در ادامه تلاش خواهیم کرد با بررسی دیدگاه این گروه به مفهوم بهره وری دست پیدا کنیم.
اولین تلاش ها توأم با برداشت علمی نسبت به بهره وری برای اولین بار در سال ۱۷۷۶ میلادی، از سوی کوئیزنی^[۳۱۹] مطرح شد. در قرن ۱۸، آدام اسمیت^[۳۲۰] در کتاب معروف خویش با عنوان «پژوهشی در باب ماهیت و ریشه های ثروت ملل»، موضوع تقسیم کار را به عنوان کلید افزایش کارآیی مطرح نمود. متعاقب همین بحث عنوان کرد: از آنجا که تقسیم کار و استفاده از تخصص گرایی منوط به انباشت سرمایه است، لذا عامل واقعی ایجاد امکانات اقتصادی هر جامعه توانایی افراد آن جامعه است (اسمیت، ۱۹۸۷، ص ۳۲۶). در سال ۱۸۸۳ فرانسوی دیگری به نام لیتره^[۳۲۱]، بهره وری را قدرت تولید بیان نمود. در سال ۱۸۹۸ رایت^[۳۲۲] اولین تحقیق آماری را در زمینه ی بهره وری مرتبط با کار یَدی و ماشینی انجام داد که در گزارش سالانه ی وزارت کار آمریکا منتشر گردید (رایت ۱۸۹۸، ص ۳ ).

در سال ۱۹۰۰، ارلی^[۳۲۳] بهره وری را ارتباط بین بازده و وسایل بکار رفته برای تولید این بازده عنوان کرد. در دهه ی ۱۹۱۰، در بینش مدیریت علمی با بنیان گذاری فردریک وینسلو تیلور^[۳۲۴] خردگرائی سازمانی یا رفتار عقلائی سازمان مترادف با بهره وری بکار می رود و اصولاً مدیریت به دانش افزایش بهره وری و استفاده ی بهینه از امکانات موجود به منظور رسیدن به اهداف تعیین شده، تعریف می شود. وی با همکاری گیلبرث^[۳۲۵] به منظور افزایش کارآیی، درباره ی تقسیم کار، بهبود روش ها و تعیین زمان استاندارد مطالعاتی انجام داد (طاهری، ۱۳۷۸ ص ۲۰).
در سال ۱۹۵۰، سازمان همکاری اقتصادی اروپا^[۳۲۶] تعریف کامل تری از بهره وری با این مضمون ارائه نمود: «بهره وری عبارت است از: خارج قسمت خروجی (میزان تولید) بر یکی از (کل) عوامل تولید. بدین ترتیب می توان از بهره وری سرمایه، بهره وری سرمایه گذاری، بهره وری مواد خام (بسته به این که بازده در ارتباط با سرمایه، سرمایه گذاری یا مواد خام و غیره مورد بررسی قرار می گیرد) نام برد». سازمان بین المللی کار^[۳۲۷] بهره وری را چنین تعریف کرده است: رابطه بین ستاده ی حاصل از یک سیستم تولیدی به داده های به کار رفته (مانند زمین، سرمایه، نیروی کار و …) به منظور تولید آن ستاده (خاکی، ۱۳۸۸: ۲۴).
در سال ۱۹۵۵، دیویس^[۳۲۸] این مفهوم را به تغییراتی که در میزان محصول بر اثر منابع به کار رفته ایجاد می شود، تعبیر نمود. در سال ۱۹۵۸ آژانس بهره وری اروپا^[۳۲۹] بهره وری را درجه و شدت استفاده ی مؤثر از هر یک از عوامل تولید تعریف کرد. همچنین این سازمان اعلام داشت که «بهره وری» یک نوع طرز تفکر و دیدگاهی است بر این پایه که هر فرد می‌تواند کارها و وظایفش را هر روز بهتر از روز قبل انجام دهد. اعتقاد به بهبود بهره وری یعنی داشتن ایمان راسخ به پیشرفت انسانها (خاکی، ۱۳۸۸: ۲۶).
از نظر سازمان بهره وری ملی ایران^[۳۳۰]، بهره وری یک فرهنگ، یک نگرش عقلانی به کار و زندگی است که هدف آن هوشمندانه تر کردن فعالیت ها برای دست یابی به زندگی بهتر و متعالی تر است (همان منبع).
در سال ۱۹۶۲، فابریکانت^[۳۳۱] بهره وری را نسبت بین بازده و نهاده تعریف کرد. در سال ۱۹۶۵، کندریک و کریمر^[۳۳۲] ضمن ارائه ی تعاریف کارکردی و موضعی برای بهره وری از عامل منفرد و بهره وری جمعی و کلی عوامل یاد کردند. در فاصله ی سال های ۱۹۷۶ و ۱۹۷۹، استیگل^[۳۳۳] بهره وری را نسبت میان بازده مرتبط به عملیات تولیدی مشخص و معین در مقایسه با نهاده های مصرف شده و سومانث^[۳۳۴] بهره وری را یک نسبت بین خروجی محسوس و ورودی محسوس تعریف کردند. سینک و تونل^[۳۳۵]، بهره وری را در مفهوم “نسبت ستاده ی واقعی به ستاده ی استاندارد” تعریف کرده اند که می تواند در سنجش بهره وری در سطح فردی بسیار کارساز باشد (اسکات^[۳۳۶]، ۱۹۸۰).
استاینر^[۳۳۷] بهره وری را معیار عملکرد و یا قدرت و توان موجود در تولید کالا و خدمات می داند. از نظر ماندل^[۳۳۸] بهره وری به مفهوم نسبت بین بازده ی تولید به واحد منابع مصرف شده است که با یک نسبت مشابه در دوره ی پایه مقایسه می شود و به کار می رود. در دهه ی ۱۹۹۰، دکتر جان کندریک^[۳۳۹] و دانیل کریمر^[۳۴۰] بهره وری را در نگرش اقتصادی تولید سرانه یا میزان تولید ناخالص داخلی به ازای هر نفر ساعت کار معرفی نمودند (کندریک، ۱۹۹۸، ص ۲).
سازمان بهره وری ملی ژاپن^[۳۴۱]، طی دهه ی ۱۹۹۰ با همکاری دکتر دمینگ^[۳۴۲] مفاهیم جدیدی را در زمینه ی بهره وری و کیفیت ارائه نمودند که مورد توجه بسیاری از صاحب نظران علم سازمان و مدیریت قرار گرفته است. اکتون و گولدون^[۳۴۳] بهره وری را نسبت برون داد واقعی به منابع مواد مورد انتظار می دانند و آفتالیون^[۳۴۴] بهره وری را نسبت بازده به مقدار عوامل تولید و مصرف می داند (کاسکیو^[۳۴۵]، ۱۹۹۲).
در مهندسی صنعتی بهره وری اغلب در فرایند تولید به صورت “نسبت ستاده (کالاهای تولید شده) به داده (منابع مصرف شده)"تعریف می شود (سومانث^[۳۴۶]، ۱۹۹۴). در سال ۱۹۹۵ مرکز بهره وری ژاپن، بهره وری را بدین صورت تعریف می کند: بهره وری یک نگرش ذهنی و پیشرفت مستمر است که شرایط بهینه ی فعلی را شامل می شود. بهره وری یعنی اینکه امروز عملکرد بهتری نسبت به دیروز داشته باشیم. بهره وری همان اشتیاق برای بهبود شرایط حاضر است، بدون اینکه میزان تناسب وضعیت واقعی را در نظر بگیریم. این مقوله تلاش مداوم برای آزمون روش ها و مسیرهای جدید را دربر می گیرد. به طور خلاصه، بهره وری همان عقیده برای “بهتر بودن"است (ساخ^[۳۴۷]، ۲۰۰۱ به نقل از گایور^[۳۴۸]، ۲۰۱۲ ص ۸۹).
در دهه ی ۱۹۹۷ میلادی، نیلی^[۳۴۹] بهره وری را برون داد هر ساعت کاری می داند که عامل اصلی در تعیین متوسط زندگی افراد است (نیلی، ۱۹۹۷). همچنین نواتاری^[۳۵۰]، بهره وری را در سطح فردی “نسبت زمان واقعی کار به زمان استاندارد کار” تعریف می کند (نواتاری، ۱۹۹۷).
پژوهشگرانی مانند جکسون و پیترسون^[۳۵۱]، بهره وری را ” جمع اثربخشی و کارآیی” تعریف می کنند که امروزه در مفهوم “انجام درست کارهای درست” تجلی پیدا کرده است (جکسون و پیترسون، ۱۹۹۹).
در سال ۲۰۰۱، میچل^[۳۵۲]و همکارانش بهره وری را ارزش افزوده به درون داد عوامل تولید می دانند. پلاس و لوئیز^[۳۵۳] نیز در سال ۲۰۰۱ بهره وری را به این صورت تعریف کردند: بهره وری یعنی اینکه با چه مقدار و چه کیفیتی، از منابع صرف شده در سازمان کالا تولید می کنیم؛ یعنی با منابع کمتر، کالای با کیفیت را تولید کنیم. در سال ۲۰۰۲، کلی و کاپلان^[۳۵۴] بهره وری را کارآیی و اثربخشی و به عبارتی نسبت زمان ارزش افزوده به کل زمان می دانند. همچنین داونپورت و همکارانش^[۳۵۵] در سال ۲۰۰۲ بهره وری را کیفیت، کارآیی و سودمندی تعریف می کنند (سبک رو و همکاران، ۱۳۸۹: ۱۸۱).
در مجموع ساده ترین و در عین حال کلی ترین تعریف بهره وری، آن را به عنوان نسبت محصولات تولید شده به عوامل تولید به کار رفته مطرح می کند (پیوندی،۱۳۹۰: ۱۰۶) که در واقع استفاده ی مؤثر و کارآمد از ورودی ها یا منابع برای تولید یا ارائه ی خروجی هاست. ورودی ها یا نهاده ها، منابعی (نظیر انرژی، مواد اولیه، سرمایه و نیروی کار) هستند که برای خلق خروجی یا ستانده (که عبارت است از کالاهای تولید شده یا خدمات ارائه شده توسط یک سازمان) استفاده می شود؛ به دیگر سخن بهره وری عبارت است از به دست آوردن حداکثر سود ممکن با بهره گیری و استفاده ی بهینه از نیروی کار، توان، استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، تجهیزات، زمان، مکان و …. به منظور ارتقای رفاه جامعه (تانگن^[۳۵۶]، ۲۰۰۵).
بهره وری، گوهر سازمانی است که می تواند پایداری و بقای سازمان ها را تضمین و مکانیزمی برای کسب مزیت رقابتی باشد (پدرام، ۱۳۹۰: ۲۵).
۲-۱-۲۱ بهره وری نیروی انسانی
بهره وری نیروی انسانی را می توان به عنوان میزان تولید انجام شده تقسیم بر ساعات کار تعریف کرد (توماس^[۳۵۷]، ۱۹۹۴). بهره وری نیروی انسانی عبارت است از نرخ ستاده ی واقعی (ساعات کار) ارائه شده توسط کارکنان سازمان (گیتون، ۲۰۰۰). بهره وری نیروی انسانی یعنی به حداکثر رساندن استفاده از منابع نیروی انسانی به طریق علمی به منظور کاهش هزینه ها و رضایت کارکنان، مدیران و مصرف کنندگان و نیز یعنی حداکثر استفاده ی مناسب از نیروی انسانی به منظور حرکت در جهت هدف های سازمان با کمترین زمان و حداقل هزینه (پیوندی، ۱۳۹۰: ۱۰۷).
بهره وری نیروی انسانی مهم ترین معیار بهره وری است، زیرا بهره وری نیروی انسانی با اغلب تجزیه و تحلیل های سازمانی در ارتباط است و نیز نیروی انسانی راحت ترین داده ی قابل اندازه گیری است. عنصر اساسی در هر گونه تلاش برای بهبود بهره وری، نیروی انسانی است (نصرپور، ۱۳۸۲: ۲۵-۲۳).
۲-۱-۲۲ انواع بهره وری
اصولاً توجه به مسائل بهره وری خواه در مرحله ی برنامه ریزی و خواه در مرحله ی اندازه گیری به یکی از سه صورت زیر مطرح می شود:
۲-۱-۲۲-۱ بهره وری جزئی^[۳۵۸]:
بهره وری نسبت بین ستاده و داده ی یک سیستم تولیدی را به صورت کمّی توصیف می کند (ویندل و دِرِسنر^[۳۵۹]، ۱۹۹۲ به نقل از جاخرلوی و طاجوئی، ۱۳۹۰: ۱۹). هر گاه در نسبت مذکور از بین کلیه ی داده ها و منابع، صرفاً رابطه بین ستاده با یکی از منابع و عوامل تولید مورد بررسی قرار گیرد چنین بهره وری را بهره وری جزئی گویند (همان منبع).
۲-۱-۲۲-۲ بهره وری عامل کل^[۳۶۰]:
این نسبت در واقع نشان دهنده ی ارزشی است که استفاده از کارکنان و امکانات سرمایه ای سازمان را به مواد اولیه و قطعات و خدمات خریداری شده ی کسر شده از ارزش کل ستاده ها نشان می دهد (لام و لام^[۳۶۱]، ۲۰۰۵ به نقل از جاخرلوی و طاجوئی، ۱۳۹۰: ۱۹). صورت نسبت مزبور را ارزش افزوده^[۳۶۲] می گویند.
۲-۱-۲۲-۳ بهره وری کل^[۳۶۳]:
بهره وری کل برخلاف بهره وری جزئی، رابطه بین ستاده ی سیستم با کلیه ی منابع مصروفه را جهت تولید آن ستاده نشان می دهد (هانولا^[۳۶۴]، ۲۰۰۲ به نقل از جاخرلوی و طاجوئی، ۱۳۹۰: ۱۹).
۲-۱-۲۳ جلوه های بهره وری چیست؟
تعریف بهره وری دربردارنده ی دو شاخص اصلی “کارآیی” و “اثربخشی” است.
۲-۱-۲۳-۱ کارآیی^[۳۶۵]: انشاسی^[۳۶۶]و همکاران (۲۰۰۷) کارآیی را نسبت بازده ی واقعی بدست آمده به بازده ی استاندارد و تعیین شده (مورد انتظار) تعریف کردند یا در واقع نسبت مقدار کاری که انجام می شود به مقدار کاری که باید انجام شود. نکته ی بسیار مهم آن است که طبق قوانین فیزیکی در ماشین (سیستم های بسته و مکانیکی)، کارآیی و راندمان که خارج قسمت ظرفیت فعلی به ظرفیت اسمی می باشد، تقریباً هرگز به یک نمی رسد و همواره کوچک تر از یک است، لیکن در مورد انسان (سیستم باز) بر اثر انگیزش و رهبری صحیح می تواند از یک بزرگتر شود (انشاسی و همکاران، ۲۰۰۷).
فاطمی^[۳۶۷] (۲۰۰۲)، کارآیی را بهره وری نسبت میان منابع مورد انتظار با منابع صرف شده می داند؛ به عبارت دیگر داده ی مورد انتظار به داده ی واقعی در سازمان و درست انجام دادن کار است. پولیتیس^[۳۶۸] (۲۰۰۵) کارآیی را میزان صرفه جویی در هزینه های سازمان، وقت و منابع و همچنین میزان ایده های ارائه شده می داند (فاطمی ۲۰۰۲).
۲-۱-۲۳-۲ اثربخشی^[۳۶۹]: فاطمی، اثربخشی را انجام دادن کارهای درست در زمان مناسب با کیفیت مناسب تعریف می کند و پولیتیس اثربخشی را میزان هزینه های به کار رفته در تولید کالا و میزان ایده های اجرا شده در سازمان تعریف می کند (همان منبع). اثربخشی، عبارت از درجه و میزان نیل به اهداف تعیین شده است. به بیان دیگر اثربخشی نشان می دهد که تا چه میزان از تلاش های انجام شده نتایج مورد نظر حاصل شده است (ابطحی و کاظمی، ۱۳۷۹).
در حالی که نحوه ی استفاده و بهره برداری از منابع برای نیل به نتایج مربوط به کارآیی می شود. در واقع اثربخشی مرتبط با عملکرد و فراهم آوردن رضایت انسان از تلاش های انجام شده، و کارآیی مرتبط با بهره برداری صحیح از منابع است. لذا کارآیی جنبه ی کمّی دارد، ولی اثربخشی جنبه ی کیفی دارد. لازم است توجه شود که کارآیی و اثربخشی لزوماً همسو نیستند، و پا به پای هم حرکت نمی کنند در نهایت، بهره وری را می توان به صورت زیر تعریف کرد:
بهره وری= اجرای کارهای درست (اثربخشی) + اجرای درست کارها (کارآیی)
به طور کلی، نسبت به بهره وری، باید بینشی فراگیر و جامع اتخاذ شود، زیرا بهره وری کل جامعه را دربر می گیرد. در واقع بهره وری معیاری است که موارد زیر را شامل می شود:
میزان تحقق اهداف
چگونگی استفاده ی کارآ از منابع جهت ایجاد تولید مفید
آنچه به دست آمده در مقایسه با آنچه امکان داشته
مقایسه ی عملکرد بهره وری (انشاسی و همکاران، ۲۰۰۷).
۲-۱-۲۴ سطوح بهره وری
بهره وری برابر است با خارج قسمت خروجی (میزان تولید) بر یکی از یا کل عوامل تولید. بهره وری از حیث آنکه در چه سطحی^[۳۷۰] از سیستم ها مورد کنکاش قرار گیرد به سطوح زیر تقسیم بندی می شود.
سطح فرد
سطح گروه کاری
سطح سازمانی
سطح رشته های تجاری، خدماتی، صنعتی و کشاورزی
سطح بخش های اقتصادی
سطح ملی و کشوری