در دو دهه اخیر شیوه تفسیر موضوعی از بالندگی خاصی بر خوردار گردیده و تفاسیر متعددی در موضوعات متنوع نگاشته شد؛ از جمله تفسیر موضوعی منشور جاوید، اثر آیه الله سبحانی؛ پیام قرآن، اثر آیه الله مکارم؛ معارف قرآن اثر آیه الله مصباح یزدی و…….. از نمونه های جدید این شیوه می تواند از تفاسیر موضوعی جوانان نام برد که تا کنون چهار مجلد آن منتشر شده است (قرآن و هنر)، اثر دکتر علی نصیری؛ (اعجازها و شگفتیهای علمی قرآن)، اثر محمد علی رضایی؛ (قرآن و بهداشت روانی)، اثر دکتر احمد صادقیان؛ و تألیفات دیگر.^[۶۶]
۲-۳- تفسیر موضوعی در قرآن و احادیث:
نخستین بنیانگذار شیوه تفسیر موضوعی خود قرآن است. آنجا که خداوند کار تبیین قرآن را خود بر عهده گرفته «إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ، ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ»^[۶۷] «چرا که جمع‏کردن و خواندن آن بر عهده ماست، سپس بیان و توضیح آن نیز بر عهده ماست» و یکی از رهگذرهای تبیین قرآن از سوی خداوند تبیین آیات به آیات دیگر است و نیز آنجا که خداوند بازگرداندن آیات متشابه به محکم را بر این اساس، که محکمات قرآن ام الکتاباند: «إِنَّ اللّهَ لاَ یَخْفَىَ عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأَرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاء»^[۶۸] «در حقیقت هیچ چیز [نه] در زمین و نه در آسمان بر خدا پوشیده نمى‏ماند»، برای پرهیز از تاویل باطل و ناروا ضروری دانسته، در حقیقت به بررسی آیات متشابه و محکم در کنار هم توصیه نموده است.

الف) حضرت امیر (ع) در روایت (ینطق بعضه ببض ویشهد بعضه علی بعض)^[۶۹]، بر تفسیرگری آیات قرآن نسبت به یکدیگر تأکید کرده است و در روایت (ذلک القرآن فاستنطقوه)^[۷۰]، برضرورت استنطاق از قرآن پای فشرده است. افزون بر آن، معصومان در مواردی عملاً از مقارنه آیات با یکدیگر برای رساندن نظرگاههای قرآن استفاده کردهاند. به عنوان مثال:
ب) پیامبر(ص) در روایت مبسوطی خطاب به عبدالله بن مسعود با برشمردن آیات قرآن در کنار یکدیگر او را به پایبندی به ارزشهای اخلاقی دعوت کرده است.^[۷۱]
در آغاز این روایت از زبان عبدالله بن مسعود چنین آمده است: من با پنج تن از اصحاب در حالی بر پیامبر وارد شدیم که با گرسنگی شدید مواجه بوده و طی چهار ماه متوالی غذایش، تنها آب، شیر و برگ درختان بود. عرض کردیم: ای رسول خدا تا کی این گرسنگی شدید (تنگنای مسلمانان) ادامه خواهد داشت؟ پبامبر اکرم برای تبیین صبر به آیه «قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَّهُ دِینِی» «بگو خدا را مى‏پرستم در حالى که دینم را براى او بى‏آلایش مى‏گردانم»^[۷۲]
ج) در روایت معروفی که به عنوان وصیت و موعظه پیغمبر اکرم(ص) به ((عبدالله بن مسعود)) در «بحارالانوار» آمده، روایتی است بسیار طولانی و پرمعنی، نمونه های زیادی از این معنی وجود دارد. به طوری که میتوان گفت این روایت تماماً بر محور تفسیر موضوعی دور میزند، از جمله هنگامی که در نکوهش دنیا سخن میگوید؛ آنگاه که میفرماید ((یا ابن مسعود احمق الناس من طلب الدنیا)) ای ابن مسعود! احمق کسی است که طالب دنیای زود گذر باشد^[۷۳]، سپس برای بی اعتبار بودن زرق و برق این جهان به آیات زیر استدلال کرده است.
۱- «لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»^[۷۴] «فرمانروایى آسمانها و زمین از آن اوست زنده مى‏کند و مى‏میراند و او بر هر چیزى تواناست»
۲- «وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَهَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُورًا»^[۷۵] «و هر کس خواهان آخرت است و نهایت کوشش را براى آن بکند و مؤمن باشد آنانند که تلاش آنها مورد حق‏شناسى واقع خواهد شد»
د) نمونه جالب دیگر همان چیزی است که حدیث معروف موسی بن جعفر(ع) برای هشام بن حکم بیان شده است؛ امام در بخشی از این حدیث، برای اثبات مقام عقل و خرد، آیات مربوط به اولی الباب را در قرآن جمعآوری فرموده و به هشام میگوید: یا هشام ثم ذکر اولی الاباب باحسن الذکر وحلاهم باحسن الحلیه.^[۷۶]
(ببین خداوند چگونه اولوالباب را به بهترین وجهی یاد کرده و بر قامت آنها بهترین لباس را پوشانیده است)، سپس چند آیه از قرآن مجید را که اهمیت اولوالباب سخن میگویند در کنار هم ارائه میدهد از جمله:
۱- «یُؤتِی الْحِکْمَهَ مَن یَشَاء وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ»^[۷۷] «(خدا) به هر کس که بخواهد حکمت مى‏بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین‏، خیرى فراوان داده شده است‏؛ و جز خردمندان‏، کسى پند نمى‏گیرد».
۲- «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ»^[۷۸] «مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین و در پى یکدیگر آمدن شب و روز براى خردمندان نشانه‏هایى [قانع کننده] است».
جمعبندی آیات فوق و ملاحظه آنها در کنار هم بینش عمیقی به انسان در مورد فهم معنی اولوالالباب و مقام و موقعیت آنها میدهد و این کاری است که فقط از تفسیر موضوعی ساخته است.^[۷۹]
۲-۴- تفسیر موضوعی در آثار اندیشمندان مسلمان:
با انشعاب دانشهای مختلف اسلامی از دانش حدیث و پیدایش نگرشها و مشربهای مختلف فقهی، کلامی، فلسفی، عرفانی، ادبی که از سده دوم آغاز شده و رویکرد بنیانگذاران و طرفداران این مشربها به قرآن برای بهدست آوردن نظرگاههای قرآن یا در جهت تقویت و تأیید مشربهای موردنظر خود، به طور طبیعی مطالعات و پژوهشهای موضوعی شکل گرفت و رویکرد ادبی و فقهی به قرآن از رونق وگسترش زیادی برخوردار شد و در نتیجه نخستین آثار مدون و منسجم به عنوان تفاسیر موضوعی در عرصه آیات ادبی و آیاتی فقهی که از آن به آیات الااحکام یاد میشود شکل گرفت. کتابهایی همچون زبده البیان محقق اردبیلی و کنزالعرفان فاضل مقداد، فقهالقرآن محمد یزدی، تفسیر جامع آیات الااحکام زین العابدین قربانی از جمله کتب تفسیر موضوعی در عرصه فقه به شمار میروند و کتابهای مجازالقرآن ابو عبیده، المفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی را از جمله کتابهای تفسیر موضوعی در عرصه ادبی برشمردهاند.^[۸۰]
چنین رویکردی به قرآن، به صورتی محدود به عرصه آیات فقهی و ادبی همچنان در سدههای بعد دنبال شد اما چنین رویکردی به عرصه های قرآن همچون خداشناسی، معادشناسی، اخلاق، حقوق و…….که منجر به تدوین تفاسیر موضوعی مصطلح شد. البته نباید از نظر دور داشت که بررسی پارهای از موضوعات خرد و جزیی قرآن که متأثر از سلایق و خواسته های شخصی اندیشمندان مسلمان بود کم و بیش دنبال شده است. از جمله گامهای مؤثر در تفسیر از آن علامه مجلسی است که در آغاز فصول و ابواب بحارالانوار، متناسب با موضوعات، آیات مرتبط را گردآوری کرده و با بهره گرفتن از تفاسیری همچون مجمع البیان و کشاف به تفسیر آنها پرداخته است. در شیوه گردآوری آیات توسط علامه مجلسی، ترتیب آیات بر اساس ترتیب سورهها رعایت شده است.^[۸۱]
۲-۵- شیوه های تفسیر موضوعی:
تردیدی نیست که تفسیر موضوعی نیز مانند سایر انواع تفاسیر، شیوه ها و روش های مختلفی دارد و همه آنهایی که در این زمینه کار کردهاند، یکسان با تفاسیر موضوعی برخورد نداشتهاند، گرچه این اختلاف عمدتاً برخاسته از چگونگی تحقیق یا تنظیم و تربیت و نگارش به آن است، اما به هر حال تنوع قابل ملاحظهای را بدان بخشیده است.
۲-۵-۱- شیوه خدا محوری:
یکی از روش های تفسیری که برخواسته از نحوه نگرش و چگونگی تنظیم می باشد، تقسیم معارف قرآنی بر اساس محور (الله) است، بر اساس این روش موضوعات در عناوین کلی و عام بر پایه (خدا محوری) مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
این روش توسط یکی از محققین این چنین ترسیم میشود: (معارف قرآنی همانند آبشاری توفنده است که از منبع فیض الهی سرازیر میگردد و به هر بخش و مرحلهای که میرسد آنجا را سیراب میکند. این مراحل تقسیماتشان طولی است، نخست نقطهای معینی دارد که از آنجا شروع میشود و از آنجا که لبریز شد، به مرحله دوم فیضان میکند و مرحله دوم از مرحله اول است، نه اینکه در کنار آن و تقسیم آن باشد، گرچه تقسیمات طولی کم کم به جایی میرسد که پخش میشود و شاخههایی هم پیدا میکند، اما اساس بر این است که معارف قرآنی را بر حسب مراتب طولی در نظر بگیرد.
سپس نویسنده دلایل برتر این طرح را چنین بازگو میکند.
نخست آنکه محور آن (الله) تبارک و تعالی است و در کنار او چیزی را معرفی میکنیم (هو الاول و الاخر والظاهر والباطن) بر خلاف تقسیمات دیگر که در آنها باید محور را اصلاً چیز دیگری، مثل انسان قرار دهیم، یا اگر از توحید و عقاید هم بحث میکنیم، در کنار آن، اخلاق و احکام را هم به عنوان قسم اعتقادات مطرح کنیم، ولی در اینجا ابتدا یک بحث بیشتر نداریم، و جای هیچ بحثی هم در کنار آن نخواهد بود، و تا این بحث حل نشود و از آن فارغ نشدیم، به بحث دوم نخواهد رسید.
دوم: تربیت منطقی بین مسائل و تقسیمات حاصل میگردد، برخلاف تقسیمات که بحثها در عرض یکدیگر قرار می دهد که در این صورت تقدم داشتن یکی بر دیگری محتاج به تبیین و گاهی تکلف است. ویژگی این روش، یکپارچه دیدن همه موضوعات در سایه (خدا محوری) است و ایشان معتقدند باید یک تربیت منطقی بین عناوین وجود داشته باشد و دسته بندی بر اساس همان تربیت انجام گیرد نظام معارف قرآنی بهتر است به ترتیب زیر تقسیم بندی شود. ۱- خداشناسی ۲- جهان شناسی ۳- انسان شناسی ۴- راه شناسی ۵- راهنما شناسی ۶- قران شناسی و ……. .^[۸۲]
۲-۵-۲- روش تسلسل طبیعی:
این شیوه که شباهت زیادی با روش پیشین دارد، تفسیر موضوعی بر اساس تسلسل طبیعی بین آیات و موضوعات است.
مبتکر این روش درباره آن چنین توضیح میدهد: این روش مقتضای طبیعت بحث از جهت تسلسل حوادثی که به وقوع پیوسته و در کمال موضوع تأثیر دارد، رعایت میگردد. از این رو آنچه از مباحث که باید از نظر طبیعی و منطقی مقدم داشته شود، در اولویت قرار میگیرد و آنچه باید در رتبه آخر آورده شود، پس از آن آورده میشود، زیرا طبیعت قرآن بر اساس هدفی که تعقیب میکند، پراکندن بحث یک حادثه و جمعآوری چند قضیه است. بدین جهت چارهای نداریم جز آنکه تمام آیات مربوط به یک موضوع را بررسی کرده و از تمام سورههای قرآن، جمعآوری کنیم، چون در قرآن کم است موضوعی که همه مباحث آن در یک سوره گردآوری شده باشد و داستان حضرت یوسف از همین نوادر است. بنابراین، قرآن کریم بر اساس یک تسلسل طبیعی و منطقی، مباحث خود را مطرح کرده است، ما آنرا از عالم تکوین به عالم تشریع سرایت میدهیم و مباحث اجتماعی را بر اساس نظم طبیعی خود تنظیم میکنیم.
سپس نویسنده محترم برای انتخاب نخستین موضوع یعنی بحث آفرینش چنین استدلال میکند: ((ما بدان جهت موضوع خلق و تکوین را مقدم میداریم، که در دعوت قرآنی به عنوان مسالهای اصلی برآن تأکید شده است زیرا اگر بحث آفرینش و آفریدن نباشد، انسانی نیست تا دینی و عقیدهای و نظم و اجتماعی صحیح باشد، زیرا خداوند آفرینش انسانها را آغاز کرد، سپس به آنان روزی داد و برای آنها پیامبران فرستاد تا احکام خدا را برساند، عدهای مؤمن گشتند و عدهای کافر، قرآن نور خداوند است که به وسیله آیاتش رسالت او را به جهانیان میرساند))
با نگاهی به دو روش مذکور به خوبی روشن میشود که هر دو طرح، سخن از تربیت و نظم اعتقادی یا تسلسل منطقی و طبیعی برای تفسیر موضوعی پیشنهاد میکنند، سخن از نوع نگرش متفاوت به تفسیر موضوعی نیست بلکه چگونگی در تنظیم و تقسیم و شروع در کار آن است.
از طرف دیگر، این دسته بندی بر اساس اجتهاد و دیدگاه شخصی نسبت به مباحث قرآنی است.^[۸۳]
۲-۵-۳- شیوه موضوع مداری:
این است که بیش از هر چیز به گرد آوری تمام آیات که درباره یک موضوع در سراسر قرآن وارد شده بپردازیم و بدون پیش داوریهای قبلی این آیات را در کنار هم چیده، یک یک تقسیم کنیم. این شیوه از تقسیم در برابر تفسیر کلی یا جهان بینی قرآن مطرح گردیده است و نگرش خاصی را در تنظیم و تربیت آن حاکم نساخته است، این تفسیر موضوعی به تعبیر تبیین کننده محترم آن در برابر تفسیر دیگری قرار میگیرد که از آن به (تفسیر ارتباطی) یاد میشود و آن را مرحلهای دیگر از تفسیر دانستهاند، زیرا شیوه تفسیر ارتباطی، موضوع ایمان، موضوع تقوی، و موضوع عمل صالح را در ارتباط با یکدیگر و با توجه به آیات قرآن و اشاراتی که در آن است تفسیر میکند و ارتباط این سه را با یکدیگر روشن میسازد.
از اینرو، در این روش تفسیر موضوعی، محوری خاص و یا ترتیب منطقی الهام گرفته از قرآن مطرح نمیشود، بلکه یکایک موضوعاتی که در قرآن مطرح شده با توجه به آیات گوناگونی که وجود دارد، جمعبندی شده است، و به همین دلیل، موضوع آغازین این گونه از تفاسیر، معرفت (شناخت) یا هدایت و یا موضوعات دیگری قرار گرفته است.
گرچه دلیلی برای انتخاب این موضوعها در نخستین عنوان، ذکر نشده است، اما شاید به این دلیل بوده که مساله شناخت، آغاز بحث جهان بینی و ایدئولوژی میباشد، یا کسانی که هدایت را نخستین موضوع از تفسیر موضوعی گزینش کردهاند، از آن رو که هدف بعثت انبیاء را هدایت دانستهاند، هرچه باشد، حساسیتی برای انتخاب نخستین عنوان به خرج ندادهاند و آن چنان محور مداری که در شیوه اول و دوم مطرح شده، مورد توجه واقع نشده است. گرچه به موضوعات عام و عادی بها داده شده و روش خود را بر اساس عنوانهای عام اتخاذ کردهاند.^[۸۴]
۲-۵-۴- شیوه توحیدی:
در این روش، آیههای قرآن تقطیح نمیشود و بررسی روی آیات مسلسل یعنی آیه و مرتب انجام نمیگیرد، بلکه مفسر موضوعی میکوشد تحقیقات خود را روی یک موضوع از موضوعات زندگی، از مسائل اعتقادی، اجتماعی و جهانی که قرآن متعرض آن شده متمرکز سازد و درباره آن موضوع از قرآن استفاده کند.
برای مثال، عقیده به توحید، یا سنتهای تاریخ یا کیفیت تکوین آسمان و زمین و اینگونه مسائل، در قرآن مورد مطالعه قرار میگیرد.
نویسنده درباره این روش چنین توضیح میدهد. هدف آن است که از نظر قرآن و رسالت اسلام را درباره این موضوع از لحاظ زندگی و وضعیت جهانی روشن سازیم، از این رو، مفسر توحیدی، بر خلاف روش های دیگر عمل میکند. او قبل از این که بخواهد به یکی از موضوعات زندگی، ایدئولوژی، اجتماعی و یا جهانی دست یابد، باید روی آن موضوع دقت و تمرکز ذهن به حد کافی مبذول داشته تا از تجارب و اندیشه های دیگران تا آنجا که این اندیشه انسانی مطرح کرده چیزهایی بداند. وقتی با این آگاهیهای قبلی، آیه قرآن را بررسی کند، دیگر تنها شنوندهای جامد و گزارشگری بیتلاش نیست، مفسر میپرسد و قرآن پاسخ میدهد، مفسر در پرتو تجاربی که از بررسیها و کاوشهای بشری اندوخته است میکوشد تا نظر قرآن را درباره موضوع بدست آورد. از اینجاست که میگوییم تفسیر موضوعی، یک محاوره و گفتگو با قرآن و گرفتن پاسخ از آن است. ولی از آنجا که تبیین این روش نیاز به توضیح بیشتری دارد، مناسب است ویژگیهای این روش را بیان کنیم:
۱- یکی از ویژگیها گستردگی و مشمول موضوعات آن است، که به گستردگی نیازهای جامعه بشری و به بلندای اندیشه انسانی تنظیم میگردد.
۲- تفسیر موضوعی وقتی صورت میگیرد که یکی از موضوعات زندگی یا اعتقادی یا اجتماعی و جهانی مطرح گردیده و بخواهیم آن را از دیدگاه قرآن مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.
۳- این روش از تفسیر موضوعی، نوعی تفسیر تطبیقی بین مکاتب جهان و قرآن است؛ و بدیهی است که مفسر باید پیش از تفسیر، از آن مکاتب اطلاع داشته باشد، تا بتواند نظریه اسلام را استخراج نموده و با آنها مقایسه کند.^[۸۵]
۲-۶- ضرورت و اهمیت تفسیر موضوعی:
تفسیر موضوعی از چند جهت ضرورت دارد:
الف- محدودیت و ناتوانی تفسیر ترتیبی و ارائه نگرش جامع قرآن:
درباره اهمیت و جایگاه تفسیر ترتیبی و ضرورت استمرار آن به رغم وجود صدها تفسیر برای به دست آوردن و به دست دادن نگرشها و آموزههای قرآن در آحاد آیات چنان که تاکنون کانون توجه مطالعات و تحقیقات قرآنی بوده، هیچ تردیدی نمیتوان روا داشت. اما به اذعان همه صاحب نظران علوم و معارف قرآن تفسیر ترتیبی به خاطر عطف توجه به آحاد آیات و عدم امکان نگرش هم زمان به آیات مرتبط با یک موضوع از انعکاس نگرش جامع و چند سونگر قرآن درباره یک موضوع ناتوان است. ^[۸۶]
به عنوان مثال مفسر قرآن در تفسیر ترتیبی هنگامی که به دو آیه «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ(۶)، خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَهٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِیمٌ(۷)»^[۸۷] «در حقیقت کسانى که کفر ورزیدند چه بیمشان دهى چه بیمشان ندهى بر ایشان یکسان است [آنها] نخواهند گروید(۶)، خداوند بر دلهاى آنان و بر شنوایى ایشان مهر نهاده و بر دیدگانشان پرده‏اى است و آنان را عذابى دردناک است(۷)»، میرسد به خاطر تنگنای تفسیر ترتیبی درسایه مبانی تفسیر میکوشد مفاهیم و مدالیل محدودی از مفاد این دو آیه به ویژه مصداق کافران و مفهوم ختم به دست داده تا حدالمقدور از سایه افکندن جبر نگری به آنها جلوگیری کند. اما اوبدون استفاده سایر آیات مرتبط با مضمون این دو آیه و بررسی همه جانبه آنها قادر به پاسخگویی به همه پرسشها در زمینه این دو آیه نیست.
سایر عرصه هایی که قرآن به آنها با صراحت یا اشاره نظر دارد و به اصطلاح قلمرو این کتاب آسمانی به شمار می رود نیز چنین است. آیا به دست آوردن نظر گاه های قرآن درباره جایگاه زن در نظام تکوین و تشریع بدون استفاده آیات مرتبط و دستهبندی روشمند و بررسی همه جانبه آحاد آیات میسر است؟^[۸۸]
ب- منوط بودن پاسخگویی قرآن به تمام پرسشها به تفسیر موضوعی:
از سویی دیگر قرآن، اسلام را جامع ترین و کاملترین ادیان آسمانی معرفی کرده که در کنار نسخ ادیان پیشین پرونده پیدایش هر دین آسمانی جدید را برای همیشه بسته است. «یَسْأَلُونَکَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُم مِّنَ الْجَوَارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَکُمُ اللّهُ فَکُلُواْ مِمَّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَاذْکُرُواْ اسْمَ اللّهِ عَلَیْهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ»^[۸۹] «از تو مى‏پرسند چه چیزى براى آنان حلال شده است بگو چیزهاى پاکیزه براى شما حلال گردیده و [نیز صید] حیوانات شکارگر که شما بعنوان مربیان سگهاى شکارى از آنچه خدایتان آموخته به آنها تعلیم داده‏اید [براى شما حلال شده است] پس از آنچه آنها براى شما گرفته و نگاه داشته‏اند بخورید و نام خدا را بر آن ببرید و پرواى خدا بدارید که خدا زودشمار است».
مفهوم این مدعا توان پاسخگویی اسلام به همه پرسشهای کهنه و نو درتمام زمینه ها و عرصه ها و نیازهای انسانها در حوزه قلمرو دین است. اگر قلمرو اسلام ارائه تصویری واقع بینانه و شفاف در عرصه هستیشناسی به مفهوم عام آن و ترسیم مرامنامه نیکو زیستن و فرجامی نیک داشتن است، میبایست به تمام پرسشها و ابهامها در آن عرصه ها تا آنجا که در فهم انسانها میگنجد پاسخگو باشد. در واقع باید گفت پاسخگویی این پرسشها از تفسیر موضوعی ساخته است. از دیگر سو اگر چه آموزه ها و گزارههای اسلام در دو منبع کتاب و سنت انعکاس یافته، اما به خاطر جایگاه بلند قرآن و اعتبار بیچون و چرا آن، که از آن به ثقل اکبر یاد شده، مسئولیت بیشتر این پاسخگویی بر دوش قرآن سنگینی میکند، از این رو پیشوایان دینی در کنار تأکید به مراجعه به قرآن، خود برای نخستین مرحله به قرآن و سپس به سنت مراجعه میکردند. از این رو ما برای به دست آوردن نظرگاههای اسلام و پاسخ به پرسش های مختلف که از سوی دین باوران یا از سوی ملحدان و کافران ارائه میگردد. در نخستین و مهمترین مرحله، گریزی جز مراجعه به قرآن آن هم از نوع تفسیر موضوعی ندارد.^[۹۰]
ج- ابهام زدایی از چهره برخی از آیات در سایه تفسیر موضوعی:
از آنجا که در تفسیر موضوعی آیات مرتبط با یک موضوع که بالطبع نسبت به یکدیگرجنبه تفسیر دارند، در کنار یکدیگر قرار میگیرند ابهام برخی از آیات در سایه تفسیر موضوعی برطرف میشود. این امر در تمام عرصه ها و گزارهای آیات قرآن اعم از عقاید، اخلاق، احکام، قصص و …… جاریست. برای روشن شدن مدعا به نمونهی اشاره میکنیم:
تعیین شب نزول قرآن اگر قرار باشد موضوع زمان نزول قرآن از منظر قرآن را مورد بررسی قرار دهیم. با تفحص در قرآن به آیات ذیل برمیخوریم: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»^[۹۱] «ماه رمضان [همان ماه] است که در آن قرآن فرو فرستاده شده است [کتابى ] که مردم را راهبر و [متضمن] دلایل آشکار هدایت و [میزان] تشخیص حق از باطل است پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد و کسى که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن] تعدادى از روزهاى دیگر [را روزه بدارد] خدا براى شما آسانى مى‏خواهد و براى شما دشوارى نمى‏خواهد خدا را به پاس آنکه رهنمونتان کرده است به بزرگى بستایید و باشد که شکرگزارى کنید» براساس این آیه ماه رمضان ماه نزول قرآن است. اما بااین حال نمی دانیم که قرآن در همه ماه مبارک فرو میآمد یا درشب یا روز آن، «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهٍ مُّبَارَکَهٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ(۳)، فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»^[۹۲] «[که] ما آن را در شبى فرخنده نازل کردیم [زیرا] که ما هشدار دهنده بودیم، در آن [شب] هر [گونه] کارى [به نحوى] استوار فیصله مى‏یابد» براساس این دوآیه قرآن درماه رمضان تنها دریک شب نازل شده و این شب دارای دو ویژگی است: مبارک است ودرآن شب میان کارهای حکمت آمیز جداسازی رخ می دهد. با این حال زمان دقیقتر چنین شبی همچنان مشخص نشده است.

Leverage

LEV

ریسک سیستماتیک

Systematic risk

SR

پتانسیل رشد

Potential growth

PG

۹ - ۳- روش تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیه ها
تحقیق در یک زمینه خاص غالبا به چند روش می تواند مورد بررسی قرار داد. اگر چنین باشد، در ابتدا مطالعات توصیفی و همبستگی ممکن است به اجرا درآیند و در ادامه مطالعات علی و تطبیقی. ابتدا با بهره گرفتن از ابزار آمار توصیفی به تجزیه و تحلیل داده ها می پردازیم و ادامه برای آزمون فرضیه ها از تحلیل رگرسیون و همبستگی استفاده می شود؛ بدان معنا که ابتدا اطلاعات مورد نیاز برای انجام آزمون محاسبه و سپس آزمون های رگرسیون برای مطالعه تاثیر ساختار هیات مدیره و کیفیت حسابرسی بر سیاستهای نقدینگی و ارزش افزوده بازار شرکت صورت می پذیرد و از نرم افزار EVIEWS برای پردازش اطلاعات و آزمون های آماری استفاده شده است.

۱ – ۹ – ۳- تحلیل همبستگی
انجام رگرسیون خطی با این پیش فرض صورت می گیرد که بین متغیرهای توضیحی پژوهش و متغیرهای مستقل پژوهش، ارتباط خطی وجود دارد. به منظور بررسی همبستگی خطی متغیرها می توان از ضریب های همبستگی پیرسون(برای توزیع های نرمال) و اسپرمن(برای توزیع های غیرنرمال) استفاده کرد. همبستگی معیاری برای تعیین میزان ارتباط دو متغیر بوده و معمولا با تحلیل رگرسیون به کار برده می شود. موضوع همبستگی، با بحث درباره دو معیار ضریب تعیین و ضریب همبستگی به صورت زیر دنبال می شود(آذر و مومنی، ۱۳۸۷).

• ضریب تعیین

ضریب همبستگی ریشه دوم ضریب تعیین است که می تواند مقادیری بین ۱+ و ۱- را به خود بگیرد. علامت آن همان علامت شیب خط رگرسیون است یعنی اگر شیب خط رگرسیون مثبت باشد ضریب همبستگی نیز مثبت، و در غیر این صورت منفی خواهد بود. همچنین اگر شیب خط رگرسیون صفر باشد، ضریب همبستگی نیز صفر می گردد. ضریب همبستگی، شدت رابطه و همچنین نوع رابطه را نیز نشان می دهد. لازم به ذکر است که ضریب تعیین در مقایسه با ضریب همبستگی، معیار گویاتری است(آذر و مومنی، ۱۳۸۷).

• ضریب تعیین تعدیل شده

ضریب تعیین تعدیل شده، مهمترین معیاری است که با آن می توان رابطه بین دو متغیر را توضیح داد که میزان انحراف مشاهدات را با برآورد خط رگرسیون اندازه می گیرد. این ضریب، بین صفر تا یک در نوسان بوده به طوری که مقدار صفر بیانگر آن است که خط رگرسیون هرگز نتوانسته است تغییرات را به تغییرات متغیر مستقل نسبت دهد. مقدار یک نیز بیانگرآن است که خط رگرسیون به طور دقیق توانسته است تغییرات را به تغییرات دیگری نسبت دهد(آذر و مومنی، ۱۳۸۷).
تفاوت بین ضریب تعیین و ضریب تعیین تعدیل شده می تواند ناشی از حجم نمونه و تعداد متغیرها باشد. در صورتی که نمونه کوچک باشد، ضریب تعیین تعدیل شده برای تفسیر مناسب تر است. با بزرگ شدن حجم نمونه این دو ضریب به هم نزدیک می شوند. با افزودن تعداد متغیرها به مدل رگرسیون، مقدار ضریب تعیین ممکن است افزایش یابد، اما درجه آزادی کمتر می شود. برای جلوگیری از این وضعیت و کنترل تورم(تورش) ضریب تعیین، آماره دیگری به نام ضریب تعیین تعدیل شده مطرح می شود که مشکلات ضریب تعیین را برطرف می سازد(آذر و مومنی، ۱۳۸۷).
۱۰ – ۳- داده های ترکیبی(تابلویی)^[۱۴۸]
داده های تابلویی، ترکیبی از داده های مقطعی و سری زمانی می باشند. در داده های سری زمانی یک یا چند متغیر را طی یک دوره زمانی مشاهده می کنیم. در داده های مقطعی، مقادیر یک یا چند متغیر برای چند واحد یا مورد نمونه ای در یک زمان یکسان جمع آوری می شود(سوری، ۱۳۹۱).
در داده های تابلویی، واحد مقطعی یکسان(برای مثال یک خانواده، یا یک بنگاه، یا یک ایالت) طی زمان بررسی و سنجش می شوند. به طور خلاصه، داده های تابلویی دارای ابعاد مکانی و زمانی اند. نامهای دیگری برای داده های تابلویی وجود دارد، از قبیل داده های ترکیبی(ترکیبی از مشاهدات مقطعی و سری زمانی) یا داده های میکرو پانل، داده های طولی. مدل های رگرسیونی مبتنی بر این نوع داده ها را مدل رگرسیون داده های تابلویی می نامیم. اگر تعداد مشاهدات زمانی برای تمام مؤلفه‌های موجود در پانل یکسان باشد، به آن پانل متوازن^[۱۴۹] گفته می شود. اما در صورتی که مشاهدات مفقوده ای برای تعدادی از مؤلفه‌ها وجود داشته باشد، پانل را نامتوازن می نامیم(سوری، ۱۳۹۱).
مزایای داده‌های پانل عبارت است از(سوری، ۱۳۹۱):
ü محققین می توانند از داده‌های پانلی برای مواردی که مسائل را نمی توان صرفاً به صورت سری زمانی یا برشهای مقطعی بررسی کرد، بهره گیرند. مثلاً در بررسی تابع تولید مساله ای که وجود دارد این است که بتوان تغییرات تکنولوژیک را از صرفه‌های به مقیاس تفکیک کرد. در این گونه موارد داده‌های مقطعی فقط اطلاعاتی را در مورد صرفه‌های به مقیاس فراهم می آورد. در حالی که داده‌های سری زمانی اثرات هردو را بدون هیچ گونه تفکیکی نشان می دهد. تلفیق داده‌های سری زمانی با داده‌های مقطعی نه تنها می تواند اطلاعات سودمندی را برای تخمین مدل های اقتصادسنجی فراهم آورد، بلکه بر مبنای نتایج بدست آمده می توان استنباط‌های سیاست گذاری در خور توجهی نیز به عمل آورد.
ü داده‌های پانلی حاوی اطلاعات بیشتر، تنوع گسترده تر و هم خطی کمتر میان متغیرها بوده و در نتیجه کاراتر می باشند. در حالی که در سری های زمانی هم خطی بیشتری را بین متغیرها مشاهده می کنیم. با توجه به اینکه داده‌های پانلی ترکیبی از سری‌های زمانی و مقطعی می باشد، بعد مقطعی موجب اضافه شدن تنوع زیادی شده و در نتیجه برآوردهای معتبرتری را می توان انجام داد. واریانس داده‌های پانلی کمتر بوده و بنابراین تخمین کاراتری خواهد داشت.
ü داده‌های پانلی امکان طراحی الگوهای رفتاری پیچیده تری را فراهم می کنند.
ü داده‌های پانلی امکان بیشتری را برای شناسایی و اندازه گیری اثراتی فراهم می کنند که با اتکای صرف به آمارهای مقطعی یا سری زمانی به سادگی قابل شناسایی نیستند.
۱۱ – ۳- آزمون مانایی(ایستایی) متغیرها
سری های زمانی، یکی از مهمترین داده های آماری مورد استفاده در تجزیه و تحلیل تجربی هستند. در تحقیقات همواره چنین فرض می کنیم که سری زمانی مانا است و اگر این حالت وجود نداشته باشد، آزمون های آماری متعارفی که اساس آن ها بر پایه t، F، خی دو و آزمون های مشابه بنا شده، مورد تردید قرار می گیرد. در رگرسیون هایی که داده های آن از نوع سری زمانی است، اگر متغیرهای سری زمانی مانا نباشند، ممکن است مشکلی به نام رگرسیون کاذب یا رگرسیون ساختگی به وجود آید. در این گونه رگرسیون ها، در عین حالی که هیچ رابطه با مفهومی بین متغیرها وجود ندارد ولی ضریب تعیین R² بزرگ و مقدار آماره t ضرایب نیز بزرگ بدست می آید و این ممکن است باعث استنباط های غلط در مورد میزان ارتباط بین متغیرها شود. لازم است همواره مواظب عواقب استفاده از داده های سری زمانی نامانا و امکان بروز رگرسیون کاذب باشیم. از طرفی اگر در یک مدل، متغیرها نامانا شدند، به جای سطح، اولین تفاضل(یا تفاضل مراتب بالاتر) آنها می تواند مانا بوده و از آنها در مدل استفاده کنیم و مدل را بر اساس متغیرهای جدید تخمین بزنیم؛ در این حالت مشکل رگرسیون کاذب برطرف می شود. حال این سوال مطرح می شود که آیا مشکل دیگری وجود ندارد. هنگامی که از تفاضل ها در برآورد ضرایب یک الگو استفاده می کنیم، اطلاعات ارزشمندی را در رابطه با سطح متغیرها از دست می دهیم. هر چند شرط مانایی متغیرهای سری زمانی یک رابطه رگرسیونی را می توان از طریق تفاضل گیری تامین کرد ولی با تفاضل گیری مرتبه اول(یا مراتب بالاتر) رابطه بلندمدت بین سری های زمانی را از دست می دهیم. اینجاست که هم انباشتگی به کمک ما می آید تا بتوان رگرسیون را بدون هراس از کاذب بودن بر اساس سطح متغیرهای سری زمانی برآورد کرد(سوری، ۱۳۹۱).
۱۲ – ۳- آزمون ریشه واحد
آزمون ریشه واحد، یکی از معمولی ترین آزمون هایی است که امروزه برای تشخیص مانایی(سکون) یک فرایند سری زمانی مورد استفاده قرار می گیرد. اساس آزمون ریشه واحد بر این منطق استوار است که وقتی در یک فرایند خود رگرسیونی مرتبه اول p = 1 باشد، در آن صورت، سری ناماناست. بنابراین اگر به روش حداقل مربعات معمولی، ضریب p معادله فوق برآورده شود و برابر با یک بودن آن مورد آزمون قرار گیرد، می توان مانایی یا نامانایی یک فرایند سری زمانی را به اثبات رساند(سوری، ۱۳۹۱).
آزمون های متعددی در راستای بررسی ریشه واحد در الگوهای پانل عنوان شده است. از جمله آنها می توان به آزمون های لیون، لین و چوی^[۱۵۰](۲۰۰۲)، بریتونگ^[۱۵۱](۲۰۰۰)، ایم، پسران و شین^[۱۵۲](۲۰۰۳)، آزمون دیکی فولر تعمیم یافته^[۱۵۳] و آزمون فیلیپس پرون، مادالا و وو^[۱۵۴](۱۹۹۹)، چاو^[۱۵۵](۲۰۰۱) و هاردی^[۱۵۶](۲۰۰۰) اشاره کرد.
در این پژوهش از آزمون لیون، لین و چوی برای بررسی پایایی متغیرهای پژوهش استفاده شده است.
۱۳ – ۳- آزمون دوربین– واتسون^[۱۵۷] (D-W)
یکی از مفروضاتی که در رگرسیون مدنظر قرار می گیرد، استقلال خطاها و نبود همبستگی میان آنها است. در صورتی که فرضیه استقلال خطاها رد شود و خطاها با یکدیگر همبستگی داشته باشد، امکان استفاده از رگرسیون وجود ندارد. به منظور بررسی استقلال خطاها از یکدیگر از این آزمون استفاده می شود.
۱۴ – ۳- خلاصه فصل
در این فصل ابتدا روش شناسی پژوهش شامل فرضیه های پژوهش، قلمرو پژوهش، جامعه و نمونه آماری و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات مورد بررسی قرار گرفته است. سپس متغیرهای پژوهش و نحوه سنجش آنها، و در ادامه روش های آزمون فرضیه ها ارائه شده است.

از مطالعات مرتبط با تحقیق ما، مطالعه شفیع آبادی و همکاران در سال ۸۷ پژوهشی با هدف بررسی رابطه بین رضایت شغلی با سلامت روانی در کارکنان زن و مرد دانشگاه آزاد گرمسار انجام دادند. به منظور تعیین حجم نمونه از جدول تعیین اندازه نمونه معرف از یک جامعه معلوم (مورگان و کرجسی) بهره گرفته شد که تعداد آنها ۶۰ نفر برآورد شد و با روش نمونهگیری تصادفی ساده انتخاب شدند. ابزار بررسی سلامت روانی پرسشنامه GHQ میباشد که از فرم ۲۸ سوالی آن استفاده شد. در بخش رضایت شغلی از پرسشنامه ۲۲ سوالی شفیع آبادی و شریعت استفاده شد که سوالات شامل ۴ گزینه کاملا موافق، موافق، مخالف و کاملا مخالف است. برای سنجش پایایی آزمون، از فرمول آلفای کرونباخ استفاده کرده است. مقدار پایایی بدست آمده ۹۰/۰ بود که این رقم نشانگر انسجام بالای آزمون است. نتایج استخراج شده از پرسشنامه ها با بهره گرفتن از ضریب همبستگی پیرسون، آزمونt و تحلیل واریانس یکطرفه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

بر اساس نتایج بدست آمده، با توجه به ضریب همبستگی بدست آمده (۴۲۳/۰-) در سطح معنی داری ۱% با ۹۹% اطمینان بین رضایت شغلی و سلامت روانی رابطه مشاهده شد. از آنجایی که این ضریب منفی است، متغیرها در جهت عکس یکدیگر هستند، کاهش نمره GHQ که منجر به افزایش سلامت روان میگردد با افزایش رضایت شغلی همراه است. همچنین، با توجه به ضرایب همبستگی محاسبه شده مربوط به ارتباط رضایت شغلی با اضطراب(۳۷۸/۰-)، رضایت شغلی با افسردگی (۴۰۶/۰-)، رضایت شغلی با سلامت جسمانی (۳۸۳/۰-)، رضایت شغلی با کنش اجتماعی (۲۹۱/۰-) در سطح معنادار۰۱/۰ تا ۹۹% اطمینان بین رضایت شغلی با ابعاد سلامت روانی رابطه وجود دارد. از آنجا که ضرایب همبستگی منفی است، کاهش نمره در ابعاد سلامت روان که منجر به افزایش سلامت در این عوامل میشود با افزایش رضایت شغلی همراه است.
در بررسی به عمل آمده، مشاهده شد که بین رضایت شغلی با سلامت روانی کارمندان زن و مرد تفاوت معنادار آماری وجود نداشت. همچنین، نتایج نشان داد که بین وضعیت تاهل، مدرک تحصیلی و وضعیت مسکن کارکنان با رضایت شغلی آنان ارتباط معنادار آماری وجود ندارد. اما بین سن کارکنان و رضایت شغلی آنان تفاوت معنیدار آماری مشاهده گردید(۱۸).
با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش، میبایست اقداماتی در جهت افزایش رضایت شغلی از جمله ایجاد تسهیلات در زمینه های گوناگون برای آنها، توجه به وظایف و مسئولیتهای آنها، رعایت جایگاه کارمندان و احترام به آنها، توجه به نظرات و پیشنهادهای آنها، توجه به حجم کار و ساعتهای کار کارمندان صورت گیرد تا بدین وسیله سلامت روانی کارمندان نیز تامین شود.
شریل^[۷۹]و همکاران مطالعهای توصیفی با هدف بررسی سلامت روان، فرسودگی و رضایت شغلی در کارکنان اجتماعی بهداشت روان منطقه ولز انگلیس در سال ۲۰۰۶ انجام دادند. در این مطالعه اسامی کارکنان لیست شد و سپس از بین آنها نمونهگیری به صورت تصادفی ساده انجام گرفت و داده ها از طریق پرسشنامه جمعآوری شد به این صورت که یک بسته پستی شامل ترکیبی از پرسشنامه سلامت عمومی و فهرست فرسودگی ماسلاچ و پرسشنامه شغلی کاراسک و رضایت شغلی برای ۶۱۰ نفراز کارکنان ارسال شد. از این تعداد ۴۶۲ نفر پاسخ دادند که ۱۲۵ مورد از آنها واجد شرایط نبودند و در نهایت ۲۳۷ (۳۷%) در مطالعه شرکت داده شدند. داده ها با نرم افزار(۱۱) spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و از روش رگرسیون خطی استفاده گردید.
هر یک از کاراکترها بطور جداگانه و در ارتباط با هم بررسی شدند. نمرات مربوط به زیر مقیاسهای کاراسک، متغیرهای محیطی و مفهوم کار، کارگروهی، میزان ساعت کار در هفته، بارکاری، حقوق و مزایا، احساس ارزشمندی، کاراکترهای GHQ، مشخصات دموگرافیک از جمله سن، جنس، سابقه کار،تعداد روزهای بیماری و فعالیت مورد بررسی قرار گرفت. ۶۱% از پاسخ دهندگان زن بودند و اغلب نمونه ها سن زیر ۵۰ سال داشتند که میانگین سنی ۴۶ سال بود. پاسخدهندگان بطور متوسط ۴۳ ساعت در هفته کار میکردند. ۴۷% پاسخدهندگان نمره ۴ به بالا در پرسشنامه (۱۲GHQ) بدست که نشان دهنده پتانسیل علایم اختلال روانی بود. این افراد از لحاظ روانی خسته بودند اما علایم افسردگی را کمتر نشان میدادند و ۸% آنان فرسودگی را نشان دادند. ۴۶% از شرکت کنندگان از کارشان راضی بودند، ۳۵% احساس دوگانه داشتند و ۱۹% ناراضی از کارشان بودند. بیش از ۲۵% پاسخ دهندگان تمایل شدید یا بسیار شدید برای ترک پست فعلی را داشتند.
در مقایسه سلامت روانی و رضایت شغلی نتایج نشان داد که سطح پایین آزادی عمل در تصمیمگیری و نیازهای کاری ارتباط نزدیکی با کاهش سلامت روان و خستگی روحی داشت. حمایت اجتماعی پایین در ارتباط با خستگی روحی بود. در حالیکه با میزان متوسط به بالا، رضایت شغلی را ایجاد میکرد. همچنین افزایش خستگی روحی در ارتباط مستقیم با بالاتر رفتن نیازهای کاری بود اما با آزادی عمل در تصمیم و حمایت اجتماعی ارتباطی نداشت. احساس بیارزشی در کار، نیازهای شغلی گسترده، محدودیت در تصمیمگیری و ناخشنودی درباره کار نارضایتی شغلی را نشان میداد(۸۵). نتایج نشان میدهد که سلامت روان کارکنان با رضایت شغلی آنان ارتباط نزدیک دارد و کاهش سلامت تمایل به ترک خدمت را بیشتر میکند که این مسئله نیاز به برنامه ریزی خاص دارد.
ساعدی و همکاران مطالعه دیگری را با هدف بررسی ارتباط بین کیفیت زندگی کاری و سلامت سازمانی با خشنودی شغلی در کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز در سال ۱۳۸۹ انجام دادند. این پژوهش بر مبنای مفروضات پژوهشهای همبستگی انجام شد که طی آن ارتباط متغیرهای کیفیت زندگی کاری، سلامت سازمانی با خشنودی شغلی کارکنان سنجیده شده است. با توجه به امکان دسترسی به فهرست اسامی جامعه مورد مطالعه، با نمونهگیری تصادفی ساده، نمونه مورد نیاز انتخاب شد. با توجه به نوع مطالعه و تعداد متغیر های پیش بین در تحلیل رگرسیون بنا به جدول مورگان، حداقل حجم نمونه ۲۰۰ نفر برآورد شد. با در نظر گرفتن احتمال ریزش آزمودنیها، این رقم به ۲۲۰ نفر افزایش داده شد. در نهایت با کنار گذاشتن پرسشنامه های مخدوش و ناقص، داده های ۱۸۸ پرسشنامه استخراج و تحلیل شد. به منظور اندازه گیری و سنجش داده ها از سه پرسشنامه زیر استفاده شد.
۱- پرسشنامه کیفیت زندگیکاری: این پرسشنامه به منظور ادراک کارکنان از بهداشت فیزیکی(جسمی) و روانی(ذهنی) خود در محیط کار تهیه شده است که شامل ۸ عامل مربوط به کیفیت زندگی کاری و ۵۰ ماده است. خرده مقیاسهای آن عبارتند از: پرداخت منصفانه، قانون گرایی، قدرت رشد مداوم، دلبستگی اجتماعی، تامین امنیت، توسعه قابلیت های فردی، ایمنی محیط و یکپارچگی اجتماعی میباشد.
۲- پرسشنامه سلامت سازمانی: مقیاس سلامت سازمانی تمیمی نژاد(۱۳۸۶) که دارای ۵۰ گویه مدرج پنج نمرهای مثبت و منفی است.
۳- مقیاس شاخص خشنودی شغلی(JDI): که دقیقترین و رایجترین ابزار اندازه گیری خشنودی شغلی است و دارای جنبه های تشکیل دهنده خشنودی شغلی(ماهیت کار، سرپرستی، ترفیعات، حقوق و همکاران شغلی) میباشد.
به منظور توصیف داده ها از روش های مناسب آمار توصیفی نظیر فراوانی، درصد، شاخصهای گرایش مرکزی، پراکندگی و توزیع استفاده شد. در نهایت برای پاسخ به فرضیه ها، تحلیل رگرسیون گام به گام به کار گرفته شد. برای آزمودن فرضیه اول (ارتباط کیفیت زندگی کاری و خشنودی شغلی) از روش تحلیل همبستگی پیرسون استفاده شد و مشاهده شد که بین کیفیت زندگی کاری و خشنودی شغلی رابطه مثبت معنی دار وجود دارد (۰۰۰۱/۰p>). این معنیداری در کلیه خرده مقیاسهای خشنودی شغلی معنیدار است. به عبارت دیگر هرچه کیفیت زندگی کاری افزایش یابد خشنودی شغلی هم افزایش خواهد یافت. برای آزمودن فرضیه دوم (ارتباط سلامت سازمانی و خشنودی شغلی) از روش تحلیل همبستگی پیرسون استفاده شد و مشخص شد بین سلامت سازمانی و خشنودی شغلی (۵۷۰/۰r = )، در سطح معنی داری (۰۰۰۱/۰< p) رابطه معنی دار وجود دارد. این همبستگی مثبت حتی در اجزای خشنودی شغلی مشهود بوده است.
برای آزمودن فرضیه سوم(ارتباط کیفیت زندگی کاری و سلامت سازمانی با خشنودی شغلی) از روش رگرسیون گام به گام و ورود استفاده شد. طبق نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون در کل نمونه، تعیین ضریب همبستگی چند متغیری برای ترکیب خطی کیفیت زندگی کاری و سلامت سازمانی با خشنودی شغلی و مشخص شدن سهم نسبی هر یک از متغیرهای پیش بین در تبیین واریانس متغیر ملاک، یعنی خشنودی شغلی بیانگر آن است که، بین کیفیت زندگی کاری، تعهد سازمانی با خشنودی شغلی رابطه چندگانه وجود دارد(۶۹۲/۰=MR و ۴۷۳/۰=RS). با توجه به ضریب تعیین RS مشخص شد که ۴۷% واریانس خشنودی شغلی توسط دو متغیر کیفیت زندگی کاری و سلامت سازمانی قابل پیشبینی است(۱۲).
با توجه به یافته های این پژوهش، به منظور تشویق و ترغیب کارکنان، از انگیزههایی غیر از حقوق و دستمزد مانند ایجاد شرایط مناسب برای کار کردن، قدردانی کامل در مقابل انجام دادن کار و احساس مشارکت و تعلق در اجرای امور باید استفاده گردد. بر اساس نتایج این تحقیق، محیط کار ایمن و بهداشتی و شرایط فیزیکی کار از ضروریات و عوامل مهم کیفیت زندگی کاری است. بدین منظور توجه به شرایط محیط کار نظیر روشنایی، وسایل برودتی و حرارتی مناسب و توجه به نظر کارکنان میتواند کمک کننده باشد. با توجه به عوامل فرصت رشد، دانشگاهها باید بیش از پیش از تواناییها، تجربه ها و مهارت های کارکنان بهره گیرند و با ترغیب کارکنان در به روز کردن اطلاعات کاری خود از طریق در اختیار قرار دادن منابع اطلاعاتی و فرصتهای مطالعاتی این مهم را انجام دهند. دادن اختیارات بیشتر در محیط کار به کارکنان کمتر محتمل است که سلامت کارکنان به خطر بیفتد. در ضمن، تعارض در اهداف نیز در به مخاطره افتادن سلامت کارکنان موثر است و افراد را با توجه به تخصص آنها بکار گیرند.
ازجا^[۸۰] و همکاران، در سال ۲۰۰۹ پژوهشی با عنوان بررسی رضایت شغلی و شرایط کاری کارکنان مراکز بهداشت دهان نیجریه انجام دادند. این پژوهش یک مطالعه مقطعی میباشد که ابزار مورد استفاده در آن پرسشنامه است که به بررسی رضایت شغلی کارکنان مراکز بهداشت دهان در پنج بیمارستان آموزشی منتخب در جنوب نیجریه پرداخت. پرسشنامه ها به صورت دستی توزیع شد و از طریق پست برگردانده شد. این پرسشنامه ها شامل دو قسمت بود. قسمت اول ویژگیهای دموگرافیک را بررسی میکرد و قسمت دوم شامل ۲۴ سوال در مورد رضایت شغلی و شرایط مربوط به کار، حقوق، ارتقاء شغلی، محیط کار، آموزش حرفه ای،ارتباط با همکاران و ترک کار بود. پاسخ هابر مبنای لیکرت در پنج معیار شدیدا موافق، موافق، نظری ندارم و شدیدا مخالف دسته بندی شده بود. در آنالیز داده ها در سه دسته موافق، بی نظر و مخالف ترکیب شدند.
آنالیز داده ها توسط نرم افزار( ۱۵ )spss تجزیه و تحلیل شد و از تست کای اسکوئر^[۸۱] استفاده گردید.(۰۵/۰p<). از ۱۷۵ پرسشنامه که توزیع شده بود، ۱۴۴ مورد بازگشت که این میزان حدود ۳/۸۲% بود. حدود سنی شرکت کنندگان ۶۰-۱۹ سال بود که میانگین آن ۱/۸±۸/۳۱ بود. نسبت مرد به زن، نسبت یک به یک بود. ۹/۵۶% مجرد و ۴/۴۲% متاهل و۷/۰% بیوه بودند. ۷/۵۹% دندانساز و۳/۱۵% پرستار دندانپزشکی و ۹% دندانپزشک و ۲/۱۳% تکنسین دندان و ۸/۲% کارکنان اداری بودند. حدود ۳/۷۴% پاسخدهندگان سابقه کار کمتر از ۱۰ سال داشتند. محیط جغرافیایی بیمارستانهای آموزشی پاسخدهندگان، شهربنین (۴/۲۶%)، ایبادان (۶/۲۳%)، انوگو (۴/۱۹%)، ایلایف (۱/۱۸%) و لاگوس (۵/۱۲%) بود.
نتایج حاصل نشان داد که ۱/۷۰% از پاسخ دهندگان از کارشان راضی بودند. دستیاران دندانپزشکی نسبت به دندانپزشکان رضایت بیشتری از کارشان داشتند( ۰۰۴/۰P=). رضایت شغلی متاثر از موقعیت جغرافیایی و نژادی محل کار بود(۰۵۱/۰>p/45%) از پاسخ دهندگان دوست داشتند که یکی از فزرندانشان شغلشان را ادامه دهند.۳۲% افراد بیان کردند که به تسهیلات و تجهیزات برای موفقیت در کار نیاز دارند. ۵/۴۶% پاسخ دهندگان احساس میکردند که محیط کارشان به اندازه کافی راحت است تا بتوانند کارشان را به بهترین نحو انجام دهند. فقط ۲/۲۹% موافق بودند که حقوقشان برای رفع نیازهای خود و خانواده شان کافی است. نتایج حاصل نشان داد که کارکنان کمکی دندانپزشکی از کارشان راضیتر بودند. در ۱۲ ماه گذشته ۹/۳۱% کارکنان به ترک شغل فکر کرده بودند که دو سوم این افراد را دندانپزشکان تشکیل میدادند. ۳/۴۳% افراد ابراز داشتند که اگر باز هم بخواهند شغل انتخاب کنند حتی اگر فرصتهای دیگری به آنها داده شود، مجددا همین شغل را انتخاب می کنند. اکثر افراد(۱/۹۳%) انتظارات از کارشان را می شناختند. کمتر از ۷/۴۶% کارکنان نیاز به تجهیزات و تسهیلات بیشتر را برای موفقیت در کار بیان کردند. بیش از ۶/۵۵% آنها با داشتن فرصت برای پیشرفت در کار را موافق بودند. اکثر پاسخ دهندگان (۳/۸۳%) خودشان را مانند بازیکنان یک تیم در محیط کار توصیف می کردند.۳۱/۹% بیان کردند که کارشان تکراری است و چالشی در آن احساس نمیکنند و در پایان روز احساس خستگی میکنند. ۷/۷۵% کارکنان از موقعیت شغلی خود در جامعه راضی بودند و آن را در سطح بالایی میدانستند. فقط ۴/۱۹% آموزشهای مربوط به شغل در محیط کارشان دریافت میکردند و ۸/۲۷% ارتقای شغلی بدست آورده بودند(۴۸).
در نهایت این پژوهش نشان داد که اگر بازده مطلوب کاری مورد انتظار است باید به رضایت شغلی کارکنان بهداشت دهان اهمیت داده شود زیرا رضایت از شغل در کارکنان بر کیفیت کار آنان که مراقبت و درمان بیماران است تاثیر بسزایی دارد. از آنجایی که محیط کار به منزله خانه دوم کارکنان است و زمان زیادی را در آن سپری میکنند واضح است که تاثیر زیادی بر زندگی خواهد گذاشت. سلامتی و امنیت محیط کار ناشی از رضایت بیشتر میباشد.
از دیگر مطالعات مرتبط با موضوع تحقیق، مطالعهای است که با هدف بررسی رضایت شغلی و شناسایی ویژگیهای مربوط به آن برای ایجاد سلامت و توسعه خدمات بهداشتی در کارکنان مرکز بهداشت در روستای فقیر نشین چین توسط جان آلیو^[۸۲] و همکاران در سال ۲۰۱۰ انجام شد. این پژوهش یک مطالعه مقطعی بود که داده ها از طریق پرسشنامه محقق ساخته که با پرسشنامه JDI و JSS برگرفته و پایا شد، جمعآوری گردید.
نمونه ها شامل ۱۷۲ نفر از کارکنان شامل پزشک، تکنسینها و کارکنان بهداشت عمومی در ۱۷ مرکز بهداشتی در دو منطقه از چین بود. از این ۱۷ مرکز ۷ مرکز در آنهیو^[۸۳] و ۱۰ مرکز در اکسینجیانگ^[۸۴] بودند. هفت مرکز آنهیو غیر وابسته و ده مرکز اکسینجیانگ تحت حمایت مالی دولت بودند. درآمد ماهیانه کارکنان در اکسینجیانگ بیشتر از کارکنان آنهیو بود. داده ها توسط پرسشنامه جمعآوری شد. این پرسشنامه ها شامل ۲۸ آیتم بود که در ۸ حیطه طبقه بندی شده بود. فاکتور اول در ارتباط با شرایط کاری و محیط شامل ۵ آیتم بود، فاکتور دوم در ارتباط با پاداش شامل ۴ آیتم و فاکتور سوم راجع به دستمزد در ۵ آیتم دسته بندی شده بود. چهارمین فاکتور درباره شایستگی ها در۳ آیتم و فاکتور پنجم درباره اهمیت کار شامل ۴ آیتم و ششمین مورد درباره کار گروهی در ۳ آیتم و هفتمین فاکتور درباره مدیریت در ۲ آیتم و فاکتور هشتم در رابطه با علاقه و جدیت در کار شامل ۲ آیتم بود. نمرهدهی به روش لیکرت و در پنج مقیاس از شدیدا ناراضی(نمره صفر) تا شدیدا راضی(نمره۱۰۰) اندازه گیری شد. همچنین اطلاعات شخصی مانند سن، جنس، میزان تحصیلات و عنوان شغلی را مورد بررسی قرار داد. پرسشنامه ها بینام پر شد. داده ها در spss نسخه ۱۵ مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت. پژوهش در دوره زمانی دو ماهه انجام گرفت و داده ها با ضریب رگرسیون خطی آنالیز گردید.
در این پژوهش یافتهها حاکی از آن است که، از ۱۷۲ شرکتکننده، ۶۶ نفر مرد و ۱۰۶ نفر زن بودند که از کل گروه هدف ۸/۴۴% از منطقه آنهیو و ۲/۵۵% از منطقه اکسینجیانگ بودند. ۳/۴۳% کارکنان کلینیک، ۲/۳۰% کارکنان پرستاری و ۹/۲۰% کارکنان فیلد بهداشت عمومی بودند. از این تعداد ۳/۳۴% مدرک لیسانس، ۲/۶۲% دوره دیده و ۵/۳% آموزش ندیده بودند. متوسط نمره رضایت شغلی کلیه کارکنان ۳/۸۳ بود. از این میان متوسط نمره در آیتم اهمیت کار۲/۸۸، همکاری۹/۸۷، کارگروهی۷/۸۷، پاداش۹/۷۲ و شرایط کاری۷/۷۹ بود. میانگین رضایت شغلی در منطقه اکسینجیانگ ۷/۸۹ ودر منطقه آنهیو ۵/۷۵ بود. مدل رگرسیون خطی از نظر آماری معنی دار بود و ضریب (۶۴۲/۰=( r بود. مدل پیشنهادی برای همان اندازه میتواند متغیرهای رضایت شغلی کل موضوعات را تفسیر کند.
نمرات نشان میدهد که اهمیت کار و همکاری و کار گروهی در این مناطق بالاست و کمترین نمره مربوط به شرایط کار و پاداش میباشد. میانگین نمره رضایت شغلی در کارکنان ۴۹-۴۰ ساله کمتر از دیگران بود(۰۱/۰>p). همچنین رضایت در مردها پایین تر از زنان بود(۰۱/۰>p). ونمره کارکنان با مدرک لیسانس و دکترا پایین تر از سایر شرکت کنندگان بود. نمره کارکنانی که سابقه کاری ۳۰-۱۶ سال داشتند کمتر از دیگران بود(۰۵/۰>(p و نمره افراد با درآمد ماهانه بین RMB 800-500 کمتر از دیگران بود. این مطالعه نشان داد که سن، جنس، نژاد، عنوان شغل، درآمد و زمان خدمت رسانی تاثیر معنی دار بر رضایت شغلی دارد(۰۱/۰>p) در حالیکه در نوع کار و سطح تحصیلات اینطور نیست (۰۵/۰p>). در تجزیه و تحلیل داده ها، ضریب رگرسیون استاندارد شرایط کار، پاداش و همکاری بیشتر از ضرایب دیگر بود. به علاوه میزان تحصیلات ارتباط معنیداری با رضایت شغلی داشت(۰۵/۰P<) و کارکنان با مدرک لیسانس رضایت کمتری از کارشان نسبت به افرادی که تحصیلات پزشکی ندارند، داشتند(۱۳). بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، کارکنان مرکز بهداشت از یک رضایت شغلی متوسط برخوردار بودند که بیشترین میزان رضایت مربوط به اهمیت کار و همکاران و کمترین میزان مربوط به شرایط و پاداش کار بود که نیاز به توجه بیشتر به توسعه حرفه ای و شرایط کاری مناسبتر برای کارکنان را میطلبد.
میرکمالی و ناستیزایی نیز در سال ۱۳۸۹ پژوهشی با عنوان بررسی رابطه توانمندسازی روان شناختی با رضایت شغلی در پرسنل پرستاری شاغل در سه بیمارستان خاتم الانبیاء، بوعلی و امام علی(ع) شهر زاهدان انجام دادند. پرسنل پرستاری در این مطالعه شامل بهیار و پرستار بوده که به صورت رسمی یا قراردادی مشغول خدمت بودند. به شیوه نمونهگیری طبقهای- تصادفی تعداد ۲۲۰ پرسشنامه بین پرسنل در نوبتهای مختلف کاری توزیع شد که در نهایت تعداد ۳۷ پرسشنامه به علت عدم عودت یا نقص اطلاعات کنار گذاشته شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات در این مطالعه شامل سه پرسشنامه بود:
۱- پرسشنامه مشخصات فردی شامل: سن، جنس، تحصیلات، سنوات خدمت و وضعیت تاهل.
۲- پرسشنامه توانمند سازی روان شناختی اسپریتزر که به بررسی پنج بعد احساس معنی داری، خودکارآمدی، احساس تاثیرگذاری، اعتماد و خودمختاری میپرداخت. پرسشنامه دارای ۱۵ گویه و بر اساس مقیاس پنج گزینهای لیکرت تنظیم شده بود که حداقل نمره فرد ۱۵ و حداکثر آن ۷۵ می باشد و هرچه نمره فرد بالاتر باشد نشان از توانمندی بهتر است. برای سنجش اعتبار پرسشنامه از ضریب آلفا کرونباخ استفاده شد که مقدار ضریب کل بدست آمده ۷۵/۰ بود.
۳- پرسشنامه رضایت شغلی ویسوکی و کروم که پنج بعد ماهیت کار، سرپرست، همکار، سیستم ارتقاء و پرداخت را بررسی میکرد. پرسشنامه دارای ۳۹ گویه و بر اساس مقیاس افتراق معنایی تنظیم شده بود که حداقل نمره ۳۹ و حداکثر آن ۱۹۵ بود و هرچه نمره فرد بالاتر باشد نشان از رضایت شغلی بالاتر دارد. برای سنجش اعتبار پرسشنامه از ضریب آلفا کرونباخ استفاده شد که مقدارکل آن ۷۶۷/۰ بود.
برای تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون T تک نمونه ای، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند گانه استفاده شده است. در این مطالعه، ۱۸۳ نفر شرکت داشتند که ۵/۷۶% زن، ۷/۶۶% متاهل، ۰۶/۳۶% دارای میانگین سنی بالای ۳۵ سال، ۷/۷۲% دارای تحصیلات کارشناسی و ۵/۴۱% دارای سنوات خدمت زیر ۵ سال بودند.
یافته های مربوط به توانمندی روانشناختی نشان داد پرسنل پرستاری دارای توانمندی بالایی هستند(۲۱۸/۴) و نتایج حاصل از مولفه های پنجگانه متغیر ادراک توانمندی نشان داد که میانگین تمام مولفه ها به جز مولفه احساس اعتماد از وضعیت بسیار مطلوبی برخوردار بودند که به ترتیب بالاترین میانگین مولفه ها عبارتند از: احساس معنی داری (۳۲۲/۴)، خودکارآمدی (۲۳۵/۴)، تاثیرگذاری (۰۳۸/۴)، خودمختاری (۹۷۲/۳) و اعتماد (۷۸۶/۳).
یافته های مربوط به رضایت شغلی نشان داد که پرسنل دارای رضایت شغلی نسبتا مطلوب (میانگین ۸۴۷/۳) میباشند و نتایج حاصل از مولفه های پنج گانه رضایت شغلی نشان داد که میانگین تمام مولفه ها به جز مولفه شیوه پرداخت از وضعیت نسبتا مطلوبی برخوردار بودند که به ترتیب بالاترین میانگین مولفه ها عبارتند از: رضایت از سرپرست، رضایت از ماهیت کار،رضایت از همکاران، سیستم ارتقاء و رضایت از شیوه پرداخت. نتایج ضریب همبستگی نشان داد که بین توانمندی روان شناختی و رضایت شغلی در پرسنل پرستاری رابطه معنیدار وجود دارد. نتایج رگرسیون چندگانه نیز نشان داد که از بین متغیرهای توانمندی روان شناختی فقط متغیر احساس اعتماد با تغییرات نمرات رضایت شغلی رابطه معنیدار دارد(۱۰).
با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش، میتوان گفت که مدیران مراکز بهداشتی- درمانی شرایطی را فراهم آورند که کارکنان: ۱- شغل خود را با ارزش تلقی نموده و علاقه درونی نسبت به آن داشته باشند. ۲- به توانایی و ظرفیت خود برای انجام وظایف محوله اعتقاد داشته باشند. ۳- دارای حق انتخاب، آزادی عمل و استقلال در محیط کار باشند. ۴- در تصمیم گیری ها مشارکت داشته باشند. ۵- به یکدیگر احساس اعتماد و علاقه مندی داشته باشند.
ابوشیخ و ساکا^[۸۵] در سال ۲۰۰۹ مطالعهای با هدف بررسی رضایت شغلی و فرسودگی شغلی در پرستاران پنج بیمارستان در فلسطین انجام دادند. این مطالعه از نوع همبستگی توصیفی است که بر پایه تئوری نیازهای مازلو و تئوری فاکتورهای انگیزشی هرزبرگ مبتنی میباشد. نمونه ها به صورت تصادفی از پنج بیمارستان منتخب که شامل ۲۵۵ نفر بودند جمعآوری شدند. از این تعداد ۱۵۲ پرسشنامه توسط شرکت کنندگان تکمیل گردید و میزان پاسخدهی ۶/۵۹% بود. نمونه ها از چهار بیمارستان خصوصی در چهار شهر و یک آژانس امداد بودند. از بیمارستان المحتسب در هبرون ۱۹ پرستار، بیمارستان کاریتاس در بیت لحم ۵۰ پرستار، بیمارستان آگوستا^[۸۶] ویکتوریا^[۸۷] در اورشلیم ۳۴ پرستار، بیمارستان الاتحاد در نابلس ۲۰ پرستار و از آژانس امداد وابسته به بیمارستان در قلقیلیا ۲۹ پرستار در این مطالعه شرکت کردند. شرکتکنندگان، یک پرسشنامه سه قسمتی را که شامل مشخصات دموگرافیک، چک لیست فرسودگی ماسلاچ^[۸۸](MBI) و پرسشنامه رضایت شغلی مینه سوتا^[۸۹](MSQ) را تکمیل کردند.
متغیرهای مورد ارزیابی در پرسشنامه دموگرافیک شامل سن، جنس، وضعیت تاهل، تعداد فرزندان، تحصیلات، سابقه کار، وضعیت کار و میزان درآمد بود. معیار اندازه گیری فرسودگی MBI شامل سه زیر مجموعه خستگی روحی، افسردگی و تکامل شخصیتی بود که ۲۲ آیتم داشت و نمرهدهی آن به روش لیکرت شش گزینهای بود که در آن بالاترین نمره در معیار خستگی هیجانی و افسردگی بیشترین میزان فرسودگی را نشان میداد. در حالیکه بالاترین نمره در موفقیت و تکامل کسب شده، کمترین میزان فرسودگی را نشان میداد. پرسشنامه MSQ شامل ۱۰۰ آیتم بود و ۲۰ وجه شغل را در ۲۰ زیر مقیاس به علاوه یک امتیاز رضایت شغلی کلی را مورد ارزیابی قرار میداد. در نمرهدهی از مقیاس لیکرت پنج گزینهای از بسیار ناراضی (نمره ۱) تا بسیار راضی (نمره ۵) استفاده شد. نمره های کمتر از ۲۶، کمترین میزان رضایت را نشان میداد و نمره ۷۵-۲۶ رضایت متوسط و نمره بالاتر از ۷۵ بیشترین میزان رضایت را نشان میداد.
ملاحظات اخلاقی از طریق اجازه گرفتن جهت جمعآوری اولیه داده ها از مدیران بیمارستانها صورت گرفت و پژوهش در حین کار انجام گرفت و به پرستاران اطمینان داده شد که پرسشنامه ها بینام هستند و نامی از آنها برده نمیشود. داده ها با بهره گرفتن از نرم افزار SAS ورژن ۰۳/۶، برنامه DOS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. رنج سنی شرکت کنندگان از ۲۴ تا ۵۸ سال و میانگین ۹/۳۰ با انحراف معیار ۱/۷ سال بود. اکثر شرکت کنندگان زن ۷/۷۳% و متاهل ۸/۶۱% بودند. حدود ۵۰% پرستاران رسمی بودند. میانگین سابقه کار ۱/۹ (انحراف معیار ۷/۶) سال بود.
یافتهها نشان داد ارتباط معنیداری بین میزان تحصیلات و رضایت شغلی و فرسودگی شغلی وجود ندارد. اکثر شرکت کنندگان(۳/۸۰%) پرستار استف، ۵/۱۲% سرپرستار و ۲/۷% دستیار سرپرستاران بودند. اغلب(۲/۵۹%) گزارش دادند که درآمدشان برای تهیه نیازهای دلخواهشان ناکافی میباشد. ۷/۹۴% آنها شغل دیگری نداشتند. در این مطالعه، ۲/۸۴% از پرستاران در حد متوسط از شغل خود رضایت داشتند. در حیطه های اعمال نفوذ (۵/۸۵%) و مسئولیت پذیری (۳/۷۸%) بیشترین میزان رضایت شغلی گزارش شد. در حالیکه امکان پیشرفت شغلی (۴/۴۱%) و امنیت شغلی (۹/۲۸%) کمترین میزان رضایت از شغل را گزارش دادند. در ارزشهای اخلاقی و خدمات اجتماعی (۹/۵۵%) رضایت در حد متوسط گزارش داده شد. تفاوتهای معنیداری بین پرستارانی که درآمد را کافی و آنهایی که ناکافی گزارش دادند در توانایی بکارگیری، امکان پیشرفت، امنیت شغلی، مسئولیت پذیری، شرایط کاری و رضایت کلی از شغل دیده شد. میزان سابقه کار اثر معنی دار بر رضایت شغلی داشت(۰۴/۰= p 46/2 F= ). محل خدمت به طور عمده بر وجوه مختلف رضایت شغلی تاثیر متفاوت گذاشته بود در حالیکه رضایت کلی توسط موقعیت تاثیر پذیرفته بود. هنگامیکه فرسودگی شغلی در میان پرستاران پنج بیمارستان مورد مقایسه قرارگرفت، تکامل شخصی بالاترین امتیاز در بین پرستاران بیمارستان کاریتاس بود (میانگین نمره ۹/۳۶) در حالیکه این موضوع در بین پرستاران بیمارستان المحتسب کمترین میزان (میانگین۱/۲۷) را به خود اختصاص میداد. خستگی هیجانی بیشتر در بین پرستاران قلقیلیا (میانگین ۹/۲۷) بود، در حالیکه پرستاران کاریتاس کمترین نمره(میانگین۴/۲۰) را داشتند. نهایتا، افسردگی در پرستاران الاتحاد ( میانگین۷/۷) و کمترین میزان افسردگی در پرستاران بیمارستان کاریتاس(میانگین۸/۲) دیده شد.
به طور کلی، در این مطالعه پرستاران سطح متوسطی از فرسودگی شغلی را نشان دادند. آنان، اغلب، سطح پایینی از موفقیت شغلی و افسردگی و سطح متوسط از خستگی هیجانی را گزارش دادند. تفاوت معنیداری در افسردگی بین پرستارانی که میزان درآمد را کافی و آنهایی که میزان درآمد را ناکافی گزارش دادند و آنهایی که متاهل و مطلقه بودند دیده شد.
مدیران بهداشت و درمان و مخصوصا مدیران پرستاری باید فاکتورهایی که در رضایت و فرسودگی شغلی تاثیر دارند در نظر داشته باشند و برای رفع آنها بوسیله برنامه ریزی و اجرای سیاستهای حمایتی تلاش کنند. در صورتیکه، کیفیت ارائه خدمات بهداشتی و درمانی هدف باشد، تمرکز بر اشتراکات افراد و نیازهای حرفهایشان در کادر پرستاری به عنوان مهمترین نکته باید مدنظر قرار گیرد. نکته دیگری که باید به آن توجه شود، برنامههای آموزش مداوم برای پرستاران، مخصوصا برنامههایی که در ارتباط با استرس و مدیریت خشم، مکانیسمهای سازگاری، افزایش مهارتها با علم روز میباشد. رضایت و فرسودگی شغلی به عنوان مشکلات واضح در محیط های ارائه خدمات انسانی میباشند که نیاز به توجه دارند(۴۶). بنابراین، اغلب محققان و شرکتکنندگان معتقدند که باید رضایت شغلی، مطلوب و فرسودگی شغلی به کمترین میزان برسد تا کیفیت خدمات برای مدد جویان افزایش پیدا کند.
از دیگر مطالعات مرتبط با رضایت شغلی را، لامبرو^[۹۰] و همکاران در سال ۲۰۱۰ انجام دادند. این مطالعه، یک پژوهش توصیفی- همبستگی با هدف بررسی اثر پذیری کارکنان بیمارستان بزرگ دولتی نیکوسیا^[۹۱] توسط فاکتورهای انگیزشی و ارتباط آن با رضایت شغلی در قبرس انجام گرفت.
ابزار مورد استفاده برای بررسی انگیزش مبتنی بر تئوریهای هرزبرگ و مازلو بود که شامل ۱۹ آیتم که فاکتورهای انگیزشی را در چهار حیطه بررسی میکرد بود. هفت آیتم آن فاکتورهای منسوب به شغل را بررسی میکرد که شامل: قدرت نفوذ، اهداف، فرصتهای ابتکار، روشنی وظایف، تسلط بر کار، استفاده از مهارتها و تصمیمگیری بود. فاکتور پاداش چهار آیتم زیر را در بر میگرفت: حقوق، محیط، بازنشستگی/حقوق بازنشستگی و غیبت. فاکتور همکار نیز پنج آیتم را شامل میشد: کار گروهی، افتخار شغلی، قدردانی، ناظر و بیطرف. فاکتور موفقیت سه آیتم را در بر میگرفت: مفهوم کار، کسب احترام و روابط بین فردی پاسخ ها در یک مقیاس ۵ گزینهای از هرگزتا شدیدا، بررسی میشد که بالاترین نمره بیشترین میزان انگیزش را نشان میداد. همچنین، مطالعه شامل یک سوال در ارتباط با رضایت شغلی بود که در مقیاس ۵-۱ مورد بررسی قرار گرفت. مشخصات دموگرافیک شامل: سن، جنس، تحصیلات، سابقه کار، پست و موقعیت سازمانی نیز مورد ارزیابی قرارگرفت. پرسشنامه ها بطور تصادفی بین ۵۰% از پزشکان، دندانپزشکان و پرستاران توزیع شد. در کل ۶۷ پزشک و ۲۱۹ نفر پرستار پرسشنامه ها را تکمیل کردند که میزان پاسخ دهی ۶/۷۶% بود. بخش های بالینی در چهار گروه دسته بندی شدند: اورژانس و تصادفات و کلینیک سرپایی، جراحی عمومی، آنژیوتوراسیک، بیهوشی، دندانپزشکی، گوش و حلق و بینی، جراحی پلاستیک، نروسرجری، ارتوپدی، ارولوژی و پرسنل پرستاری شاغل در بخش جراحی، قلب، کلیه، انکولوژی، پوست، پاتولوژی، آزمایشگاه.
روش های آماری T-test و ANOVAبرای مقایسه یافته های مربوط به جنس، سن، تحصیلات و متغیرهای مربوط به شغل از جمله سابقه کار و سمت مورد استفاده قرار گرفت. آنالیزهای چند گانه با هر فاکتور انگیزشی به عنوان متغیر وابسته و مشخصات دموگرافیک، رضایت شغلی و متغیرهای مربوط به کاربه عنوان متغیر مستقل ارزیابی شدند. درجه اعتبار از طریق ضریب آلفای کرونباخ آزمون شد(۸۳/۰)، همه تجزیه و تحلیل ها در(۱۵) SPSS انجام شد. اکثر پاسخ دهندگان زن بودند(۵/۶۸%). متوسط میزان سابقه کار ۱/۱۴ سال بود. پزشکان شرکت کننده غالبا مرد بودند(۲/۶۴%) در حالیکه پرستاران اغلب زن بودند(۵/۷۸%). در مورد بخشهای بیمارستان ۹/۳۹% از بخش داخلی، ۵/۳۱% بخش جراحی، ۲/۲۶% بخش اورژانس و سرپایی، ۴/۲% بخش آزمایشگاه بودند و فقط ۴/۲۳% از پاسخ دهندگان پست مدیریتی داشتند.
بالاترین نمره فاکتور انگیزه دهنده مربوط به موفقیتها بود. فاکتور انگیزشی دیگر که در رتبه دوم قرار داشت، پاداش بود. اگرچه پزشکان همکاران را به عنوان دومین فاکتور انگیزشی قوی میدانستند. کمترین فاکتور انگیزه دهنده را شهرت و افتخار شغلی به خود اختصاص میداد. مقیاس رضایت شغلی یک همبستگی متوسط با هر یک از فاکتورهای انگیزشی با ضریب پیرسون را نشان داد. بطور قابل توجه، اثر انگیزشی پاداش به عنوان مهمترین فاکتور قلمداد شد. مخصوصا پزشکان زن نسبت به پزشکان مرد آنرا فاکتور موثر تری گزارش دادند.(۰۵/۰>p). علاوه بر این، پزشکانی که در بخش سرپایی اورژانس کار میکردند نسبت به کارکنان سایر بخشها، پاداش را بیشترین انگیزه در کار گزارش دادند(۰۵/۰>p). افتخار شغلی، انگیزه دهنده های درونی از جمله تصمیمگیری، خلاقیت و استفاده از مهارتها را در بر میگیرد. این فاکتور در بین پزشکان بیشتر از پرستاران و مخصوصا بین پاسخ دهندگانی که سمت مدیریتی داشتند و همچنین بین پزشکان زن بیشتر از پزشکان مرد به عنوان فاکتور انگیزش دهنده گزارش شد. افرادی که در بخش اورژانس کار میکردند، پرستاران بیشتر از ۵۵ سال و آنهایی که سابقه کار زیر ۳۰ سال داشتند، بیشترین نمره رضایت شغلی را به خود اختصاص دادند. نمرات برای فاکتور همکار بطور یکسان در همه گروه ها گزارش شد و تفاوت معنیدار آماری در بین گروه ها دیده نشد. این فاکتور به عنوان دومین فاکتور انگیزه دهنده برای پزشکان و پرستاران گزارش شد. پاسخ دهندگانی که در بخش جراحی و اورژانس کار میکردند، بیشترین میزان انگیزش را به این فاکتور نسبت دادند. در بین پرستاران، آنهایی که سن بالای ۵۵ سال و پست مدیریتی داشتند این فاکتور را مهمتر دانستند.
در کل فاکتور موفقیت بالاترین نمره را از بین فاکتورهای انگیزشی در هر دو گروه پزشکان و پرستاران به خود اختصاص داد. در مورد نمرات رضایت شغلی، کارکنان پزشکی نمره پایینتری را در مقایسه با کادر پرستاری کسب کردند. عواملی که بر رضایت شغلی موثر بودند مورد بررسی قرار گرفت. یکی از این متغیر ها سن بود که ارتباط زیادی با رضایت در بین پزشکان ۵۵-۴۶ ساله و پرستاران بالای ۵۵ سال نشان داد(۰۱/۰=p).
بر اساس نتایج بدست آمده، رضایت بیشتر در کار بطور مثبت و عمده در ارتباط با بالاترین نمرات در همه فاکتورهای انگیزشی برای هر دو گروه شغلی بود. عمده ترین فاکتور انگیزشی موثر بر رضایت، پاداش بود. مخصوصا در گروه پرستاران که در ارتباط با جنس زن، سابقه کار پایینتر و دارای سمت مدیریتی بود. عمدهترین فاکتور انگیزشی بین پزشکان، افتخار شغلی بود. بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه، مشخص شده است که این موارد در مدیریت منابع انسانی و برنامه ریزی برای استفاده بهینه از آنها اهمیت زیادی دارد. فاکتورهای انگیزشی اثر مثبت بر کیفیت خدمات دارد و مدیران بیمارستان باید برای ایجاد انگیزه در پزشکان و پرستاران تلاش کنند. این مطالعه نشان داد که انگیزش متاثر از مسائل مالی و غیرمالی است. فاکتورهای انگیزشی اصلی برای کارکنان بهداشتی در این بیمارستان دولتی، قدردانی توسط مدیران و همکاران، واضح بودن وظایف و درآمد بود و مهمترین آن در ارتباط با حقوق پایین و شرایط کاری مشکل بود(۱۷). شناختن فاکتورهای انگیزشی و فاکتورهایی که رضایت شغلی را افزایش میدهد، استراتژیهای هدفمند بهبود مداوم کیفیت ارائه خدمات میباشند که باید مورد توجه مدیران قرار گیرد.
فصل سوم
روش پژوهش:
این فصل مشتمل بر مباحث روش پژوهش و ملاحظات اخلاقی است و مطالبی که تحت عنوان روش پژوهش ارائه میگردد، شامل بیان نوع پژوهش، جامعه پژوهش، نمونه پژوهش، روش نمونهگیری، مشخصات واحدهای مورد پژوهش، محیط پژوهش، ابزار گردآوری داده ها، اعتبار و اعتماد علمی، روش گردآوری و تجزیه و تحلیل داده ها میباشد.

جائی‌که متغیر وابسته بازده مازاد شاخص در تاریخ t، نوسان‌پذیری مورد انتظار، و پارامترهای ثابت، و جمله خطای تصادفی است. در زمان برآورد معادله (۷)، معمولاً یک جمله غیرمنتظره نیز جهت منعکس کردن اخبار جدید به معادله اضافه می‌شود، این اخبار می‌تواند شامل اخبار اقتصادی، اخبار مربوط به تغییر سیاست پولی، و سایر شوک‌های اقتصادی باشد. به جای اضافه کردن متغیر جدید، از رویه فرنچ و همکاران (French et al, 1987) پیروی کرده و فرض می‌شود که اخبار و تاثیر آن بر تصمیم افراد، در نوسان‌پذیری غیرمنتظره منعکس می‌شود و مدل زیر برآورد می‌شود:

‌که متغیر وابسته بازده مازاد شاخص در تاریخ t، و نوسان‌پذیری مورد انتظار است که از طریق برازش مدل گارچ-میانگین زیر برآورد می‌شود:

همچنین، نوسان‌پذیری غیرمنتظره است که تفاوت بین واریانس واقعی و واریانس مورد انتظار به دست آمده از معادله (۹) است. چنانچه مدل بالا به درستی ایجاد شود، نوسان‌پذیری غیرمنتظره با نوسان‌پذیری مورد انتظار همبستگی نخواهد داشت. بنابراین، اضافه کردن متغیر نوسان‌پذیری غیرمنتظره، ضریب برآورد شده نوسان‌پذیری مورد انتظار را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد. به عبارتی، می‌توان نوسان‌پذیری غیر منتظره را متغیر کنترل کننده در نظر گرفت. علاوه بر این، این متغیر می‌تواند در توضیح بازده مازاد نیز نقش داشته باشد و بدین ترتیب خطای معیار را کاهش دهد که این موضوع به برآورد پایا از متغیر نوسان‌پذیری مورد انتظار منجر می‌شود.

همچنین، برای اصلاح خودهمبستگی در سری بازده روزانه، متغیر AR(1) (بازدهی وقفه‌دار) را نیز به معادله (۸) اضافه کرده و معادله زیر برآورد می‌شود:

نکته قابل توجه در مدل‌های ارائه شده در بالا این است که برآورد پارامترها بر اساس شیوه حداقل مربعات است. یکی از محدودیت‌های این شیوه این است که برآوردگرهای حداقل مربعات، بر میانگین استوار است و اطلاعات درباره دامنه‌های توزیع نادیده گرفته می‌شود. علاوه بر این، اطلاعاتی در مشاهدات حدی (کرانی) وجود دارد که می‌تواند به طور معناداری ضرایب برآورد شده را تحت تاثیر قرار دهد (Chiang and Li, 2012). برای حل این مشکل، رابطه بنیادی ریسک و بازده با بهره گرفتن از شیوه رگرسیون چارکی نیز مورد آزمون قرار می‌گیرد که برآوردهای کاراتر و باثبات‌تر حاصل می‌کند، زیرا این شیوه اجازه می‌دهد که دامنه کاملی از توابع چارکی شرطی در نظر گرفته شود. بنابراین، برای آزمون فرضیه سوم تحقیق، مدل رگرسیون چارکی زیر برای چارک اٌم برآورد می‌شود:

بنابراین، انتظار می‌رود در صورتی که شاخص‌های بورس و به‌طور خاص شاخص کل از نظر میانگین-واریانس کاراء باشد، نماینده مناسبی برای سبد بازار محسوب می‌شود. به‌عبارتی، انتظار می‌رود در صورتی که شاخص کل کاراء میانگین-واریانس باشد، ضریب ریسک غیرمنتظره غیرمعنادار شود و بده‌وبستان ریسک و بازده برقرار باشد. البته با توجه به برآورد ضرایب شیب، می‌توان تفسیر مبتنی بر مالی کلاسیک و تئوری چشم‌انداز نیز ارائه کرد.
در نهایت، برای آزمون فرضیه سوم یک مدل تجربی توسعه داده می‌شود که مشابه با مدل بکار گرفته شده توسط G-M (Genesove and Mayer, 2001) است، اما با لحاظ کردن نقطۀ مرجع تئوری چشم‌انداز با بهره گرفتن از داده‌های مشاهده شده در تابع ارزش، مدل این محققان بهبود داده می‌شود. لذا برای آزمون تئوری چشم‌انداز، مدلی تعیین می‌شود که در آن، لگاریتم قیمت پیشنهادی فروش ()، تابع خطی از نقطۀ مرجع () است:

تغییر برنامه های درسی ریاضی در ایران که از نیمه دوم دهه 40 خورشیدی آغاز شد ، در سراسر کتاب های درسی از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه به شدت تحت تاثیر فعالیت های (SMSG) بود .تغییراتی که مبتنی بر ریاضی جدید و ساختارگرایی برونر ، در کتاب های درسی ریاضی در ایران ایجادشد ،حدود دو دهه بدون نقد ، ادامه یافت . با این وجود ، بعد از انقلاب – نه به دلیل تحولات به وجود آمده در برنامه های درسی ریاضی در جهان، بلکه به دلیل تحولات وسیع آسیایی-آموزش مدرسه ای از تمام جنبه ها دگرگون شدو به تبع آن ، برنامه ها و کتاب های درسی نیز تغییر یافتند.(گویا،1375)
از نخستین سال های پیروزی انقلاب اسلامی ، دفتر برنامه ریزی و تألیف کتابهای درسی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، فعالیت منظم و مستمری در زمینه تجدید نظر در کتابهای ریاضی دوره ابتدایی را آغاز کرد . نخستین کتاب از مجموعه ی 5 کتاب ریاضی در سال تحصیلی 61-1360 در اختیار دانش آموزان قرار گرفت و پس از آن هر سال یک کتاب جدید جایگزین کتاب قدیمی شد .
پس از پایان تألیف و طی یک دوره کامل 5 ساله تحصیلی از آموزش جدید ریاضی ، دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی به ارزشیابی این برنامه آموزشی پرداخت . ارزشیابی از سال 1367 آغاز شد و تا سال 1369 به طول انجامید . هدف از ارزشیابی آن بود که معلوم شود اهداف مورد نظر مؤلفان در پایان یک دوره پنج ساله تدریس این کتاب تا چه اندازه تأمین شده است .
ارزشیابی نشان داد که متأسفانه آنچه به دست آمده است ، با آنچه باید به دست می آمد فاصله بسیار دارد . نتیجهی این بررسی این بود که مشکل دست نیافتن به اهداف بیش از آنکه به برنامه ریزی درسی مربوط باشد به برنامه ریزی آموزشی یعنی به عواملی از قبیل توانایی معلمان ، امتحانات ، امکانات آموزشی ، آموزش های ضمن خدمت ، نظارت بر اجرای عمل و امثال آن مربوط است . ( فرخ لقا رئیس دانا ـ 1371 – 1369 )
به طور تقریبی پس از سی سال تدوین محتوا و چارچوب موضوعی که تنها بعضی از اصلاحات و تغییرات جزیی در این مدت انجام شده بود، برنامه درسی جدید ریاضیات ابتدایی در سال تحصیلی 91-1390 با ارائه کتاب های جدیدالتالیف اول ابتدایی آغاز شد.سال بعد نیز کتاب های پایه دوم دبستان و در سال تحصیلی 93-1392 کتاب های پایه سوم ، از جمله ریاضیات تغییر یافتند.
رویکرد برنامه جدید درسی ریاضیا ت با تاکید بر این که هدف از آموزش ریاضی تنها نخبه پروری نیست ، بلکه هدف بهتر زندگی کردن دانش آموزان می باشد ، معتقد است که همگی دانش آموزان توانایی کسب و کشف معارف بشری را به طور فطری دارا هستند .لذا رسالت آموزش و پرورش از قوه به فعل درآوردن و شکوفا کردن اصتعدادهای الهی از طریق ایجاد فرصت های مناسب جهت یاددهی – یادگیری است .رویکرد اصلی حاکم بر این برنامه یک رویکرد فرهنگی – تربیتی با تاکید بر حل مساله از طریق محور قرار دادن یادگیرنده در بازسازی مستمر تجربه از راه مهارت های اکتشافی است.دوم ، این که هماهنگی بین این توانایی های اولیه فجری با مهارت های اکتشاف :چون رمز گشایی نمادهای نوشتاری ، محاسبه ، اندازه گیری ، ترسیم شکل و نظم بخشیدن به دادها می باشد.
به طور کلی اهداف آموزش ریاضیات جدید عبارتند از:

1. 1. برقراری ارتباط بین ریاضی و زندگی روزمره

1. 1. کسب مهارت های مدل سازی ریاضی و حل مساله

1. 1. رشد مهارت های تفکر (ریاضیات علمی است که دارای نظم وسازگاری درونی است و به منظور پرورش نظم فکری و بالا بردن قدرا اندیشیدن و استدلال منطقی و نیز خلاقیت ذهنی مورد توجه قرار می گیرد.)

1. 1. برقراری ارتباط بین نمایش های مختلف ریاضی و تعبیر و تفسیر آن ها

1. 1. برقراری ارتباط بین ریاضی و سایر علوم و در حالت کلی به کارگیری مفاهیم ریاضی در محیط پیرامونی و تفسیر و تحلیل آن ها

در این برنامه علاوه بر تاکید بر استاندارهای ریاضی بر مهارت هایی که دانش آموزان بایستی کسب کنند نیز توجه شده است.این مهارت ها عبارتند از :

1. 1. مهارت حل مساله 2- مهارت استدلال و کشف 3-مهارت تخمین و تقریب عددی 4-مهارت اندازه گیری 5-مهارت استفاده از ابزار و فناوری 6- مهارت محاسبات عددی و عملیات ذهنی 7- مهارت استفاده از نمودارها و شکل های هندسی 8- مهارت الگویابی و مدل سازی 9- مهارت شمارش 10-مهارت فرضیه سازی و نظریه پردازی

به طور کلی دلایل تغییر برنامه درسی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
1-طراحی و تولید برنامه درسی ملی و به دنبال آن همسو کردن برنامه های درسی حوزه ها با برنامه درسی ملی و به خصوص الگوی هدف گذاری برنامه درسی ملی
2-رشد و گسترش آموزش ریاضی و به دنبال آن ارائه چالشهای جدید آموزش ریاضی و عدم پاسخ گویی برنامه های قبلی به این چالشها
3-تحولات و تغييرات اجتماعي باعث تغيير نيازها و انتظارات دانش‌آموزان شده است و اين برنامه درسي نيازهاي جديد دانش‌آموزان و جامعه را مورد توجه قرار داده است( ریاضی مالی – احتمال ………)
4-برقراري ارتباط بين رياضي و زندگي روزمره، كسب مهارت هاي مدل‌سازي رياضي و حل مسئله، رشد مهارت‌‌هاي تفكر، برقراري ارتباط بين نمايش‌هاي مختلف رياضي و تعبير و تفسير آن‌ها، برقراري ارتباط بين رياضي و ساير علوم ودر حالت کلی به کار گیری ریاضی در محیط پیرامونی
5-برقراري ارتباط بين رياضي و زندگي روزمره، كسب مهارت هاي مدل‌سازي رياضي و حل مسئله، رشد مهارت‌‌هاي تفكر، برقراري ارتباط بين نمايش‌هاي مختلف رياضي و تعبير و تفسير آن‌ها، برقراري ارتباط بين رياضي و ساير علوم ودر حالت کلی به کار گیری ریاضی در محیط پیرامونی
6-نتايج مطالعات بين‌المللي رياضي نظير آزمون تيمز كه براساس نتايج آنها دانش‌آموزان از قدرت بالايي در پاسخ‌گويي به سؤالاتي كه در اهداف بالا ذكر شده برخوردار نبوده‌اند.(راهنمای برنامه درسی ریاضی،1392)
2-12- پژوهش­های انجام شده در رابطه با موضوع پژوهش
الف) در خارج

• • اولين بررسی که به طور رسمی در مورد درس­پژوهی صورت گرفت، مطالعه­ ويديويی برخی از کلاس­های شرکت کننده در TIMSSبود که نشان داد، رويکرد ژاپن به توسعه حرفه­ای بسيار متفاوت با بسياری از کشورها می­باشد. اين بررسی توسط استيگلر و هيبرت، در کتاب شکاف آموزشی منتشر شد و درس­پژوهی به عنوان عامل اصلی پيشرفت دانش ­آموزان ژاپنی شناخته شد. انتشار اين کتاب موجب شد تا برخی از مدارس آمريکا و حتی جهان، به آزمايش و اجرا و بررسی درس­پژوهی بپردازند(هيبرت و استيگلر، 1997)

چگونگی اين مطالعه­ ويديويی در قسمت­ های قبلی بيان شده است، پژوهشگر، برای پرهيز از تکرار به ذکر اين نکته بسنده می­ کند که به نظر بسياری از صاحب­نظران در زمينه­ی درس­پژوهی، اين بررسی سرآغاز تحول فکری عظيمی در عرصه­ ياددهی- يادگيری محسوب می­ شود.

• • استيگلر که برای اولين بار واژه­ی درس پژوهی را به آمريکايی­ها - شايد به جهانيان - معرفی کرد، بيان می­ کند که نخستين بار يوشيدا او را با درس­پژوهی آشنا کرد. يوشيدا برای تحقيق بيشتر در زمينه­ی درس­پژوهی به ژاپن برگشت تا به بررسی گروه ­های درس­پژوهی در مدرسه­ی ابتدايی ستا^[233] در هيروشيما^[234] بپردازد. در اين زمان استيگلر با يکی از دانشجويان خود به نام فرناندز در لس آنجلس^[235] به تشکيل گروه درس­پژوهی پرداختند. سپس يوشيدا و فرناندز به همکاری­های زيادی در زمينه ی درس­پژوهی پرداختند. کتابی که آن­ها در سال 2004 منتشر کردند^[236]، شايد يکی از برجسته­ترين بررسی­ها در مورد درس­پژوهی باشد. نتايج بررسی­های يوشيدا در مدرسه­ی ستا از اکتبر 1993 تا مارس 1994 که بخشی از پايان­نامه­ی دکتری او را تشکيل می­دهد، در آن کتاب بيان و تحليل شده است. پايان­نامه­ی دکتری يوشيدا از نظر جامعه­ آموزش رياضی آمريکا نخستين جرقه­ی ورود ايده­ی درس پژوهی به آمريکا را شعله ور ساخت. برخی از نتايج اين پايان­نامه توسط استيگلر در کتاب شکاف آموزشی آورده شده است که در تمام دنيا تحولی عظيم در عرصه­ آموزش رياضی محسوب می­ شود. در اين پايان­نامه، يوشيدا 94 ساعت مشاهده را در 32 فيلم ويديويی به تصوير می­کشد؛ هم­چنين مصاحبه­هايی که او با معلمان و مدير مدرسه ستا انجام داد، در دو بخش رسمی و غيررسمی گردآوری شده ­اند. بخش رسمی شامل نوارهای صوتی و بخش غيررسمی، يادداشت­های گردآوری شده است. مدلی از درس­پژوهی نيز در پژوهش او بيان می­ شود که در قسمت­ های قبل ذکر گرديد(يوشيدا و فرناندز، 2004).

يوشيدا در دانشگاه کلمبيا نيز به بررسی درس­پژوهی پرداخت و نشان داد که درس­پژوهی رويکردی است که با تمرکز روی يادگيری، فرصت حل مسئله را برای معلمان ايجاد می­ کند و به بهبود آموزش منجر می­ شود(ائتلاف منطقه­ای شمال غربی آيزنهاور در رياضی و علوم،2001).

• • يکی از اولين مدارسی که در آمريکا درس­پژوهی را به کار برد، پاترسون^[237] در ايالت نيوجرسی^[238] بود. ونگ ايورسون^[239] (نقل از ائتلاف منطقه­ای شمال غربی آيزنهاور در رياضی و علوم،2001:5)می­گويد: ” تا آن زمان، ما با واژه­ی درس­پژوهی آشنا نبوديم اما آن چيزی بود که تفکر ما را نسبت به توسعه حرفه­ای عوض کرد.” او می­افزايد: ” درس­های ژاپنی دو نکته­ی اصلی دارد، مشاهده­ مستقيم دانش آموز و معلم در کلاس درس و بحث بين معلمان درباره آن­چه مشاهده کرده ­اند.” يوشيدا و فرناندز پژوهشگران دانشکده­ی معلمان دانشگاه کلمبيا^[240] در سال 2000-1999 مدرسه­ی پاترسون را با مدرسه­ی ژاپنی در گرينويچ^[241] مرتبط کردند تا از تجربيات يکديگر بياموزند. 16 معلم در مدرسه­ی پاترسون با 12 معلم در گرينويچ همکاری خود را آغاز کردند. معلمان آمريکايی از همتايان خود چيزهای زيادی می­آموختند و معلمان ژاپنی پيوسته به تشويق آنان می­پرداختند. البته گاهی اوقات هم اين همکاری بسيار دشوار می­شد؛ مثلاً فرناندز(فرناندز،کنون و چاکشی^[242]،2001) می­گويد:

پس از آن­که آقای تاناکا^[243] يکی از معلمان مدرسه­ی ژاپنی به تشخيص اهداف درس­پژوهی از مشکلات دانش ­آموزان در ژاپن اشاره کرد، معلمان آمريکايی هم هدف خود را از درس پژوهی، افزايش قدرت حل­مسئله در دانش ­آموزان قرار دادند. موضوع درسی، مساحت مثلث­ها بود. پس از 15 ساعت بحث و تبادل نظر، معلمان آمريکايی به اين نتيجه رسيدند که بايد موضوع را عوض کرد اما معلمان ژاپنی تأکيد می­کردند که اختلاف نظرها و بحث­ها بسيار مفيد است. برای معلمان آمريکايی مطابقت با روش ژاپنی بسيار مشکل بود.
با اين حال فرناندز و يوشيدا معتقدندکه درس­پژوهی ژاپنی­ها در آمريکا هم می ­تواند مؤثر باشد(فرناندز،کنون و چاکشی، 2003). ليپتاک^[244]مدير مدرسه­ی پاترسون(نقل از ائتلاف منطقه­ای شمال غربی آيزنهاور در رياضی و علوم ،2001:17) می­گويد: ” من هنوز داده­هايی که حاکی از بهبود عملکرد دانش ­آموزان ندارم، اما دلايل زيادی دارم که بگويم درس­پژوهی مؤثر است. من تغييرات را هر روز بيشتر از روز قبل در معلمان مدرسه­ام می­بينم.”

• • پس از بررسی مطالعه ی ويديويی TIMSS گروه تحقيقاتی سان ماتئو فاستر سيتی (SMFC )^[245] در سال 2000 ميلادی تصميم به انجام پروژه­ای در زمينه­ی درس­پژوهی در سان ماتئو زدند. اين پروژه شامل سه مرحله بود که در زير به بررسی آن­ها پرداخته خواهد شد. داده های حاصل از طريق مشاهده، مصاحبه و يادداشت­های بازتابی جمع­آوری شدند.