تصویر برند

نماد و ذهنیت مناسب در نزد مشتریان نسبت به رقبا

Q20

رفتار مودبانه توام با احترام پرسنل بانک نسبت به رقبا

Q21

پیشینه و اعتبار نسبت به رقبا

Q22

رضایت مشتریان نسبت به سایر رقبا

Q23

پیشینه و اعتبار نسبت به رقبا

Q24

۳-۶-۲ روایی پرسشنامه
پیش از اطمینان نهایی ابزارهای اندازه‌گیری و بکارگیری آنها در مرحله اصلی جمع‌ آوری داده‌ها، ضرورت دارد که پژوهشگر از طریق علمی، اطمینان نسبی لازم را نسبت به روا بودن بکارگیری ابزار مورد نظر و معتبر بودن آن پیدا کند (خاکی،۱۳۸۹).
منظور از روایی، این است که پرسشنامه آنچه را که باید اندازه‌گیری کند، اندازه‌گیری می‌کند. در واقع هنگامی که به امید مطالعه یک مفهوم، مجموعه‌ای از پرسش‌ها را مطرح می‌کنیم، چگونه می‌توانیم اطمینان یابیم که واقعاً به اندازه‌گیری همان مفهوم مورد نظر پرداخته‌ایم یا چیز دیگری را سنجیده‌ایم؟ این پرسش را می‌توان با آزمون‌های خاص روایی سنجی پاسخ گفت. به این منظور در این تحقیق، روایی پرسشنامه، با تدوین پرسش‌ها بر اساس مبانی نظری تحقیق و با تأیید و اظهار نظر اساتید دانشگاه وکارشناسان حوزه بازاریابی بانکی و استفاده از نظرات اهل فن (روایی محتوا) در رابطه با وضعیت سؤالات، حاصل شده است. در تحقیق حاضر و در بخش‌های بعدی دیگر ابعاد روایی یعنی روایی سازه (تحلیل عاملی تاییدی و آزمون کایزر- میر و الکین^[۶۱] و آزمون بارتلت) را تشریح خواهیم کرد.
۳-۶-۲-۱ آزمون بارتلت – کایزر، میر و اولکین KMO))
آزمون بارتلت یکی از روش‌های تشخیص مناسب بودن داده‌ها برای انجام تحلیل عاملی می‌باشد (روایی سازه). آزمون بارتلت، این فرضیه را که ماتریس همبستگی مشاهده شده متعلق به جامعه ای با متغیرهای نابسته است، می‌آزماید. برای اینکه یک مدل عاملی، مفید و دارای معنا باشد لازم است متغیرها همبسته باشند. پس فرضیه آزمون بارتلت به اینصورت است:

فرض صفر : داده‌ها ناهمبسته اند.
فرض مقابل : داده‌ها همبسته اند.
پس مطلوب آن است که فرض صفر رد شود. اگر فرض صفر رد نشود مطلوبیت تحلیل عاملی زیر سوال می‌رود و باید درباره انجام آن تجدید نظر کرد. به همین دلیل است که قبل از تحلیل عاملی بایستی به تشکیل ماتریس همبستگی بین متغیرها اقدام کرد. آماره کای دو برای این آزمون به صورت رابطه زیر است:

که در آن n معرف تعداد آزمودنی‌ها، p تعداد متغیرها، R دترمینان ماتریس همبستگی است. این آماره که دارای توزیع مربع کای با  درجه‌ی آزادی است. مقدار اطلاعات موجود در قدر مطلق R را با بررسی رابطه بین تعداد مشاهده‌ها و تعداد متغیرها ارزشیابی می کند و احتمال خطا را برای رد کردن فرضیه صفر عدم وجود تفاوت از ماتریس همانی^[۶۲] می آزماید. ماتریس همانی ماتریسی است که همه عناصر قطری آن یک و همه عناصر غیرقطری آن صفر باشد.
بر اساس این دو آزمون، داده‌ها زمانی برای انجام تحلیل عاملی مناسب هستند که شاخص KMO بیشتر از (۶۰/۰) باشد و به عدد یک نزدیک و سطح معنی داری (Sig) نیز برای آزمون بارتلت کمتر از ۰۵/۰ باشد. بنابراین برای اطمینان از اینکه داده‌های تحقیق برای انجام تحلیل عاملی تاییدی مناسب هستند از آزمون KMO استفاده می‌کنیم . رابطه زیر نحوه محاسبه این ضریب را نشان می‌دهد:

که در آن و r_ij ضریب همبستگی ساده بین متغیرهای i و j است و a_ijضریب همبستگی جزیی بین آنهاست. اگر مجموع ضرایب همبستگی جزیی بین همه زوج متغیرها در مقایسه با مجموع مجذورات ضرایب همبستگی کوچک باشد، اندازه KMO نزدیک به یک خواهد بود.
۳-۶-۳ پایایی پرسشنامه
مقصود از پایایی آن است که اگر ابزار اندازه‌گیرى را در یک فاصله زمانی کوتاه چندین بار و به گروه واحدی از افراد بدهیم نتایج حاصل باید نزدیک به هم باشد. هدف و منظور از سنجش پایایی و ثبات پرسشنامه این است که در زمان‌ها و مکان‌های مختلف قابلیت استفاده داشته باشد. در واقع پژوهشی پایاست که ابزار اندازه‌گیری آن معتبر باشد و چنانچه این پژوهش توسط فرد دیگر یا همان پژوهشگر دوباره در زمان‌ها و مکان‌های دیگر انجام شود به همان نتایج مشابه بتوان دست یافت. (خاکى، ۱۳۸۵).
یکی از متداول‌ترین روش‌های اندازه‌گیری اعتماد پذیری یا پایایی پرسشنامه‌ها، استفاده از روش آلفای کرونباخ^[۶۳] است که توسط کرونباخ ابداع شده است لذا با توجه به این که در این پژوهش، ابزار اصلی اندازه گیری داده‌ها پرسشنامه می‌باشد، پایایی پرسشنامه یا قابلیت اعتماد آن با بهره گرفتن از روش آلفای کرونباخ محاسبه شده است. در این تحقیق میزان آلفای کرونباخ برای سوالات پرسشنامه و همچنین تمام سوالات به صورت کلی توسط نرم افزار SPSS محاسبه شده است. باتوجه با اینکه ضریب آلفای بدست آمده برای پرسشنامه، بالاتر از ۷/۰ است و این مقدار برای پژوهش‌های علوم انسانی حد مطلوبی است، لذا پایایی این پرسشنامه مورد تایید می‌باشد. خروجی‌های نرم افزار SPSS در این رابطه در ادامه مطالب مورد اشاره قرار می‌گیرد. برای محاسبه آلفای کرونباخ از فرمول زیر استفاده می‌شود.

ضریب آلفای کرونباخ، برای سنجش میزان تک بعدی بودن نگرش‌ها، عقاید، قضاوت‌ها و سایر مقولاتى که اندازه‌گیرى آنها آسان نیست به کار مى‌رود. در واقع از این طریق می‌خواهیم ببینیم تا چه حد برداشت پاسخ گویان از سوالات یکسان بوده است. اساس این ضریب بر پایه مقایسه است و مقیاس‌ها عبارتند از: دسته‌ای از اعداد که بر روی یک پیوستار به افراد، اشیاء یا رفتارها در جهت به کمیت کشاندن کیفیت‌ها اختصاص داده می‌شود. برای تحقیق حاضر مقدار ضریب آلفا برای عوامل تحقیق به صورت جداگانه و به صورت کلی در جدول ۳-۴ بر اساس خروجی نرم‌افزار SPSS و برای ۱۷۱ پرسشنامه که در ابتدا جمع‌ آوری و تکمیل شد ارائه شده است:
جدول ۳-۴ : ضریب پایایی

ردیف

متـــغیــر

آلفـــای کـرونـباخ

۱

کیفیت خدمات

۸۹۰/۰

• • به نظر قرآن، کسی که عبودیت و بندگی خدا را برگزیند، در تمام مراحل زندگی و حتّی در جزئیات اعمال و رفتار نیز بر طبق رضای خدا و خواست او عمل می­ کند؛یعنی اعمالی را که موجب خشنودی خدا می شود به جا می ­آورد و از اعمالی که موجب ناخشنودی اوست پرهیز می­ کند. اما در عهدجدید درباره نقش عمل صالح و فضایل اخلاقی در وصول انسان به نجات دو نگرش متفاوت«ایمان گرایی»و«شریعت محوری»وجود دارد. در نگرش ایمان­گرایان، انسان نقش چندانی در نجات خود ندارد و نقش اصلی را مسیح برعهده دارد نه استعداد و شایستگی بشری. در این دیدگاه که پایه­گذار مبانی آن، پولس رسول بود از طرفی گناه را ذاتی انسان می­دانند و از طرف دیگر مصلوب شدن مسیح را کفاره گناه انسان قلمداد می­ کنند، و بالتبع آن شخص به محض اینکه به حضرت عیسی مسیح(ع)ایمان آورد رستگار می­ شود هرچند به شریعت عمل نکند. در این نگرش نقش اختیار و رعایت قوانین اخلاقی کم­رنگ شده و فقط فدیه مسیح است که تمام نقش را برای خود گرفته است، که این عقیده قابل پذیرش برای همه آنان از جمله پلاگیوس نبوده است. ولی در نگرش شریعت محورها در عهدجدید، ایمان به همراه انجام شریعت و اعمال نیک، شرط نجات انسان به شمار می ­آید، و شایستگی درونی بشر نقش مهمی در وصول انسان به کمال نهایی­اش دارد و این نگرش، محدوده بیشتری برای اعمال اخلاقی در نجات بشر قائل­ است، اما باوجود آموزه گناه ذاتی ونقش فدیه مسیح در رستگاری، قادر نبوده است که به این سوال بشر پاسخ کاملی بدهد: چگونه انسان می ­تواند بر گناه غلبه یابد و با تلاش خود به مدارج عالی اخلاقی برسد؟ برخی از عبارات کتاب مقدس در زمینه ایمان و عمل با عقاید شریعت­محوری، مطابقت بیشتری داشته و حاکی از قائل بودن اختیار برای انسان در دوری از گناه، انتخاب ایمان و انجام اعمال شریعت و اخلاقیات برای نجات می­باشد. و علاوه بر قوانین و مقررات خاص، و تعیین مجازات برای متخلفین آن، مباحث اخلاقی ارزشمندی مانند نکوهش و یا ممنوعیت قتل نفس، دزدی، خیانت و توصیه به مهربانی و گذشت در برابر همنوعان وجود دارد. این مطالب گویای ردّ نظریه ایمان­گرایان است.

• ولایت و اطاعت از پیامبران یکی دیگر از مبانی اخلاق در کتاب مقدس و قرآن به شمار می ­آید. عهد عتیق بیان می­ کند که اگر کسی به سخنان نبی عمل نکند خداوند او را مجازات خواهد کرد (تثنیه۱۸: ۱۵ و ۱۹) و بر آنها اخم می­گیرد (زکریا۷: ۱۲) و آنها را در چنگال دشمنان اسیر کرده و مورد آزار و اذیت آنها قرار می­دهد (نحمیا۹: ۲۶-۲۷). نگاه قرآن به پیامبر(ص)و ائمه(ع)به عنوان یک الگو برای کمالات اخلاقی، نگاه به یک انسان کامل است و قبول ولایت آنها، یعنی تمسک به آنها در تمام امور اخلاقی و اجرای کامل دستورات شریعت. اما عهدجدید، عیسی را خدایی می­داند که تجسد یافته است، گرچه بعد انسانی هم برای او قائل می­ شود. و با قبول ولایت او، شخص دیگر نیازی به انجام اعمال نیکو و اخلاقی ندارد، زیرا صرف ایمان به مسیح او را به نجات و رهایی می­رساند.

• آزادی اراده و اختیار انسان، شالوده­ی علم اخلاق عهد عتیق است. ماهیت زندگی بشر به وسیله­ امیالش شکل می­پذیرد. او می ­تواند در صورتی که مایل باشد از فرصت­های زندگی سوء استفاده کند. اما به هیچ وجه موافقت نشده است که چنین خطایی را مرتکب گردد. انگیزه بدی پیوسته وی را وسوسه می­ کند و به سوی فساد می­کشاند. لکن اگر گمراه شود و سقوط کند، مسئولیت آن تنها با خود اوست.

• سهم انجام اعمال اخلاقی بشر با اختیار خود در حوزه رستگاری از نظر قرآن، در تمامی مراحل به درستی تبیین شده است. از دیدگاه قرآن، خداوند در بین مخلوقات خود انسان را انتخاب کرد و به او استعدادی عطا فرمود که توسط آن و به راهنمایی قرآن و اولیای الهی بتواند قید و بندهای شیطانی و نفسانی را از خود بزداید و آزادانه به عبادت خداوند و زندگانی شرافتمندانه ادامه دهد. اختیار به نظر مفسران قرآن، لطفی عظیم از جانب پروردگار به انسان است که درک حقیقت آن می ­تواند هدف از خلقت انسان به عنوان اشرف مخلوقات و مسخرنمودن عالم برای او را به وضوح نمایان سازد. در نتیجه این نوع نگرش، انسان با انگیزه و ایمان قوی و عشق به پروردگار به کسب فضایل اخلاقی و اجتناب از رذایل اخلاقی می ­پردازد و با پیروی از پیامبران و معصومین(ع)و با تشبّه و اقتدا به آنان، متخلق به اخلاق الاهی ­شده و به مقام خلیفه­اللهی نائل می­گردد.

• معاد یکی دیگر از مبانی اخلاقی در عهد جدید و قرآن است. اما در عهد عتیق سخنی صریح از رستاخیز و روز جزا، و بهشت به عنوان پاداش برای انجام فضایل اخلاقی و جهنم به عنوان عقاب برای ارتکاب رذایل اخلاقی وجود ندارد. و به نظر می­رسد اگرثواب و عقابی نیز وجود داشته باشد معمولاًدرچارچوب زمان تحقق می­یابد. از این­رو، عدم وجود این آموزه در اسفار خمسه که از جمله الواح اولیه­ای بوده که بر موسی(ع) نازل شده است، مبانی اخلاقی عهدعتیق را دچار اعوجاج می­ کند و مسیر را برای کج اندیشان باز می­ کند و محیط تحلیل­های نادرست را برای بیماردلان مهیّا می­سازد. هر چند اگر در کتب بعدی یهودیان نیز اشاراتی به معاد باشد، باز مشکل سر جای خود باقی می­ماند که چرا خداوند به پیامبر اولوالعزمش چنین اصل مهم و بنیادی را تذکر نداده است؟! در صورتی که آموزه معاد، مورد اهتمام همه انبیای الهی بوده است و دعوت به دین، در صورتی معنا دارد که زندگی پس از مرگ جزء اصول اساسی آن باشد. شاید میل باطنی قوم یهود به زندگی دنیوی آنان را واداشته تا آیات معاد را از تورات حذف کنند.

فصل چهارم
بررسی تطبیقی فضایل اخلاقی ایمانی در قرآن و عهدین
در زبان اخلاقی قرآن، برخی از فضایل اخلاقی به صورت صفت و ملکه­ای نفسانی بوده و اختصاصی به حوزۀ خاصی از حوزه ­های زندگی انسانی ندارد، بلکه بر همۀ حوزه ها تأثیرگذار است. این قبیل صفات اخلاقی در دو گروه جای می­گیرند؛ برخی از آنها نقش هدایت گری را در سیر معنوی و اخلاق انسان بازی می­ کنند، که در ساختار اخلاق قرآنی، ایمان به عنوان عالی­ترین صفت نفسانی هدایتگر مورد تأکید فراوان واقع شده و مفتاح همۀ صفات پسندیدۀ نفسانی و نیکی­های رفتاری به شمار می ­آید و گروهی دیگر صفت نفسانی عمل کننده­اند که در سایۀ صفت هدایتگر تحقق می­یابند (دیلمی و آذربایجانی، ۱۳۸۷: ۶۴). در این راستا، در این فصل سعی بر آن است که: مقایسه­ ای تطبیقی بین قرآن و عهدین، درباره بخشی از این صفات نفسانی (محبت، صبر، خوف، رجاء و شکرگزاری) که رابطه مطلوب و جهت گیری درونی آدمی را با خداوند رقم می­زنند، صورت گیرد تا نقاط اشتراک و اختلاف این کتب آسمانی در موضوع مورد نظر جهت همزیستی مسالمت آمیز بین ادیان حاصل آید.
۴-۱- بررسی محبت در قرآن و عهدین
محبّت از آموزه­های اخلاقی مشترک در قرآن و عهدین است. در هر سه کتاب، «محبت» رابطه­ای دوسویه بین خدا و انسان است؛ خداوند در ابتدا به انسان محبت و مهربانی نموده است و بدبن وسیله انسان­ها را به یکدیگر پیوند می­دهد و به آنها می­آموزد که به یکدیگر محبت نمایید و عناصری برای کسب این فضیلت، معرفی نموده ­اند. در عهد عتیق، خداوند از روی محبّت جهان خلقت را آفریده است و به خاطر محبّت قوم اسرائیل را به رهبری موسی (ع) از ظلم وستم فرعونیان نجات داد. محبت پایه و اساس عهد جدید است، مسیحیت به  «دین محبت» و یوحنا، یکی از نویسندگان اناجیل، به  «رسول محبت» شهرت یافته است. مسیحیان عیسی (ع) را نماد محبت خداوند به خلق می دانند. و به نظر ایشان، محبت به خدا و محبت به همسایه و ابراز عشق به آنان ایمان را غنا می بخشد. در قرآن نیز بر محبت به خالق و خلق تاکید فراوان شده است. سیره ی عملی پیامبراسلام (ص) و پیروانش نشانه ی روشنی ازدرجه ی اعتبار و ارزشی است که آنان برای این آموزه ی دینی قایلند. اسلام نیزهمچون مسیحیت محبت را نشانه ی ایمان دانسته . از این رو، این بخش از رساله در صدد است تا این آموزه را در عهدعتیق، عهد جدید و قرآن کریم مورد بررسی و تحلیل قرار دهد تا نقاط اشتراک و ختلاف این سه کتاب در جهت ابهام زدایی از پیام­های اصلی ادیان فراهم گردد.
۴-۱-۱- محبت در قرآن
معانی اصلی ماده «ح ب ب» عبارتند از: ۱٫ لزوم و ثبات؛ ۲٫ دانه چیز دانه دار؛ که در مثل گندم و جو و حتی انگور رایج است؛ ۳٫ وصف کوتاهی یک چیز؛ مثلاً: «حبحاب» به معنی مرد یا شتر کوتاه قد و ضعیف (ابن فارس، ۱۳۸۷: ۲۰۲؛ مصطفوی، ۱۳۶۰، ج ۲: ۱۵۲؛ فیروزآبادی، ۱۴۰۷: ۹۱). ریشه و حقیقت لغوی آن، به معنای دانه­ی خوراکی است که در زمین کاشته می­ شود و رشد پیدا می­ کند. به دلیل شباهت ظاهری دندان با دانه به آن «حبب الاسنان» گفته می­ شود. حباب آب با این ماده آورده شده به این دلیل که درشکل همانند دانه است. به آنچه در قلب آدمی جریان دارد از خوبی­ها و بدی­ها «حَبَه» گفته می­ شود زیرا همچون دانه در قلب کاشته و رشد پیدا می­ کند (ر.ک: ابن­منطور، ۱۴۱۴، ج۱: ۲۸۹؛ راغب، ۱۴۱۲: ۲۱۴).
محبت در اصطلاح عام، «میل طبع به چیز لذت بخش» است که حالت شدید آن عشق نامیده می شود (جاراللّه، ۱۴۲۲: ۳۱). محبت در اصطلاح فلاسفه عبارت است از «میل به شخص یا چیزعزیزیا جذاب یا سودمند. » (جاراللّه، ۱۴۲۲: ۳۱). محبت حالتی است که در دل یک موجود ذی شعور، نسبت به چیزی که با او ملایمت و با تمایلات و خواسته های او تناسبی داشته باشد پدید می آید (مصباح، ۱۳۸۰: ۳۵۹). به عقیده علامه «حب» عبارت است از تعلق و ارتباط وجودی بین محب و محبوب و یا به عبارتی جاذبه بین علت مکمل و یا شبیه به آن و معلول مستکمل یا شبیه به آن و چون حب عبارت از این است، لذا ما افعال خود را دوست می‌داریم تا آن را وسیله و ابزار کار خود کنیم (طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۱: ۴۱۱-۴۱۲). بنابراین محبت در نظر علامه یک نوع ارتباط و جاذبه خاص شعوری است که میان انسان و کمالات او وجود دارد. توجه شود که هرگاه صدور «حُبّ» از خداوند اراده می شود باید پیراستگی آن از نقایص مادی لحاظ گردد (ر.ک: جاراللّه، ۱۴۲۲: ۳۱ـ۳۳؛ صالحی زاده، ۱۳۸۸: ۲۰ـ۲۲).
محبت در قرآن با برخی از واژگان به قرار زیر همسو و با برخی دیگر متضاد است:

• «مودّت»: از ریشه وُدّ و وداد به معنای حبّ است (فیروزآبادی، ۱۴۰۷: ۴۱۴). راغب می گوید: ودّ یعنی: دوست داشتن چیزی و آرزوی محقق شدن آن (راغب، ۱۴۱۲: ۸۶۰).

• «اُلفت»: از ألِفَ در لغت به معنای اجتماع با میل و رغبت (راغب، ۱۴۱۲: ۸۱)، انس گرفتن و دوست داشتن است. «تألّفَ القومُ» یعنی: قوم جمع شدند و یکدیگر را دوست داشتند (فیومی، ۱۴۰۵: ۱۸).

• «خُلّت»: از خلل به معنای شکاف میان دو چیز است (راغب، ۱۴۱۲: ۲۹۰؛ ابن فارس، ۱۳۸۷: ۲۹۵؛ ر.ک: صالحی زاده، ۱۳۸۸: ۲۷).

• «رغبت»: که یکی از معانی آن «طلبیدن چیزی» (ابن فارس، ۱۳۸۷: ۳۸۴) است، وقتی با حرف «الی» بیاید به معنای میل به چیزی برای کسب منفعت از آن است.

• «ولایت»: از «و ل ی» به معنای «قرب و نزدیکی» (ابن فارس، ۱۳۸۷: ۱۰۳۵؛ فیروزآبادی، ۱۴۰۷: ۱۷۳۲) است و معانی متعدد دیگر آن، از جمله دوستی (که در آن محب و محبوب از لحاظ معنوی به هم نزدیک می شوند)، به نوعی به این ریشه معنایی بازمی گردند (همان).

• «صدیق» از «ص د ق» است که در اصل به معنای قوّت در چیزی می باشد (همان: ۵۲۲). از معانی منشعب شده آن، مودّت و محبت است که صداقت از آن مشتق می شود (همان؛ فیروزآبادی، ۱۴۰۷: ۱۱۶۲).

• «حمیم» یعنی: نزدیک؛ (همان: ۱۴۱۷). بنابراین، حمیمِ فرد کسی است که از نزدیکان او باشد و امر وی برایش اهمیت داشته باشد (جوهری، بی­تا: ۱۹۰۵).

• «أخدان» که اصل معنایی اش «دوستی» است (ابن فارس، ۱۳۸۷: ۲۷۱؛ فیروزآبادی، ۱۴۰۷: ۱۵۴۰). برخی گفته اند: «خِدن» به دوستی گفته می شود که در همه امور ظاهر و باطن با انسان شریک است (همان: ۱۵۴۰).

• «إخوان» جمع «أخ» است که از ماده «أ خ و» مشتق شده به معنای کسی که از پدر و مادر یا یکی از آنها یا از جهت رضاعی با انسان شریک باشد. سپس برای هرگونه اشتراکی در قبیله، دین، حرفه، معامله، دوستی و مناسبات دیگر به کار رفته است (راغب، ۱۴۱۲: ۶۸) (پرداختن تفصیلی به معانی هر واژه در این مقال نمی گنجد. برای مطالعه بیشتر، ر.ک: جاراللّه، ۱۴۲۲: ۳۸ـ۴۰؛ صالحی زاده، ۱۳۸۸: ۱۹ـ۳۹).

دقیق ترین واژه متضاد با محبت، «بغض» است (فراهیدی، ۱۴۱۰، ج ۳: ۳۱؛ ابن منظور، ۱۴۱۴، ج ۱: ۲۸۹) که در قرآن کریم چند بار به شکل «البغضاء» آمده است (آل عمران، ۳/ ۱۱۸؛ مائده، ۵/ ۱۴و۹۱؛ ممتحنه، ۶۰/ ۴). واژه دیگر «عداوه» است که در قرآن با مشتقاتش در برابر الفت (آل عمران، ۳/ ۱۰۳)، إخوان (همان)، مودت (مائده، ۵/ ۸۲؛ ممتحنه، ۶۰/ ۱و۷)، ولایت (فصلت، ۴۱/ ۳۴؛ ممتحنه، ۶۰/ ۱)، حمیم (همان) و خُلّت (زخرف، ۴۳/ ۶۷). که همگی از واژگان همسو با محبت هستند قرار گرفته است. «کراهه» هم واژه دیگری است که کاربردهای قرآنی­اش، به خوبی تضاد معنایی آن با محبت را نشان می دهد.
واژه «محبت» در قرآن کریم تنها یک بار آمده است: «وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ محََبَّهً مِّنی‏» (طه، ۲۰/ ۳۹)، اما مشتقات آن ۹۴ بار در قرآن به کار رفته است. مشتقات واژه محبت در قرآن به همان معنای لغوی خود به کار رفته است. فاعل محبت گاهی خداوند و گاهی انسان می باشد (آل عمران، ۳/ ۳۱؛ مائده، ۵/ ۵۴). از نظر قرآن، محبت انسان ها به لحاظ اینکه در راستای رضای الهی باشد یا نباشد، گاهی ممدوح شمرده می شود و گاهی مذموم (بقره، ۲/ ۱۶۵).

• • • • • 1. 1. انواع محبّت در قرآن

           

           

       

       

   

   

الف) محبت بین خدا و انسان
محبت دارای مراتب مختلفی است که بعضی شدیدتر و بعضی ضعیف‌تر است. محبت یک نوع ارتباط وجودی است و وجود دارای مراتب مختلفی می‌باشد و واضح است که آن ارتباطی که میان علت تامه و معلول آن است با ارتباطی که میان علت ناقصه و معلول آن است تفاوت بسیار دارد. کمالی که محبت به واسطه آن تعلق می‌گیرد نیز انواع مختلفی دارد؛ گاهی مادی است مانند تغذیه و گاهی غیرمادی است مانند علم. اینکه بعضی می‌گویند محبت مخصوص امور مادی است بی‌اساس است و اینکه بعضی گفته‌اند حب همان حب غذا است و بعضی نیز اصل حب را حب اعمال جنسی در نظر گرفته‌اند، از آن بی‌اساس‌تر است (طباطبایی، ۱۴۱۷، ج ۱: ۵۸۶).
اما والاترین مرتبه حب، «حب بنده به خدایش» است که حب خدا نسبت به بنده را در پی دارد؛ این «حب واقعی» است که محب را به سوی محبوب جذب می‏کند (و نیز محبوب را به سوی محب می‏کشاند). پس همانطور که حب بنده باعث قرب او به خدا گشته و او را خالص برای خدا می‏سازد، محبت خدا به او نیز باعث نزدیکی خدا به او می‏گردد و در نتیجه حجاب‌های بعد و ابرهای غیبت را از بین می‏برد، پس نزدیکی خدا به بنده، گناهان او را می‏آمرزد و حقیقت بهشت و دوزخ هم همان قرب آدمی ‌به خدا و دوریش از خدا است (همان، ج‏۳: ۲۵۱). در واقع حب واقعی محبتی است متقابل؛ بنده‌ای که راه محبت الهی را طی می‌کند هیچ آرزویی جز آنکه خداوند او را دوست داشته باشد ندارد. او می‌خواهد چنانکه خدا را دوست دارد خدا هم او را دوست داشته باشد (همان: ۲۸۸) که با محبت متقابل خدا به حب چنین بنده‌ای حب واقعی تحقق می‌یابد. حب واقعی باید با ناموس حب حاکم در عالم وجود هماهنگ باشد؛ چون دوست داشتن هر چیز مستلزم دوست داشتن همه متعلق های آنست و باعث می‏شود که انسان در برابر هر چیزی که در جانب محبوب است تسلیم باشد (همان، ج‏۳: ۲۴۸).

۰

۰

۶۷۲٫۲۲۷۵

۸۶۱٫۰۸۳۴

۷۰۲٫۱۱۰۵

۸۴۰٫۵۴۱

شکل ۵- : نمودار پروفایل فشار چاه برای چهار حالت بدون فرازآوری با گاز، فراز آوری با نیتروژن، کربن دی اکسید و گاز دودکش

با توجه به جدول و نمودار مشاهده می­ شود که در فراز آوری با گاز با بهره گرفتن از نیتروژن کمترین افت فشار در طول چاه اتفاق می­افتد. عملکرد گاز دودکش نیز در فرایند فراز اوری با گاز بسیار مناسب است و نمودار افت فشار گاز دودکش از نمودار گاز نیتروژن فاصله قابل توجهی ندارد. به دلیل اینکه تهیه گاز دودکش در بسیاری از مخازن به راحتی می ­تواند در دسترس باشد این نتیجه بسیار حائز اهمیت است. گاز کربن دی اکسید عملکرد خوبی در فرایند فراز آوری با گاز نشان نداده است و نمودار افت فشار آن تفاوت زیادی با حالتی که هیچ گازی تزریق نشود ندارد. نتایج خوب به دست آمده برای گاز نیتروژن می ­تواند به دلیل چگالی کم آن باشد. به وزن کم این گاز نسبت به سایر گازها، با تزریق نیتروژن به درون ستون سیال داخل لوله مغزی، وزن ستون سیال نسبت به سایر گازها بیشتر کاهش می­یابد و افت فشار ناشی از وزن ستون سیال کاهش پیدا می­ کند. بخش زیادی از ترکیب گاز دودکش نیز از نیتروژن تشکیل شده است. بنابر این گاز دودکش نیز از خود خواص مشابهی نشان می­دهد. از طرفی گاز کربن دی اکسید نسبت به سایر گازها سنگین است. از این رو استفاده از آن در عملیات فراز آوری با گاز منطقی به نظر نمی­رسد.
در نمودار بعد مقایسه بین گاز نیتروژن، گاز کربن دی اکسید و گازهای هیدروکربنی صورت گرفته است.
شکل ۵- :پروفایل فشار چاه برای پنج حالت بدون فرازآوری با گاز، فراز آوری با متان، گاز جداکننده، کربن دی اکسید و نیتروژن
در نمودار بالا مشخص است که عملکرد گاز نیتروژن نسبت به سایر گازها بسیار بهتر است. در میان گازهای هیدروکربنی فقط گاز جداکننده عملکرد قابل قبولی دارد. افت فشار برای گاز متان و دی اکسید کربن زیاد است و نمودار توزیع فشار آن ها به نمودار افت فشار در حالتی که گاز تزریق نمی­ شود نزدیک است.

۵-۲-۱-۲- تأثیر دمای گاز تزریقی بر پروفایل فشار

در قسمت قبل مشاهده شد که گاز نیتروژن بهترین عملکرد را در فراز آوری با گاز دارد. به منظور بررسی تأثیر دمای گاز تزریقی بر وضعیت توزیع فشار در چاه، در شکل ۵-۵ نمودار افت فشار برای حالت هایی که گاز نیتروژن با دما های مختلف به درون چاه تزریق شود رسم شده است. باید توجه داشت که فرض بر این است که گاز تزریقی در عمق تزریق با یک گرمکن ته چاهی به دمای مورد نظر رسیده است. شرایط تزریق همان شرایط جدول ۴-۲ است و فقط دمای گاز تزریقی تغییر داده شده است. در شکل ۵-۴ توزیع دما در چاه در سه حالت مختلف از نظر دمای گاز تزریقی دیده می­ شود.
شکل ۵- : نمودار پروفایل دما برای سه حالت تزریق نیتروژن در دمای ۳۵۰، ۵۵۰ و ۷۵۰ کلوین
در نمودارهای بالا گاز نیتروژن به ترتیب با دمای ۳۵۰، ۵۵۰ و ۷۵۰ کلوین به درون لوله مغزی تزریق شده است. نمودارهای توزیع فشار از ته چاه تا نقطه تزریق بر هم منطبق هستند اما در نقطه تزریق، گاز تزریقی که دمای بیشتری نسبت به سیال درون چاه دارد، با سیال درون چاه مخلوط می_­شود و دما کل مخلوط را بالا می­برد. همان طور که از شکل مشخص است دمای مخلوط گاز تزریقی و سیال چاه در حالتی که دمای نیتروژن تزریقی بیشتر باشد، بیشتر است.
در سه حالت بالا میزان گاز تزریقی در شرایط استاندارد مساوی است. بنابر این با محاسبه افت فشار در چاه در این سه حالت تأثیر عامل دمای گاز تزریقی بر توزیع فشار در چاه مشخص می­ شود. در جدول۵-۳ و شکل ۵-۵ افت فشار برای این سه حالت با یکدیگر مقایسه شده اند.
جدول ۵- : پروفایل فشار برای سه حالت تزریق نیتروژن در دمای ۳۵۰، ۵۵۰ و ۷۵۰ کلوین

عمق

فشار (psia)

(m)

(ft)

۳۵۰ K

۵۵۰ K

۷۵۰ K

۱۹۵۰

۶۳۹۷٫۶۳۸

۱۹۶۷٫۹۰۷

۱۹۶۷٫۹۰۷

۱۹۶۷٫۹۰۷

۱۸۵۰

۶۰۶۹٫۵۵۴

۱۸۸۵٫۶۰۵

۱۸۸۵٫۶۰۵

۱۸۸۵٫۶۰۵

۱۷۵۰

۵۷۴۱٫۴۷

فعالیت ها، رویدادها و سازمان های موجود در جنبش در ۱۰ سال گذشته
اطلاعات آماری در خصوص وضعیت زنان در کشور
این بخش از تحقیق بیشتر به صورت مطالعه کتابخانه ای انجام شد، اما با یافته هایی که بعداً در مصاحبه های عمیق با آگاهی دهندگان به دست آمد، نواقص آنها تکمیل شد، نکات مبهم مشخص شد، و برداشت های اشتباه تصحیح گردید. البته در تدوین روند ۱۰ ساله جنبش زنان از ۷۶ تا ۸۶ علاوه بر مشاهدات مستقیم محقق، مراجعه به رویدادها و مستندات عینی نیز لحاظ شد.

مصاحبه زمینه یابی برای جریان شناسی جنبش

در بررسی معانی ذهنی کنشگران جنبش زنان به دلیل گستردگی و پیچیدگی موضوع نمی توان کل جمعیت کنشگران را مورد تحقیق قرار داد. از یک سو، محدوده کنشگری مشخص نیست، از دیگر سو جستجوی معنای ذهنی همه کنشگران نه ممکن و نه مفید است. بدین منظور، در این تحقیق کنشگرانِ شاخص جریان های مختلف جنبش زنان به عنوان نمونه های مورد تحقیق انتخاب شدند. با اقتباس از فرانکفورد و نچمیناس، نام «آگاهی دهندگان»^[۸۶] برای کنشگران شاخص هر جریان به کار می رود. منظور از آگاهی دهندگان، کنشگرانی در جنبش هستند که یا اطلاعات معتبر را مستقیماً به پژوهشگر ارائه می دهند، یا راهِ دسترسی به منابع معتبر را معرفی می کنند. عموماً آگاهی دهندگان جزء کنشگران با سابقه، صاحب نظر و تاثیرگذار یک میدان به حساب می آیند (فرانکفورد و نچمیناس، ۱۳۸۱: ۴۱۶). به عبارت دیگر، این افراد، شاخص جریان های جنبش زنان هستند و به معانی ذهنی، گفتمان ها و چارچوب های تفسیری در هر جریان دسترسی دارند. آگاهی دهندگان لزوماً رهبر یا نظریه پرداز یک جریان به حساب نمی آیند، اگرچه ممکن است این نقش ها بر هم منطبق باشند.
در این مرحله، برای جریان شناسی و شناسایی آگاهی دهندگان جنبش زنان، مصاحبه هایی به صورت «زمینه یابی» انجام گردید. لیست مصاحبه شوندگان (مرحله زمینه یابی) بر اساس تجربه فعالیت محقق در جنبش زنان، مشورت با جمعی از فعالان جنبش، و مطالعه مقالات برخی از آنها تهیه شد. حدود ۱۵ نفر از کنشگران جنبش زنان که اکثراً از جوانان (۲۰ تا ۳۰ ساله) بودند، و موقعیتی نسبتاً با سابقه و در عین حال پویا در جنبش داشتند، انتخاب شدند. بیشتر این افراد دارای شبکه ارتباطی قوی و سرمایه اجتماعی بالایی در درون جنبش بودند. با آنها مصاحبه هایی عمیق انجام شد که بطور متوسط هر کدام ۱ ساعت بطول انجامید. هدف از این مصاحبه همانگونه که پیشتر توضیح داده شد، نخست جریان شناسی جنبش زنان، و سپس انتخاب افرادی شاخص در هر جریان به عنوان «آگاهی دهندگان» آن جریان بود. محور عمده سوالات از این جمع اولیه به شرح زیر است:
کنشگران جنبش زنان را در چه جریان هایی می توان دستهبندی کرد؟
افراد آگاهی دهنده و گفتمان ساز هر دسته چه کسانی هستند؟
چه برنامه هایی توسط هر یک از این دسته ها در حال اجرا است؟
ایدئولوژی (سیاسی و فمنیستی) هر یک از این دسته ها چگونه است؟
موضع گیری هر یک از این دسته ها در قبال مذهب چگونه است؟
این دسته ها چگونه رابطه خود را با قدرت سیاسی تعریف می کنند؟
بر اساس یافته های این مرحله، ۵ جریان اصلی در جنبش زنان ایران شناسایی شد (که در فصل بعدی تشریح می گردد)، و ۱۲ نفر به عنوان آگاهیدهندگان معرفی شدند.

مصاحبه عمیق برای شناخت چهارچوب های تفسیری
کیوی و کامپنهود معتقدند که «مصاحبه، جریان مبادله واقعی است که طی آن مخاطبِ محقق، دریافت ها و برداشت هایش را از یک رویداد یا از یک وضعیت بیان می کند، تجربیاتش را در میان می گذارد، تفسیرهایش را از مسئله عنوان می کند، در همان حال، محقق با طرح پرسش های باز و با واکنش هایش این بیانات را تسهیل کرده و نمی گذارد که آنها از هدف های تحقیق دور شوند و به مخاطبش اجازه می دهد به مراتب بالاتری از حقیقت یابی دست یابد» (۱۳۸۴: ۱۸۸). مصاحبه عمیق، یکی از تکنیک های خاص مصاحبه است که هدف آن بررسی تاثیر یک رویداد یا تجربه شخصی بر روی افرادی است که در آن مشارکت داشته اند. در این نوع مصاحبه، برخلاف پیمایش پرسشنامه ای، پژوهشگر فهرستی از پرسش های بسته از پیش آماده در اختیار ندارد، بلکه آنچه در اختیار دارد فهرستی از نکاتی است که درباره مقوله های ممکن تنظیم کرده است (کیوی و کامپنهود، ۱۳۸۴: ۱۸۹). هدف از تکنیک مصاحبه عمیق، نخست، تحلیل معنایی است که کنشگران به اعمالشان و رویدادهایی که با آن روبرو هستند، می دهند؛ و سپس بازسازی فرایندهای کنش، تجربیات یا رویدادهای گذشته (کیوی و کامپنهود، ۱۳۸۴: ۱۹۰).
بخش اصلی گردآوری اطلاعات در این تحقیق، مصاحبه های عمیقی بود که با ۱۲ تن از آگاهی دهندگان جنبش زنان (در تهران) انجام شد. این افراد، همانگونه که در بالا توضیح داده شد به عنوان شاخص های جریان های اصلی جنبش زنان انتخاب شدند. از برخی جریان ها یک نفر و از برخی جریان ها تا ۳ نفر در میان مصاحبه شوندگان حضور داشتند. در این مرحله، که حدود ۴ ماه به طول انجامید، به طور میانگین با هر یک از افراد حدود ۳ ساعت مصاحبه شد. علت طولانی شدن این مرحله، بیشتر ناشی از مشکلاتی بود که جنبش زنان به لحاظ سیاسی در گیر آنها می شد، از بازداشت و دستگیری برخی کنشگران گرفته تا برگزاری انتخابات مجلس هشتم.
محور اصلی سوالات این بخش از تحقیق، دستیابی به معانی ذهنی یا همان چارچوب های تفسیری کنشگران بود. روش انجام مصاحبه، به صورت شرح حال و بیوگرافی جنبشی کنشگران بود، که در ضمن ثبت این روایت ها، درباره موضوعات مختلف بحث می شد. اگرچه در این مرحله، تمرکز اصلی مصاحبه ها بر روی «معانی ذهنی کنشگران» بود، اما داده هایی که در مرحله نخست تحقیق پیرامون سطوح اول و دوم سوالاتِ تحقیق جمع آوری شدند، با مشارکت آگاهی دهندگان مورد بازبینی و کنکاش قرار گرفت. مولفه های اصلی موضوعات مورد پرسش در این قسمت به شرح زیر است:
نظر آگاهی دهندگان نسبت به جریان های مختلف جنبش زنان
بررسی هویت (سیاسی – فمینیستی) کنشگران
مرور سیر تاریخی فعالیت کنشگران با تمرکز بر دوره ده ساله ۷۶-۸۶
بررسی وضعیت فعلی زنان در ایران از نظر تبعیض های موجود و عوامل ایجاد آنها
تحلیل آگاهی دهندگان از شرایط اجتماعی – سیاسی معاصر
نگرش آگاهی دهندگان در مورد چگونگی نغییر وضعیت موجود
مطالبات و برنامه های اورژانسی و بلندمدت جریان ها
روش ها و وسایل مورد استفاده توسط جریان های مختلف
نحوه سازماندهی و بسیج منابع
چگونگی تنظیم رابطه با جامعه سیاسی (دولت و احزاب)
چالش در تنظیم رابطه با مذهب
چگونگی استفاده از رسانه ها
نگرش نسبت به همبستگی و نحوه ائتلاف میان جریان ها
تصویر کنشگران از فرصت ها و تهدیدهای پیشرو و همچنین نگرش نسبت به آینده
مطالعه مقالات و متن های کنشگران جنبشی
در تحقیق اجتماعی، روش مصاحبه همیشه با یک روش تحلیل محتوا همراه است. در جریان مصاحبه ها هدف این است که حداکثر عناصر اطلاعاتی و عناصر تفکر از سخنان مخاطب بیرون کشیده شود، و این عناصر اطلاعاتی و تفکر، ماده اولیه برای تحلیل محتوایی نظام یافته خواهد بود (کیوی و کامپنهود، ۱۳۸۴: ۱۹۱). در مرحله پایانی تحقیق، مقالات و مکتوبات کنشگران جنبش زنان (با تمرکز بر افراد آگاهی دهنده)، گردآوری شد و مورد مطالعه قرار گرفت. بعلاوه، یافته های حاصل از مصاحبه ها، با متن های مکتوب مقایسه شد. در واقع، در این مرحله، تلاش شد که از طریق مراجعه به مقاله های آگاهی دهندگان، پاسخ های آنها در خلال مصاحبه های عمیق محک زده شود. پس از آن، نوبت به تحلیل یافته ها و طرح فرضیاتی رسید که در مراحل قبلی به دست آمده بود.
بدین منظور از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شد. تحلیل محتوا، روشی است که می توان آن را درباره انواع گوناگون پیام های مندرج در آثار ادبی، مقاله های روزنامه، اسناد رسمی، خطابه ها، اعلامیه های سیاسی، گزارش های اجتماعات، برنامه های شنیداری و دیداری، و گزارش مصاحبه ها به کار بست (کیوی و کامپنهود، ۱۳۸۴: ۲۲۲). در جریان تحلیل محتوا، داده‌های تحقیق در قالب مقوله هایی دسته بندی شد و ارتباط میان آنها به عنوان فرضیه جمع بندی شد. به طوری که، ابتدا داده‌های تحقیق ابتدا در قالب پنج محور کلی ۱. تاریخچه جنبش زنان، ۲. وقایع نگاری جنبش زنان، ۳. جریان‌شناسی جنبش زنان، ۴. گفتمان‌ها و چارچوب‌های تفسیری، و ۵. چالش‌های جنبش زنان فهرست نویسی شد. پس از آن، معانی ذهنی کنشگران جنبش تحت مقوله‌هایی همچون «تحلیل وضعیت زنان»، «تحلیل وضعیت اجتماعی-سیاسی موجود»، «اهداف، استراتژی‌ها و برنامه‌های عمل»، و چالش‌های مرتبط به مسئله «مذهب»، «قدرت سیاسی»، «شیوه‌های عمل»، و «تهدیدها و فرصت‌های پیش رو» دسته بندی و بررسی گردید.
بدین ترتیب، آخرین مرحله گردآوری اطلاعات و یافته های تحقیق، مرتبط شد با تحلیل محتوای کیفی یافته ها، تحقیقات پیشین و مکتوبات کنشگران. در واقع، اطلاعات گردآوری شده، مورد تحلیل قرار گرفت تا نتایج اصلی تحقیق نمایان شود. در نهایت، بر اساس مقوله ها و فرضیه های بدست آمده، چارچوب نظری تحقیق مورد تعدیل و بازبینی قرار گرفت.
فصل چهارم: یافته های تحقیق
در این فصل از پایان نامه، داده ها و یافته های اصلی تحقیق ارائه شده و مورد تحلیل قرار می گیرد. قسمت نخست این فصل، مروری است بر تاریخچه حرکت های زنان از دوره مشروطه تا نیمه دهه ۱۳۷۰. در واقع، در این قسمت، زمینه های اجتماعی شکل گیری و تکامل جنبش زنان در ایران جستجو شده و مورد ارزیابی قرار می گیرد. پس از آن، در دومین قسمت این فصل، وقایع نگاری جنبش زنان در مقطع ده ساله (۱۳۷۶-۱۳۸۶)، با تمرکز بر رویدادها و اقدامات بیرونی مربوط به زنان، ارائه می شود. بدین ترتیب، مختصات بیرونی جنبش زنان ترسیم می شود. سپس با توجه به این یافته ها و با تحلیل یافته های مصاحبه های زمینه یابی، در قسمت سوم فصل چهارم، جریان شناسی جنبش زنان در این مقطع ده ساله تدوین می گردد.
بخش اصلی فصل چهارم اختصاص دارد به تحلیل مصاحبه های عمیق با آگاهی دهندگان جنبش و همچنین تحلیل محتوای نوشته های آنها. ابتدا، استراتژی ها و برنامه های عمل جریان های مختلف جنبش زنان مورد بررسی قرار می گیرد. پس از آن با توجه به چارچوب های تفسیری آگاهی دهندگان، گفتمان های موجود در جنبش زنان استنباط می گردد. در پایان نیز، چالش های موجود در جنبش زنان و تحلیل هایی که در خصوص آنها وجود دارد مورد بررسی قرار می گیرد.
تاریخچه جنبش زنان (از مشروطه تا دهه ۶۰)
به اعتقاد پژوهش گران متعدد، نخستین جرقه های شکل گیری جنبش زنان مربوط به دوران مشروطه است (ساناساریان، ۱۳۸۴؛ خسروپناه، ۱۳۸۱؛ آفاری، ۱۳۷۷؛ و زاهد، ۱۳۸۴). با ظهور نهضت مشروطه در نیمه دهه ۱۲۸۰، زنان مجال یافتند که در عرصه عمومی به کنش جمعی بپردازند. نخستین اقدامات آنها در همراهی با مشروطه خواهان بود، اما به تدریج آنها به مسائل خاص خود متوجه شدند. تا جایی که در دهه ۱۲۹۰، به جرات می توان از حضور جنبش اجتماعی آشکار زنان در جامعه مدنی ایران سخن گفت. و به نوعی، فاصله سال های ۱۲۸۵ تا ۱۳۱۰ را می توان اوج فعالیت جنبش زنان در این دروه دانست (ساناساریان، ۱۳۸۴). پس از به قدرت رسیدن خاندان پهلوی، جنبش زنان دچار افول شد و حتی برخی از سازمان های آن جذب دولت ملی تازه تاسیس شدند. در واقع، دوران نوسازی پهلوی منجر به حذف و نابودی جنبش زنان نشد، بلکه شبکه کنشگران این جنبش را جذب ساختار بوروکراتیک خود ساخت.
پس از شهریور ۱۳۲۰، تا سال ۱۳۳۲، یعنی پیش از کودتای محمدرضا شاه علیه دولت ملی مصدق، مجدداً فضای اجتماعی و سیاسی مناسبی برای ظهور حرکت های جمعی زنان فراهم شد. البته، در این دوره، اگرچه از انحصار و تمامیت خواهی دولت مرکزی کاسته شد؛ اما در مقابل، احزاب سیاسی توانستند فضای فعالیت های اجتماعی را به سوی خود متمایل سازند. بطوریکه، اکثر گروه های زنان در این مقطع وابسته به احزاب سیاسی بودند. پس از کودتای سال ۱۳۳۲، جنبش زنان محدود به فضاهایی خاص گردید. اگرچه باز هم می توان رگه هایی از فعالیت مستقل را در سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ تشخیص داد. اما پس از آن، بویژه با تاسیس «سازمان زنان ایران»، اکثر گروه های موجود در این سازمان حل شدند و جنبش زنان به جنبشی رسمی بدل شد. مجدداً با تغییر فضای سیاسی جامعه به سمت شرایط انقلابی، زمینه هایی برای ظهور جنبش زنان فراهم شد. اما این دوره نیز، چندان به طول نیانجامید.
در این قسمت، تاریخچه جنبش زنان در چهار دوره زمانی مورد بررسی قرار می گیرد: ۱. دروه مشروطه (۱۲۸۵-۱۳۰۴)، ۲. پهلوی اول (۱۳۰۵-۱۳۲۰)، ۳. پهلوی دوم (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، و ۴. انقلاب و جمهوری اسلامی (۱۳۵۷-۱۳۷۵).

جنبش زنان در دوره مشروطه
همانگونه که اشاره شد، سابقه فعالیت های زنان در قامت یک جنبش اجتماعی به دوره انقلاب مشروطه باز می گردد. زمینه های مشارکت اجتماعی و سیاسی زنان از سالهای پیش از انقلاب مشروطه فراهم شد، و با پیروزی انقلاب مشروطه زنان توانستند در قالب تشکیل انجمن ها، مدارس، نشریات و مشارکت در فعالیت های سیاسی، کنش جمعی خود را در قالب یک جنبش اجتماعی متبلور سازند. در خصوص شکل گیری و ظهور جنبش زنان می توان حداقل به سه زمینه اجتماعی اشاره کرد. نخستین مورد، مربوط به رشد و گسترش «جنبش بابی» در اوسط قرن دوازدهم است که نگرش های مثبتی را نسبت به جایگاه زنان در جامعه رواج می داد. پس از آن می توان به «نهضت تحریم تنباکو» در دوره ناصرالدین شاه اشاره کرد که زنان مشارکت فعالی در آن داشتند. و آخرین عاملی که زمینه ساز شکل گیری نخستین جرقه های جنبش زنان شد، ترویج اندیشه های برابری خواهانه و آزادی طلبانه ای بود که تحت تاثیر گفتمان تجددخواه مشروطه خواهان در جامعه ایران گسترش یافتند (آفاری، ۱۳۷۱: ۶۴-۶۶).
نخستین جرقه های ظهور جنبش زنان را می توان در مبارزات آنان همراه مردان، برای تشکیل نظام مشروطه ردیابی کرد. زنان، نقش برجسته ای در تظاهرات و تحصن های تابستان ۱۲۸۵ داشتند. به عنوان مثال، می توان به تحصنی که در حرم حضرت عبدالعظیم شکل گرفت، اشاره کرد که زنانِ بسیاری در آن حضور داشتند. در این تحصن بود که برای نخستین بار خواست تشکیل عدالت خانه مطرح شد (پایدار، ۱۳۷۹: ۱۰۱). در واقع، حوادث انقلاب مشروطه فرصت مناسبی برای زنان فراهم کرد تا محیط تنگ خانه را ترک کنند و به خیابان ها بیایند (ساناساریان، ۱۳۸۴: ۳۹). بنابراین، می توان گفت که فعالیت زنان در عرصه مشروطه خواهی، نشانه بارزی از اراده و تمایل آنان به «مشارکت سیاسی و مسئولیت پذیری اجتماعی» بود (خسروپناه، ۱۳۸۱: ۴۹). بدین ترتیب، در سال های پس از پیروزی انقلاب مشروطه نیز، مسائل و مطالبات سیاسی، یکی از بخش های مهم فعالیت های زنان به شمار می آید. علاوه بر فعالیت های سیاسی زنان باید به تلاش های اجتماعی و فرهنگی آنها نیز اشاره داشت. در مجموع می توان، عمده فعالیت های جنبش زنان در این دوره را در چهار محور مورد بررسی قرار داد:
فعالیت های سیاسی
از جمله نخستین فعالیت های زنان در عرصه سیاسی پس از پیروزی انقلاب مشروطه، مربوط به حمایت و مشارکت آنها در تاسیس «بانک ملی ایران» است. زنان همراه با مردان به گردآوری سرمایه برای تاسیس این بانک پرداختند. بسیاری از آنها زیورآلات و اشیاء گرانقیمت خود را در اختیار دولت برای تاسیس این بانک قرار دادند. ماجرای سیاسی دیگری که زنان در آن نقش داشتند، فراخوان «تحریم کالاهای وارداتی» بود. بسیاری از مشروطه خواهان معتقد بودند که در حمایت از صنایع داخلی باید کالاهای وارداتی را تحریم کرد. زنان در شهرهای تهران و تبریز فعالیت های درخور توجهی در این خصوص داشتند. آنها بویژه در مورد استفاده از منسوجات داخلی بسیار جدی بودند (خسروپناه، ۱۳۸۱: ۵۰-۵۳ و آفاری، ۱۳۷۱: ۶۹-۷۱).
اما برجسته ترین فعالیت های سیاسی زنان مربوط به دوره ای است که محمدعلی شاه به مخالفت با نظام مشروطه پرداخت. مخالفت با متمم قانون اساسی، اولین کارشکنی محمدعلی شاه در انقلاب مشروطه به شمار می آید. در این مقطع زنان دوشادوش مردان حضور فعالی در تظاهرات اعتراضی نسبت به اقدامات محمدعلی شاه داشتند. «اتحادیه غیبی نسوان» از معدود انجمن های سیاسی زنان در آن دوره است که به نمایندگان مجلس اخطار داد هرچه سریعتر نسبت به تصویب متمم قانون اساسی اقدام کنند (خسروپناه، ۱۳۸۱: ۲۶۵). در این قائله، سرانجام محمدعلی شاه مجبور شد که متمم قانون اساسی را به مهر سلطنت ممهور کند؛ اما در فاصله کوتاه یک ماه پس از آن، بر قدرت مخالفان مشروطه افزوده شد و اینبار شیخ فضل الله نوری که از مجتهدین به نام تهران بود نیز به صف مخالفان مشروطه پیوست. نتیجه این شد که در ابتدای تابستان ۱۲۸۷ کلنل لیاخوف قزاق به دستور محمدعلی شاه، مجلس را به توپ بست و بسیاری از آزادیخواهان و نمایندگان مجلس اعدام شدند (پایدار، ۱۳۷۹: ۱۰۶).
پس از این واقعه و تعطیلی مجلس اول، موج اعتراضات مردمی سراسر ایران را در بر گرفت. مجاهدان مشروطه خواه در تبریز و رشت به همراه جمعی از کردها و بختیاری ها مبارزه ای مسلحانه را برای برگرداندن نظام مشروطه آغاز کردند. زنان نیز در جریان این اعتراض ها حضوری فعال و باور نکردنی داشتند. فعالیت های اصلی زنان در این دوره عبارت بودند از: مبارزه تبلیغاتی و افشاگری، حمایت مالی از مشروطه خواهان، و شرکت در مبارزه مسلحانه (خسروپناه، ۱۳۸۱: ۶۵). زنان در لباس مردان و بطور مخفیانه وارد گروه های رزمنده می شدند و تنها زمانی که زخمی یا کشته می شدند هویت آنها مشخص می شد. چنانکه گزارش شده است در میان شهدای تبریز و رشت تعدادی از زنان نیز جزء مجاهدان بوده اند (آفاری، ۱۳۷۱: ۸۳-۸۴). سرانجام، مبارزات مشروطه خواهان باعث شد تا محمدعلی شاه از ایران فرار کند و مجدداً نظام مشروطه و مجلس شورای ملی (دور دوم) تشکیل گردد.
با وجود تشکیل مجلس دوم (در سال ۱۲۸۸)، بحران های تثبیت نظام مشروطه پایان نیافت. اینبار نوبت تهدیدات خارجی بود تا استقلال ملی ایران را به خطر اندازد. دولت روسیه در پائیز ۱۲۹۰ به دولت ایران اولتیماتوم داد که مورگان شوستر، مستشار امریکایی گمرک را اخراج کند، که در غیر این صورت به ایران حمله خواهد کرد. این اولتیماتوم موجی از اعتراضات مردمی را بر انگیخت. اما در این میان اعتراضات زنان واقعاً بی سابقه بود. به گفته مورگان شوستر، حدود ۳۰۰ زن که اکثر آنها به تپانچه مسلح بودند به مجلس رفتند و به نمایندگان اخطار دادند که حق پذیرفتن اولتیماتوم روسها را ندارند (ساناساریان، ۱۳۸۴: ۴۰ و آفاری، ۱۳۷۱: ۸۹). همچنین، انجمن مخدرات وطن نیز در مخالفت با اولتیماتوم روسها فعالیت های اعتراضی متعددی داشت (پایدار، ۱۳۷۹: ۱۱۲). اما نهایتاً، پس از کمتر از یک ماه، در حالیکه نیروهای روس تا نزدیکی قزوین پیش آمده بودند، طی یک کودتای داخلی دولت ایران اولتیماتوم روس ها را پذیرفت.
اما در کنار این حوادث، مسئله دیگری نیز در ارتباط با مشارکت سیاسی زنان در طول عمر کوتاه مجلس دوم روی داد. در مجلس دوم، هنگامی که اصلاح قانون انتخابات در دستور کار نمایندگان قرار گرفت، بحث هایی درباره حق رای زنان مطرح شد. وکیل الرعایا، از معدود نمایندگانی بود که به دفاع از حق رای زنان برخاست (آفاری، ۱۳۷۱: ۸۸). اما مخالفت های فراوانی از جانب برخی نمایندگان همچون سید حسن مدرس انجام شد که در نهایت این بحث را بدون نتیجه پایان داد (خسروپناه، ۱۳۸۱: ۱۲۷-۱۲۸).

ماز شعاعی هشت بازو Arm radial maze) 8 -)

شاتل باکس (Shuttle box)

جعبه Open field

قفس مخصوص موش و ظرف آبخوری

انواع سمپلر بر حسب میکرولیتر

استوانه مدرج

لام و قطره چکان

سرنگ انسولینی

دستکش و ترازو

۳–۳ حیوانات و تیمار
موش­های صحرایی از نژادWistar با وزن ۱۸۰ تا ۲۲۰ گرم، از موسسه سرم سازی رازی تهیه شده و در اتاق حیوانات بخش زیست شناسی در دمای ۲۲۲ درجه سانتی ­گراد و سیکل ۱۲ ساعت روشنایی و ۱۲ ساعت تاریکی با آب و غذا به میزان کافی، نگه داری شدند. برای جفت گیری یک سر موش صحرایی ماده را با یک سرموش صحرایی نر در یک قفس قرار می­دادیم. برای تعیین زمان دقیق بارداری، هر روز تست اسمیر گرفته و نمونه اسمیر را به منظور بررسی، زیر میکروسکوپ قرار داده، بعد از دیدن اسپرم، موش صحرایی ماده از سایرین جدا شده و تنها نگه­داری می­شد. روز دیدن اسپرم را روز صفر حاملگی و فردای آن، روز ۱ بارداری در نظر گرفته می­شد.

روز ۱۵ بارداری، موش­های صحرایی ماده وزن شده و به صورت کاملا تصادفی برای تیمار در یکی از گروه ­های مورد مطالعه انتخاب می­شدند.
موش­های صحرایی ماده حامله به سه گروه تقسیم شدند. مادران گروه­ کنترل در کل دوران حاملگی و شیر دهی آب معمولی را دریافت می­کردند. گروه شاهد از شروع روز پانزدهم حاملگی تا پایان روز هفت بعد از زایمان میزان ۴۰ میلی­گرم بر کیلو گرم ساخارین در روز به صورت محلول در آب معمولی دریافت می­کردند. گروه آزمایش از روز پانزدهم حاملگی تا پایان روز هفت بعد از زایمان میزان ۲۰ میلی­گرم بر کیلو گرم در روز داروی اتوسوکسیماید به همراه ۴۰ میلی­گرم بر کیلوگرم ساخارین در روز را به صورت محلول با آب دریافت می­کردند. از شروع روز پانزدهم مادران باردار گروه شاهد و آزمایش با احتیاط کامل به صورت یک روز در میان وزن می­شدند. و میزان محلولی را که طی یک شبانه روز بایستی دریافت کنند تعیین کرده و در طی روز میزان محلول مصرفی به صورت متناوب به وسیله استوانه مدرج برحسب میلی­لیترسنجیده شده پس از
دریافت میزان مناسب، در ادامه روز آب معمولی در اختیار مادران قرار می­گرفت. تقریبا ۲۱ روز بعد از شروع بارداری، موش صحرایی حامله زایمان می­ کند که روز اول زایمان را روز صفر تولد در نظرگرفته و فردای آن، به عنوان روز اول پس از تولد ثبت می­شد. در روز اول پس از تولد در صورتی که تعداد نوزادان بیش از ۸ سر بود تعداد ۸ سربه صورت تصادفی انتخاب شده و بقیه پس ازبیهوشی عمیق قربانی می­شدند. مادر و نوزادها به طورروز در میان وزن می­شدند تا میزان محلول ساخارین و اتوسوکسیماید-ساخارین دریافتی تا روز ۷ بعد از تولد مشخص شود.
در روز ۲۵ پس از تولد نوزادان از مادر جدا می­شدند و در روز ۴۰ پس از تولد زاده­های نر و ماده از هم تفکیک می­شدند. در روز ۶۰ بعد از تولد موش­های صحرایی بالغ وزن می­شدند و از هر جنس تعدادی برای بررسی حافظه فضایی و حافظه احترازی غیر فعال و تعیین آستانه تشنج استفاده می­شد (همچنین در روز ۹ پس از تولد از بین نوزادان هر مادر یک نر و یک ماده جهت پرفیوژن ترنس­کاردیال و مطالعه مرگ نورونی آپاپتوتیک استفاد می­شدند که نتایج آن در اینجا ارائه نمی­ شود).
۳-۴) آزمون یادگیری حافظه فضایی با ماز شعاعی هشت بازو^[۴۷]:
تعداد نمونه­ها در این مطالعه ۶۶ سر بود. از این تعداد، گروه کنترل شامل ۱۲ سر نر و ۱۱ سر ماده و گروه دریافت کننده ساخارین شامل ۹ سر نر و ۷ سر ماده و گروه دریافت کننده اتوسوکسیماید – ساخارین شامل ۱۴ سر نر و ۱۳ سر ماده بود.
دستگاه ماز شعاعی از جنس پلکسی­گلس بوده و روی پایه­ های با ارتفاع تقریبی ۵۰ سانتی­متر ازکف زمین قرار دارد و شامل یک میدان مرکزی^[۴۸] با قطر ۳۰ سانتی­متر است که ۸ بازو بصورت شعاعی از آن منشعب می­شوند. طول هر بازو ۶۶ و عرض آن ۱۰سانتی­متر است. در انتهای هر بازو یک جام غذا به قطر ۳ سانتی­متر قرار دارد که داخل آن غذای مخصوص (بادام زمینی) قرار داده می­ شود به نحوی که حیوان نتواند آن را از دور ببیند کف بازوها و جام­های غذا خاکستری رنگ است. در راستای هر کدام از بازوها و در خارج از بازوها علائم تصویری ثابتی قرار داده شده. مکان علائم درتمام روزهای آزمون ثابت است و می ­تواند توسط موش­های صحرایی برای جهت­گیری فضایی استفاده شود (Brown , 1992; Bobb and crystal , 2003).
۳-۴-۱ روش کار
مراحل انجام آزمون یادگیری فضایی با ماز شعاعی هشت بازو:
از روز ۶۰ بعد از تولد برای ایجاد انگیزه حرکت در ماز، غذای هر موش صحرایی مورد آزمون به ۸۵ درصد مقدار طبیعی کاهش می­یفت و در طی دوره­ این آزمون وزن هر موش صحرایی به تدریج به حدود ۹۰ درصد وزن اولیه می­رسید.
مرحله :Shaping این مرحله شامل حداقل ۴ جلسه است. ۲ جلسه اول موش­های صحرایی در دسته­های چندتایی به مدت حداقل ۱۰ دقیقه داخل ماز قرار داده می­شوند تا با دستگاه تطابق پیدا کنند. در این ۲ جلسه قطعات بادام زمینی در طول بازوها در اختیار موش­ها قرار می­گیرد. در مرحله بعد موش­های صحرایی برای ۲ جلسه به­ صورت انفرادی داخل ماز قرار داده می­شوند و غذا تنها داخل تمام جام­ها قرار می­گیرد. در این ۲ جلسه زمان حضور در ماز ۳۰۰ ثانیه است.
مرحله :Trainingشامل ۱۲ جلسه است. موش­های صحرایی به صورت انفرادی داخل ماز قرار می­گیرند و غذا تنها در جام­های ۴ بازوی مشخص قرار می­گیرد. حداکثر زمان ممکن برای حضور هر موش صحرایی در ماز ۳۰۰ ثانیه بود و در صورت خوردن بادام زمینی­های هر ۴ بازو قبل از پایان این زمان، جلسه حضور در ماز بلافاصله ختم می­شد. ورود به بازوی فاقد غذا، خطای حافظه مرجع^[۴۹] و ورود مجدد به بازویی که غذای آن خورده شده یا ورود مجدد به بازوی فاقد غذا به عنوان خطای حافظه کاری^[۵۰] محسوب می­شد (Jarrard, 1978).
لازم به ذکر است در ابتدا موش­های صحرایی نر به نوبت داخل ماز قرار داده می­شوند و بعد از اتمام کار داخل ماز کامل تمیز می­ شود تا علائم بو حذف شود.
یک روز بعد از اتمام دوره سنجش حافظه مرجع و حافظه کاری، موش­های صحرایی به مدت ۱۱ روز در روزهای مشخص به صورت درون صفاقی، اسکاپولامین با غلظت­هایی ۱/۰ و ۲/۰ و پروپرانولول با غلظت­های ۵ و ۱۰ میلی­گرم بر کیلوگرم در روز را دریافت می­کردند. ۲۵ دقیقه
بعد از تزریق پروپرانولول یا اسکاپولامین موش­های صحرایی داخل ماز قرار می­گیرند تا حافظه مرجع و حافظه کاری در مدت زمان حداکثر ۳۰۰ ثانیه سنجیده شود.
۳-۵ آزمون حرکتی :Open field
قبل از آزمون حافظه احترازی غیرفعال، موش­های صحرایی وزن شدند و برای اطمینان از صحت فعالیت حرکتی موش­های صحرایی آزمون Open field انجام گرفت.
جعبه Open field یک آزمون حسی – حرکتی ساده^[۵۱] است که فعالیت حرکتی پایه در پاسخ به محیط جدید یا محیط اضطراب زا را مورد ارزیابی قرار می­دهد (Denenberg , 1969).
Open field به شکل یک مکعب با ابعاد ۴۰×۴۰×۴۰ است. کف آن با دو خط متقاطع به ۴ قسمت برابر تقسیم شده است و تعداد دفعاتی که یک موش صحرایی در مدت ۳۰۰ ثانیه از این خطوط عبور می­ کند به عنوان شاخص از فعالیت حرکتی موش صحرایی در نظر گرفته می­شد.