باب شهادت و باب قضاوت به احساسات کار دارد، یعنی ممکن است زن در یک مورد که باید شهادت بدهد، حقیقت یک جور حکم بکند، ولی احساسات زن آنجا جور دیگری حکم بکند؛ یعنی آن کسی که حقیقت را می‏خواهد شهادت بدهد که علیه آن دیگری تمام می‏شود، یک التماسی، یک خواهشی، یک گریه‏ای کافی است که روح او را منقلب کند. این نه مربوط به ضعف عقل است و نه مربوط به ضعف ایمان و ضعف عدالت، بلکه مربوط به این حالت احساساتی بودن است. این در میان خود مردها هم هست. ما بعضی از مردها را می‏گوییم مردهای احساساتی. این معنایش این نیست که اینها احساساتی هستند و عقلشان از مردهای دیگر کمتر است، یا ایمان و تقوایشان از مردهای دیگر کمتر است، بلکه جوشش و تأثیر آنها از دیگران بیشتر است.
مطهری پس از این توضیحات نتیجه‏ گیری می‏کنند که به احتمال بسیار قوی علت عدم برابری گواهی زن و مرد «برای این است که زن بیشتر از مرد متأثر می‏شود» و این امری است که به برتری احساسات زن مربوط می‏شود. (مطهری، زن و گواهی، /۱۲-۱۳)

علامه فضل‌الله در این موضوع می‎نویسد:
دلیلى که مى‌توانیم براى این قانون الهى ـ شهادت دو زن در مقابل شهادت یک مرد ـ ذکر کنیم، این است که در برخى حالات، فضاى درگیری‎ها و اختلافات، عاطفه انسان را به حمایت از این متّهم یا آن مدعى وادار مى‌کند. البته این حالتى انسانى است، به ویژه اینکه ما معمولاً تحت تأثیر مظلومیت [یا مظلوم نمایى] قرار مى‌گیریم، بى‌آنکه در ماهیت دعوا دقّت و تأمّل کنیم. در این زمینه، زن به لحاظ قوى‌تر بودن جنبـه عاطفى و احساس‌اش از مرد، طبیعتاً بیشتر تحت تأثیر قرار مى‌گیرد و این طبیعت حال اوست و مقتضاى مادر بودن، همسر بودن و مؤنّث بودن او.
نکته دقیقى که ناگزیر از تأمّل در آن هستیم، این است که شهادت یک زن مکمّل شهادت دیگرى است و همین موضوع گاه در شهادت مردان نیز مشاهده مى‌شود. مثلاً مى‌بینیم که در «بیّنه» دو شاهد عادل باید گواهى بدهند. چرا شهادت یکى به تنهایى کافى نیست؟ در جواب مى‌گوییم این شرط، نوعى احتیاط در رعایت عدالت است.
بنابراین در عالم دعاوى جز شهادت دو شاهد عادل پذیرفته نمى‌شود و به شهادت یک نفر اکتفا نمى‌گردد.
آیا مفهوم این سخن آن است که در مقام دعوا، هر کدام از این دو به لحاظ شخصیّت انسانى، کاستى و نقصان دارند؟! خیر، مسئلـه ما، مسئلـه احتیاط و محکم‌کارى است که مبادا عدالت ضایع شود نه تعیین ارزش شخصیتى شاهدان.
امّا اینکه گفته نمى‌شود، باید بگویم این مسئله محل اختلاف است، زیرا امیرالمؤمنین على۷فرمود: «لایبطل دم امرئ مسلم»؛ خون انسان مسلمان به هدر نمى‌رود. بنابراین شهادت زن در این مورد پذیرفته است. البته در برخى از شرایط شهادت زن مقبول نیست؛ مثل شهادت نسبت به زنا، زیرا غالب حدود بازدارنده است و اسلام هم مایل نیست که توجّه و اهتمام انسان‎ها را به سمت این موضوع گرایش دهد. قاعده فقهى «الحدود تدرأ بالشبهات؛ حدود به خاطر شبهات لغو مى‌شود»، برخاسته از این نگرش است.
البته موارد بسیار خُرد و ناچیزى از عدم پذیرش شهادت زن وجود دارد که دلیل آن، وجود خصوصیاتى است که در خود موضوع است. همچنین در برخى مسائلى که مختص زنان است، شهادت زن به تنهایى پذیرفته مى‌شود و نیازى به شهادت مرد نیست. این امر نشانـه آن است که به رغم همه شبهاتى که پیرامون این مسئله مطرح مى‌شود، زن [از دید اسلام]، انسانى است که از حقوق کامل برخوردار است.
۴. ضعف نسبی حافظه و قوه ضبط
به اعتقاد برخی از مفسران، یکی از تفاوت‎های غیر قابل انکار بین زن و مرد، تفاوت از حیث قوای دماغی، عقلانی و عاطفی است. این مطلب نزد بسیاری از عالمان دینی مسلم انگاشته شده است و برای اثبات مدعای خویش از احادیث و روایات شاهد می‎آورند.
در تفسیر آیه ۲۸۲ سوره بقره از کتاب «مجمع البیان» چنین می‌خوانیم:
أن تضّلُ أحداهُما فتذکّر إحداهُما الأخری)؛ باید به جای یک مرد دو زن گواه باشند که اگر یکی از آن دو زن فراموش کرد، دیگری به یاد او بیاورد ـ ربیع، ‌سدی، ضحاک و بیشتر مفسرین ـ و بنا به قرائت کسانی که «تذکر» بدون تشدید خوانده‌اند نیز معنای آن همین‌طور خواهد بود و یادآوری به این صورت است که به او بگوید «به یاد داری که آن روز که گواهی دادیم چنین بود و در حضور ما فلان مرد یا فلان زن نیز وجود داشت» تا اینکه به یاد او بیاید. و نکته اینکه این مطلب فقط در مورد گواه بودن زنان بیان شده است، این است که زنان نوعاً بیش از مردان فراموش کارند.» (طبرسی، ۳و۴/ ۱۳۰)
در «التفسیر المنیر» آمده است:
از این آیه به دست می‌آید که حافظه زن از مرد ضعیف‌تر است. از نظر طبیعی نیز چنین است؛ در علوم طبیعی ثابت شده که وزن مغز زن از وزن مغز مرد کمتر است. (زحیلی، ۱/ ۳۶۷)
در تفسیر «تقریب القرآن» آمده است:
تنها به این دلیل دو زن معادل یک مرد به حساب آمده که زن همان‎گونه که در علم روز ثابت شده، از جهت حافظه ضعیف است و در نتیجه بیش از مرد فراموشی دارد.» (حسینی شیرازی، ۳/ ۳۶)
در تفسیر «من هدی القرآن» آمده است:
دلیلش آن است که زن به جهت اشتغالات دیگری که دارد، گاه آنچه را دیده فراموش می‌کند، بنابراین لازم است بر تعداد شاهدان زن افزوده شود تا این نقص به نوعی جبران گردد. (مدرسی، ۱/ ۴۸)
در «تفسیر راهنما» آمده است:
احتمال بیشتر لغزش و فراموشی زنان نسبت به مردان؛ [زیرا] جمله «ان تضل» در مقام تعلیل برای جایگزینی دو زن به جای یک مرد است.» (هاشمی رفسنجانی، ۲/ ۲۹)
در تفسیر «روان جاوید» می‎خوانیم:
این برای آن است که زن به سبب ضعف عقل و ادراک ممکن است فراموش نماید یا اشتباه کند که در این صورت زن دیگر او را متذکر می‌کند و هر دو با هم ادای شهادت می‌نمایند و این معنا را که در واقع علت تعدد شاهد است، در تفسیر امام حسن عسکری (ص۶۷۵) از امیرالمؤمنین۷ نقل کرده است، چون اگر شاهد عادل باشد، عمداً دروغ نمی‌گوید و باید یکی کافی باشد. پس علت تعدد، عروض سهو و نسیان است.» (ثقفی تهرانی، ۱/ ۳۶۰)
شاید غلبه فراموشی در زن یکی از اسراری باشد که در شهادت، دو زن را مقابل یک مرد قرار داده‌اند.» (امین، ۲/ ۴۴۹)
در توضیح و تبیین آیه مذکور در تفسیر شریف لاهیجی چنین آمده:
(أن تضلُ إحداهُما) علت اختیار دو زن است در شهادت به جای یک مرد، و کلمه (أن) ناصبه است و تقدیر کلام چنین است که «لاجل اراده ان تضل احداهما»؛ یعنی گردانیده شد دو زن به منزله یک مرد از جهت اراده آنکه چون فراموش کند یکی از آن دو زن به واسطه نقصان عقل و غلبه نسیان که در جبلت زنان تخمیر یافته (فتذکر احداهما الاخری)، پس به یاد بیاورد یکی از آن دو زن دیگری را. (لاهیجی، ۱/ ۲۸۷)
آیت الله جوادی آملی در این ‌باره می‌نویسد:
شهادت دو تا زن در حکم شهادت یک مرد است. اما این به مسئله اندیشه و عقل برنمی‌گردد. خود قرآن نکته آن را ذکر می‌کند و می‌فرماید اینکه شهادت دو تا زن در حکم شهادت یک مرد است، نه برای آن است که زن عقلش ناقص است، بلکه برای اینکه تذکر و حافظه‌اش کم است. دو تا زن برای این است که هر دو در صحنه حضور داشته باشند که این به ضعف حافظه و ذاکره برمی‌گردد، نه به ضعف عقل. برای این است که زن مشغول کارهای خانه، تربیت بچه و مشکلات مادری است. لذا ممکن است آن صحنه‌ای که دیده است، فراموش کند. بنابراین باید دو تا زن در این جریان حضور پیدا کنند تا اگر یکی یادش رفت، دیگری او را متذکر کند. (جوادی آملی،/۳۴۶)
در تفاسیری چون منهج الصادقین (۲/ ۱۵۰)، اثنی عشری(‎۱/ ۵۱۲)، آسان (۲/ ۱۷۷)، احسن الحدیث (۱/ ۵۳۲)، اطیب البیان (۳/ ۷۶)، مواهب علیّه (۱/ ۱۲۲) و کشف الحقائق (۱/ ۲۰۹)، وجود کاستی عقل و کمی حافظه با هم و یا هر یک به تنهایی علت گرفته شده است.
مطهری نیز چنین بیان می کند:
علاوه بر شرط عدالت در شاهد، ویژگی دیگری نیز برای آن ذکر می‏کنند. این شرط عبارت از حافظه و ضبط است؛ یعنی از نظر حافظه ضعیف نباشد، بتواند مطلب را به خوبی در ذهن بسپارد. این خصوصیت به ویژه در بحث خبررسانی که در فقه و اصول مطرح است، مورد توجه قرار گرفته است و علاوه بر شرط عدالت گفته‏اند راوی باید «ضبّاط» باشد. اگر راوی فردی باشد که عدالت او مسلم باشد، ولی قوه حافظه او چندان خوب و رضایت‎بخش نباشد و زیاد فراموش کند، دیگر گفته او را معتبر نمی‏دانند.
در بحث کنونی نیز از آنجا که شهادت مربوط به امری حسی است، آیا می‏توان گفت ضبط و قوه حافظه زن از مرد کمتر است و از همین روی شهادت او با شهادت مرد برابری نمی‏کند؟ (مطهری، زن و گواهی، /۱۳-۱۲)
وی پاسخ مثبت این سؤال را مبتنی به یکی از دو توجیه می‏کند:
یکی اینکه [بگوییم] اساساً، به طور کلی حفظ و ضبط زن از مرد کمتر است، یا نه، [فقط] در مسائل این جوری که می‏خواهد شهادت بدهد حفظ و ضبطش کمتر است؛ یعنی انسان به هر موضوعی که زیاد توجه دارد، موضوعاتی که مورد علاقه‏اش هست، در آن موضوعات حفظ و ضبطش خوب است، ولی در موضوعاتی که مورد علاقه‏اش نیست، کمتر به یادش می‏ماند، چون مورد علاقه‏اش نیست. مسائلی که مورد شهادت واقع می‏شود (که از جمله همین است که در اینجا ذکر شده است)، مسئله‏ای است که از حدود کارهای زن خارج است؛ کارهای بیرونی است. (همان)
طبیعتاً زنی که بر اساس احساس وظیفه مهم خویش، تلاش عمده خود را در چارچوب خانواده و تربیت فرزندان قرار داده است، همان گونه که مطهری یادآور شده‏است، «توجهش به مسائل بیرونی که مثلاً برادرش یا شوهرش یا همسایه‏ها با یکدیگر یک معامله‏ای کرده‏اند و در آن معامله، قراردادشان این طور بود یا آن طور بود، از موضوعاتی است که طبعاً مورد توجه او نیست [و] چون طبعاً مورد توجهش نیست، حفظش در این مورد ضعیف است.
آیه قرآن هم [که این گونه فرمود] تکیه‏اش روی حفظ و ضبط است؛ نه تکیه‏اش روی عقل است، نه تکیه‏اش روی ایمان و عدالت. فرمود: أن تضلّ احداهما فتذکّر احداهما الاخری»؛ دو تا زن باشد، نه یکی تا اگر دیگری به یادش نبود، آن دیگری به یادش بیاورد.( همان)
شهید مطهری یادآور می‏شوند که اغلب مفسرین نیز این جمله را مربوط به نسیان دانسته‏اند. البته بعضی از مفسرین نیز احتمال قبلی را پذیرفته‏اند. آن گاه در پایان این بخش مجدداً تأکید می‏کند:
به هر حال لزوم گواهی دو زن در موقعی که شهادت یک مرد لازم است، لزوم گواهی دو زن مربوط به ضعف عقل نیست. کما اینکه مربوط به ضعف عدالت هم نیست. یا مربوط به این است که حفظ زن، لااقل در مسائل حقوقی، یعنی مسائلی که خارج از محیط خانوادگی و خارج از محیط کار زن است، از مرد کمتر است و «أن تضل احداهما فتذکر احداهما الاخری» این را بیان می‏کند.
یا نه، بلکه مربوط به این است که احساسات او غلیان بیشتری دارد و احساسات او، زود او را از حقیقت منحرف می‏کند و فکر می‏کند که اگر من اینجا خلاف را بگویم بهتر است، برای اینکه ترحمی کردم، رحمی کردم و…» (همان)
و چنان که گذشت، ایشان این امر را مربوط به احساسات قابل توجه در زنان می‎دانند.
۵. نقصان ذاتی زن
جمعی دیگر از صاحب نظران، پایین‏تر بودن عقل و درک و شعور زن را نسبت‏ به مرد فلسفه وضع چنین حکمی دانسته‏اند و اساساً نصف بودن ارزش گواهی زن نسبت ‏به مرد را دلیل ناقص العقل بودن زنان می‏دانند و بر این معنا به احادیثی نیز استناد می‏کنند.
مثلاً حدیثی از پیامبر اکرم نقل می‏ نمایند که خطاب به زنان فرمود: «دین و عقل شما از مردان ناقص‏تر است» و وقتی زنان از پیامبر سؤال کردند نقصان دین و عقلشان از چیست؟ ایشان فرمود: «نقصان دین به خاطر محروم بودن از نماز و روزه در چند روز در ماه است (ایام حیض) و نقصان عقل بدین جهت است که گواهی هر یک از شما نصف گواهی مرد است.» (شیخ صدوق، ۳/ ۳۹۱)
شهید مطهری در توضیح تحلیل فوق که غالباً مورد تکیه دیگران قرار می‏گیرد و اسلام را متهم می‏کنند، چنین می‎فرماید:
می‏گویند اسلام چون زن را ناقص‏العقل می‏داند، می‏گوید به اینکه شهادت دو زن برابر است با شهادت یک مرد و یک چیزی اینجا اضافه می‏شود و آن این است: عقل جوهر انسانیت است و «ما به الامتیاز» انسان با غیر انسان است. پس موجودی که از لحاظ این جوهر و از لحاظ این «ما به الامتیاز» نصف موجود دیگر باشد، پس آن موجود، نصف انسان است! وقتی انسانیت انسان به عقل باشد و اینجا از لحاظ شهادت، عقل زن مساوی با نیمی از عقل مرد شمرده شده است، پس در اسلام انسانیت زن مساوی است با نیمی از انسانیت مرد. این حرفی است که اغلب در کتاب‎ها می‏نویسند. (مطهری، زن وگواهی،/۱۲-۱۳)
در مورد نقص عقل زن دیدگاه‎های مختلفی بیان شده که ما به جهت اختصار به چند مورد از آنها اشاره می‎کنیم:
دیدگاه اول
نقص عقل در زنان پدیده‏اى اجتماعى و فرهنگى است، نه پدیده‏اى تکوینى (امین، قاسم، /۱۷)؛
یعنى در واقع زنان هیچ نقصان و کمبودى در عقل ندارند. صاحبان این دیدگاه معتقدند که مردان در به وجود آوردن محیطى نامناسب براى رشد عقلى زنان نقش ظالمانه‏اى ایفا کردند. بنابراین تغییر شرایط و روابط اجتماعى مى‏تواند این کاستى را جبران کند. در نتیجه، نقص عقل زنان در روایات پدیده‏اى مربوط به شرایط اجتماعى خاص است، نه ویژگى عمومى زنان و چه بسا زنان در سبز فایل در شرایطى قرار گیرند که با برخوردارى از رشد عقلى، هم‎ردیف مردان قرار گیرند.

که در آن:
a : حجم نمونه پیپت شده
V : حجم محلول حاصل از انحلال خاکستر
m : وزن نمونه گیاه که خاکستر شده است
D.m: درصد ماده خشک گیاهی
X : حجم E.D.T.A مصرفی برای تیتراسیون

از تفاضل مقادیر بدست آمده برای مجموع کلسیم و منیزیم و کلسیم، مقدار منیزیم نیز محاسبه شد (2-18)، ]امامی، 1375[.
Mg%=(Mg%+Ca%)-Ca% (2-18)
2-8-8- آهن
2 ميلي ليتر از عصاره­های برگ و ریشه، نمونه های شاهد و استاندارد در بالن­های 25 میلی­لیتری ریخته شد و به آن 1/0 میلی­لیتر محلول احیا کننده متول، 2/0 میلی­لیتر محلول ارتوفنانیترولین، 7/2 میلی­لیتر محلول سیترات به آن اضافه شد و پس از یک ساعت شدت رنگ ایجاد شده در نمونه شاهد، استانداردها و نمونه­ها با بهره گرفتن از دستگاه اسپکتروفتومتر (Canada BT600 Plus,)، در طول موج 450 نانومتر اندازه ­گیری شد. در نهایت غلظت آهن در نمونه­ها طبق رابطه زیر (2-19)، بر حسب قسمت در میلیون محاسبه شد ]امامی، 1375[.
Fe ppm=a100v/mDm(2-19)
که در آن:
a: غلظت آهن در نمونه بر حسب میلی­گرم در لیتر
V: حجم محلول حاصل از انحلال خاکستر
m: وزن نمونه گیاه که خاکستر شده
D.m: درصد ماده خشک گیاه
شکل 2-8-منحنی و معادله استاندارد آهن
2-8-9- روی
20 ميلي ليتر از عصاره­های برگ و ریشه در بالن­های 100 میلی­لیتری ریخته شد و با آب مقطر به حجم رسانده شد سپس به آن 2 میلی­لیتر تامپون کلروآمونیوم (75/67 گرم کلرور آمونیوم در 750 میلی­لیتر آمونیاک غلیظ حل شد و با آب مقطر به حجم یک لیتر رسانده شد) و 10-8 قطره از معرف اریکروم بلک تی (EBT) اضافه شد تا رنگ محلول آلبالویی شود، آنگاه عمل تیتراسیون با EDTA 01/0 نرمال با بهره گرفتن از بورت تا ظهور رنگ سبز ادامه یافت. در نهایت میزان روی موجود در نمونه­ها طبق رابطه زیر (2-20)، بر قسمت در میلیون محاسبه شد ]امامی، 1375[.
Zn (mg/L)=(50.165.4V)/10(2-20)
که در آن:
v: حجم قرائت شده از مرحله تيتراسيون
2-8-10- مس
25 میلی لیتر از محلول که حاوی حداقل 10 میکروگرم مس باشد در بالن ژوژه 50 ریخته شد و سپس یک قطره معرف فنل فتالئین به محلول داخل بالن اضافه گردید و با بهره گرفتن از آمونیاک 3 نرمال خنثی شد. محلول حاصل به رنگ صورتی کم رنگ درآمد. در ادامه 3 میلی لیتر بافر به داخل بالن اضافه و خوب بهم زده شد و کاملا بی رنگ گردید و سپس 3 میلی لیتر زینکون به داخل بالن ژوژه اضافه و پس از بهم زدن با آب مقطر به حجم رسانیده شد در نهایت شدت رنگ ایجاد شده در نمونه شاهد، استانداردها و عصاره­ها پس از 20 دقیقه با بهره گرفتن از دستگاه اسپکتروفتومتر (Canada BT600 Plus,)، در طول موج 620 نانومتر اندازه ­گیری شد. در نهایت غلظت مس در نمونه­ها طبق رابطه زیر (2-21)، بر حسب قسمت در میلیون محاسبه شد ]امامی، 1375[.
CU (PPm) = (a2V)/m (100/D.m) (2-21)
که در آن:
a: عدد بدست آمده از منحنی یا غلظت مس کمپلکس بر حسب ppm
m: وزن نمونه خاکستر شده
V: حجم محلول حاصل از انحلال خاکستر
D.m: درصد ماده خشک گیاهی
شکل 2-9-منحنی و معادله استاندارد مس
2-8-11- کلر
به منظور اندازه گیری کلر، 1/0 گرم از بافت‌هاي (ریشه و برگ) خشک‌شده در آون، با بهره گرفتن از ترازوي ديجيتال با دقت 001/0 گرم وزن و سپس به ارلن ماير 50 ميلي‌ليتري منتقل شدند. به نمونه‌ها 25 ميلي‌ليتر آب مقطر جوش اضافه‌شد و سپس به مدت یک ساعت روی شیکر با 120 دور در دقيقه قرار‌ گرفتند و عصاره‌ها در چند مرحله کاملاً صاف‌شدند و با آب مقطر به حجم رسانده شدند. 10 ميلي‌ليتر از عصاره ها برداشته شدند و 4 قطره دی‌کرومات پتاسيم به آن­ها اضافه شد و با محلول نيترات نقره 05/0 نرمال تا ظهور رنگ قرمز‌آجري تيتر ‌شدند. مقدار نيترات نقره مصرفي براي نمونه‌ها يادداشت و درصد کلر با بهره گرفتن از رابطه زير (2-22)، محاسبه شد ]امامی، 1375[.
(2-22) کلر %=حجم کل 100 5/35 نرمالیته نیترات نقره میلی لیتر نیترات نقره مصرفی/100 حجم عصاره وزن نمونه
2-9- تجزیه و تحلیل داده ­ها
داده های برداشت شده از اندازه گیری­های مختلف با بهره گرفتن از نرم افزار SAS (نسخه 1/9)، و به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی تجزیه شدند. همچنین مقایسه میانگین­ها با آزمون چند دامنه­ای دانکن و نرم افزار MSTATC (ورژن 10. 2)، صورت گرفت.
فصل سوم
نتایج و بحث
3-نتایج و بحث
3-1-ارزیابی برهمکنش شوری و ژنوتیپ بر صفات مورفولوژیک
نتایج تجزیه واریانس داده ها نشان داد، برهمکنش شوری و ژنوتیپ بر قطر، ارتفاع، تعداد برگ، تعداد انشعابات و تراکم برگ روی شاخه اصلی (جدول 3-1)، درصد برگ­های سبز ، نکروره شده و ریزش یافته، وزن تر و خشک شاخه اصلی (جدول 3-2)، وزن تر و خشک ریشه، وزن تر و خشک اندام هوایی، نسبت وزن تر و خشک ریشه به وزن تر و خشک اندام هوایی، نسبت وزن تر به وزن خشک اندام هوایی (جدول 3-3)، وزن تر و خشک برگ­های بالایی و پایینی شاخه اصلی، سطح برگ و نسبت سطح برگ در برگ­های بالایی و پایینی شاخه اصلی (جدول 3-4)، در سطح 1%، معنی­دار بود.
بر اساس نتایج به دست آمده (جدول 3-1)، میزان قطر نهایی و مقدار افزایش آن در طی دوره اعمال تنش شوری، با افزایش غلظت شوری در آب آبیاری، در تمامی ژنوتیپ­ها نسبت به گیاهان شاهد، کاهش یافت. کمترین قطر شاخه و کمترین میزان افزیش قطر در شاخه اصلی در سطح شوری 8/4 گرم در لیتر، مشاهده شد. میزان کاهش در قطر شاخه اصلی در ژنوتیپ­های پیوندی با یکدیگر، اختلاف معنی داری را نشان داد. کمترین میزان افزایش در قطر شاخه اصلی در پایه GF₆₇₇ و رقم سهند و در تیمار 8/4 گرم در لیتر، مشاهده شد.
نتایج نشان داد، میزان ارتفاع نهایی و مقدار افزایش آن در طی دوره اعمال تنش شوری، با افزایش غلظت شوری در تمامی ژنوتیپ­ها نسبت به گیاهان شاهد، کاهش یافت. میزان کاهش ارتفاع در ژنوتیپ­های پیوندی با یکدیگر اختلاف معنی­داری را نشان داد. میزان افزایش ارتفاع در گیاهان شاهد ژنوتیپ 25-1، رقم­های شکوفه و شاهرود 12، در طی دوره اعمال تنش شوری به ترتیب 14/28، 23/31 و 82/44 سانتیمتر بود، در حالیکه میزان افزایش ارتفاع شاخه اصلی در این سه رقم در تیمار شوری 8/4 گرم در لیتر به ترتیب 80/25، 64/28 و 07/34 بود. این نتایج حاکی از آن است که ارتفاع ژنوتیپ 25-1و رقم های شکوفه و شاهرود 12 به ترتیب 34/2، 59/2 و 75/10 سانتیمتر نسبت به گیاهان شاهد، کاهش یافت که این میزان کاهش اختلاف معنی­داری را نسبت به گیاهان شاهد نشان نداد در حالیکه میزان کاهش ارتفاع در رقم­های تونو، نان­پاریل ، A₂₀₀، سهند، مامایی و ژنوتیپ­های 16-1 و 40-13 در تیمار 8/4 گرم در لیتر نسبت به گیاهان شاهد معنی­دار بود (جدول 3-1).
ارتفاع بوته به شدت به محیط رشد وابسته است. از آن جا که پدیده رشد حاصل فعالیت­هاي حیاتی در شرایطی است که گیاه بایستی آب کافی در اختیار داشته باشد، در صورت عدم تامین آب مورد نیاز به دلیل کاهش فشار تورژسانس سلول­هاي در حال رشد و اثر بر طول سلول­ها، کاهش ارتفاع رخ می دهد . تنش اسمزي در مرحله اول تنش شوري موجب کاهش محتواي آب سلول­ها می شود و طویل شدن آن ها را با مشکل روبه رو می کند و حتی پس از ایجاد تعادل اسمزي و تامین فشار اسمزي مجدد سلول ها، گسترش و طویل شدن آن ها به کندي صورت می­گیرد .
نتایج حاصل از بررسی تعداد برگ تولیدی تحت اعمال تنش شوری نشان داد که تعداد برگ تولیدی در گیاهان با افزایش غلظت شوری کاهش یافت ولی میزان کاهش در تعداد برگ تولیدی در بین ژنوتیپ­های مختلف با یکدیگر اختلاف معنی­داری را نشان داد. بیشترین میزان برگ تولیدی در گیاهان شاهد ژنوتیپ 16-1 (143 برگ)، و کمترین مقدار آن به ترتیب در رقم تونو، ژنوتیپ 40-13 و رقم سهند تحت تیمار 8/4 گرم در لیتر (به ترتیب به میزان 67/15، 23 و 67/24 برگ)، مشاهده شد. میزان کاهش تعداد برگ تولیدی در رقم­های شکوفه، نان­پاریل و ژنوتیپ 25-1در تیمار 8/4 گرم در لیتر نسبت به گیاهان شاهد اختلاف معنی­داری را نشان نداد در حالیکه در سایر ژنوتیپ­های بررسی شده میزان کاهش در تعداد برگ تولیدی معنی­دار بود. نتایج حاصل از بررسی تعداد برگ تولیدی در پایه GF₆₇₇ تحت اعمال تنش شوری نشان داد که تعداد برگ تولیدی در گیاهان شاهد، تیمارهای 2/1، 4/2 و 6/3 گرم در لیتر به ترتیب 67/26، 67/29 و 33/16 و 67/12 بود که با یکدیگر اختلاف معنی داری نشان ندادند در حالیکه تعداد برگ تولیدی در تیمار 8/4 گرم در لیتر، 67/6 بود که به طور معنی­داری نسبت به گیاهان شاهد، کاهش یافته بود ( جدول 3-1).
نتایج مقایسه میانگین­ صفات (جدول 3-1)، نشان داد، میزان تراکم برگ در رقم­های مامایی، سهند و پایه GF₆₇₇ در تیمارهای 6/3 و 8/4 گرم در لیتر و در رقم تونو و ژنوتیپ 40-13 در تیمار 8/4 گرم در لیتر به طور معنی­داری نسبت به گیاهان شاهد کاهش یافت. این نتایج حاکی از آن است که میزان کاهش در تعداد برگ تولیدی از یک طرف و افزایش ریزش برگ از طرف دیگر در این ارقام به طور سریعتری نسبت به کاهش ارتفاع تحت شرایط تنش شوری اتفاق افتاده است که منتج به کاهش تراکم برگ شده است. گزارش شده است که شاخص­هاي مورفولوژيکي بادام از جمله رشد طولي و قطر تنه با افزايش شوري، کاهش مي­يابند که علت كاهش رشد و عملكرد مربوط به سمیت یونی و تنش خشکی ناشی از افزایش پتانسیل اسمزی محلول خاك می باشد .

۲-۱-۳۰ عوامل موثر بر اثر بخشی آموزش
عوامل متعددی در اثربخشی آموزش دخالت دارند؛ اما به نظر می رسد مهمترین آن نیازسنجی صحیح و متناسب آموزشی باشد. با توجه به نقش ارزنده ای که این امر در اثربخش کردن دوره های آموزشی دارد می توان گفت که نیازسنجی آموزشی عبارت از شناسایی نیازها (فاصله آنچه هست و آنچه باید باشد) و درجه بندی آنها به ترتیب اولویت و انتخاب نیازهایی است که باید کاهش یابند یا حذف شوند(عباس زادگان و ترک زاده، ۱۳۷۹، ۶۵)
توجه به اصول نیازسنجی، از جمله دیگر عوامل موثر در اثربخشی آموزشی است که به اختصار عبارتند از:
-اصل تداوم (به دلیل تغییرات دائم محیطی و درون سازمانی)
-اصل جامعیت(جمع آوری اطلاعات جامع و کامل در مورد همه ابعاد و ارکان کار)
-اصل مشارکت(همکاری گروه نیازسنجی)
-اصل عینیت و اعتبار(استفاده از روش های عینی و معتبر)
-اصل واقع بینی(داشتن نگرش واقع بینانه به هدف، حوزه، سطح و محیط نیازسنجی)
-اصل رعایت ملاحظات اخلاقی (رعایت اصول فرهنگی حاکم بر سازمان)
توجه به انواع روش های نیازسنجی که در سازمانها بکار گرفته می شوند، نیز سومین عامل موثر در اثربخش کردن دوره های آموزش است که با توجه به اهداف و مقاصد سازمانی باید از روشهایی همچون نیازسنجی آلفا، بتا، گاما، دلتا، اپسیلون و زتا استفاده کرد.
چهارمین عامل از عوامل موثر در اثربخش کردن دروه های آموزشی، در اولویت بندی نیازها خلاصه می گردد که با توجه به نقش این امر در برگزاری دروه های اثربخش و مفید، اولویت بندی آن عبارت است از:
اولویت بندی بر اساس اهداف، راهبردها و خط مشی سازمان
اولویت بندی بر اساس هزینه های رفع نیازها
اولویت بندی بر اساس هزینه از دست رفته در صورت رفع نشدن نیاز
اولویت بندی بر اساس طول مدت زمان و منابع لازم و موجود برای رفع نیازها

اولویت بندی بر اساس مقایسه هزینه های رفع یا عدم رفع نیازهای آموزشی
اولویت بندی بر اساس تعداد افرادی که درگیر یک نیاز هستند
اولویت بندی چند عامل درونی (برمبنای چهار عامل ضرورت، اهمیت، فراوانی تکرار، سطح بازخوانی و سختی یادگیری).
پنجمین عامل از عوامل موثر در اثربخشی آموزشی، شکل اجرای دوره هایی است که متناسب با ماهیت موضوعی دوره یا نیازی که سازمان تشخیص می دهد، باید به صورت سمینار، مکاتبه ای، حضوری یا در قالب یک اردوی علمی تفریحی برگزار شود.
سایر عوامل موثر بر اثربخشی دوره های آموزشی عبارتند از:
حمایت و پشتیبانی مدیریت عالی سازمان و میزان اهمیتی که آنها برای امر آموزش و بهسازی منابع انسانی قائل اند
میزان اعتقاد و اهمیتی که کارکنان برای آموزش قائل هستند و به طور کلی جایگاهی که به آموزش در سازمانها اختصاص داده می شود؛
سیاستها و خط مشی کلان سازمان
فرصت ومجالی که به فراگیران داده می شود تا در مورد دوره هایی که گذرانده اند، تامل کنند آن را عملا به کارگیرند؛
وجود ابزارها و تجهیزات کمک آموزشی مناسب در سازمانها
برگزار کردن دوره ها پس از جمع آوری اطلاعات کافی در مورد زمان، مکان و شکل اجرای آنها
توضیح کامل ارزشها و هنجارهای سازمان برای کارکنان تازه استخدام
توسعه مهارتهای مدیریتی مدیران صفی و ستادی از طریق آموزش
توسعه روابط انسانی مناسب در سازمان از طریق برگزاری دروه های آموزشی متنوع
توجه به برنامه های راهبردی یا استراتژیک سازمان و هدایت دوره های آموزش جهت تحقق این اهداف
جدی گرفتن امر آموزش از سوی فراگیران
محسوب کردن هزینه های آموزشی جز هزینه های سرمایه گذاری، نه هزینه های مصرفی (ابطحی، ۱۳۶۸، ۱۲۱)
۲-۱-۳۱ چگونگی اجرای ارزشیابی
برای اجرای ارزشیابی می توان به شرح زیر عمل کرد:
مرحله اول: ارزشیابی قبل از شروع برنامه را می توان به صورت مصاحبه و یا آزمایشهای کتبی انجام داد و از آن طریق به میزان اطلاعات و کاردانی شرکت کنندگان پی برد. نتیجه این عمل از دو جهت مورد استفاده قرار خواهد گرفت: اولا پس از تعیین درجه و میزان اطلاعات شرکت کنندگان، اساس برنامه و مواد آن را می توان طوری تنظیم کرد که برای شرکت کنندگان در دوره تکرار مکررات نبوده و برای آنها تازگی داشته باشد. ثانیاً نتایج ارزشیابی مقدمات، معیاری خواهد بود تا در پایان دوره با نتایج ارزشیابیهای نهایی مقایسه گردیده و از این طریق میزان موفقیت برنامه آموزشی در راه آموختن مطالب جدید به شرکت کنندگان مورد سنجش قرار گیرد.
مرحله دوم: اجرای ارزشیابی در ضمن برگزاری دوره آموزشی که خود شامل دو قسمت است: یکی ارزشیابی از شرکت کنندگان در دوره های آموزشی است که توسط مربیان آموزشی انجام می شود و می توان به همان طریق معمول انجام پذیرد. دیگر، ارزشیابی است که شرکت کنندگان دوره های آموزشی از برنامه و از مربیان آموزشی به عمل می آورند. در این قسمت از ارزشیابی باید از آنان ضمن شرکت در برنامه نظر خواهی شود، ولی باید به این نکته توجه داشت که منظور از این نظرخواهی ها، این نیست که بلافاصله نظریات آنان در چگونگی اجرای برنامه مورد استفاده قرار گیرد، چون ممکن است اعتبار لازم و کافی نداشته باشد. اجرای این ارزشیابی به این جهت است که بتوان نتایج آن را با ارزشیابی هایی که در خاتمه دوره و یا در محیط واقعی کار انجام می گیرد، مقایسه کرد و چنانچه نتایج آن نشان داد که نظریات، اساسی و منطقی است، در آن صورت می توان از نتایج این تحقیقات مطلع ساخت.
مرحله سوم: ادامه اجرای ارزشیابی در محیط واقعی و زنده کار است که در آن نظریات سازمانها و مخصوصاً روسای مستقیم شرکت کنندگان باید پیرامون اثرات برنامه های آموزشی و دوره های آموزشی گرفته شود و البته نظریات اصلاحی آنان به صورت بازخورد مجدداً به برنامه های آموزشی بازگردانده شود تا عیوب و نواقص آن برطرف شود. (ابطحی، ۱۳۸۳، ۱۲۷-۱۲۶)
۲-۱-۳۲ کارآیی
کارآئی^[۸۹] از نظر فنی عبارت است از نسبت خروجی به ورودی نیرو( انرژی یا کار در واحد زمان) این نسبت بصورت درصد بیان میشود . در تولید، کارآئی عبارت است از خروجی که در عمل به آن دست یافته ایم به خروجی استاندارد موردنظر(هنر پرور شجاعی , تقی : مدیریت بهره وری , ۱۳۷۴).
کارآیی مربوط به اجرای درست کارها در سازمان است؛ یعنی تصمیماتی که با هدف کاهش هزینه‌ها، افزایش مقدار تولید و بهبود کیفیت محصول اتخاذ می‌شوند^[۹۰]
کارآیی عبارت است ازنسبت بازده واقعی بدست آمده به بازدهی استاندارد و تعیین شده(مورد انتظار) یا نسبت مقدار کاری که انجام می‌شود به مقدار کاری که باید انجام شود.
از جمله مقیاس‌هایی که برای تعریف و ارزیابی بهره‌وری ارائه شده‌اند، مقیاس‌های کارآیی هستند. مقیاس‌های کارآیی، نهاده‌ها یا منابع یک سازمان را با کالاها و خدمات نهایی که تولید می‌شوند، مقایسه می‌کنند. کارآیی به نسبت کمیت خدمات و تولیدات ارائه شده به هزینه مالی یا نیروی کار که برای ارائه آنها لازم است اشاره دارد. با این حال این مقیاس و شیوه ‌اند‌ازه‌گیری بهره‌وری، میزان رضایت مشتری یا میزان دسترسی به هدف مطلوب را اندازه نمی‌گیرد. برای مثال مقیاس‌های کارآیی نسبت تعداد افراد درمان‌شده را به نفر ساعت کار پزشکان نشان می‌دهد؛ حال آنکه مقیاس‌های اثربخشی طوری طراحی شده‌اند که نشان ‌دهند؛ از کل بیماران تحت درمان چه تعداد در معالجه موفق بوده‌اند^[۹۱]
رابطه کارایی و اثربخشی
اثربخشی عبارتست از درجه نیل به اهداف(هنر پرور شجاعی , تقی : مدیریت بهره وری , ۱۳۷۴).
معنای اثربخشی این است که در آموزش کارکنان تا چه حد و در چه زمانی به منظوری که از آموزش در مرحله برنامه ریزی داشته ایم نایل گردیده ایم و نتیجه حاصل از فراگیری تا چه حد برای سازمان مطلوبیت دارد. بنابراین میتوان گفت که کارایی کارکنان با میزان اثربخشی آنان در محیط کار قابل سنجیش می باشد و کارایی بدون دستیابی به اثربخشی معنادار نمی باشد
رابطه کارایی و بهره وری
بین کارایی و بهره وری کارکنان یک سازمان رابطه همبستگی معنی داری وجود دارد بطوری که افزایش کارایی نیروی انسانی سازمان موجب افزایش بهره وری آن می گردد به عبارت دیگر بهبود کارایی نیروی انسانی در ارتقا بهره وری سازمانها اثربخش است.
۲-۲-بخش دوم: عملکرد
۲-۲-۱- مفهوم عملکرد:
عملکرد در ساده ترین تعریف ممکن عبارتست از آنچه فرد به عنوان وظیفه در شغل خود انجام می‌دهد(زاهدی و دیگران، ۱۳۷۹، ۲۸۴) یا اینکه منظور از عملکرد موثر، عملکردی است که در جهت نیل به اهداف سازمان می باشد(سعادت ،۱۳۸۴،۲۵۳) بسیاری از افراد تلاش و عملکرد را با هم یکی می دانند در حالی که منظور از تلاش، انرژی و نیرویی است که کارمند صرف انجام کار می کند. میزان تلاشی که از کارمند دیده می شود تابع دو متغیر است: ارزش پاداش برای کارمند و احتمال دریافت پاداش در صورت تلاش. اما عملکرد، نتیجه واقعی و قابل اندازه گیری تلاش است. اگرچه تلاش منجر به عملکرد می گردد، این دو را نمی توان با یکدیگر برابر دانست و میان این دو تفاوت فاحشی وجود دارد. اختلاف میان تلاش (یعنی آن چه کار کند می کوشد تا حاصل آید و عملکرد (یعنی آنچه واقعاً حاصل شده است) بستگی به ترکیب دو متغیر دارد:
خصوصیات و توانایی های کارمند و تصوری که کارمند از نقش خود دارد، نتیجه گیری از تلاش، اولاً به تخصص، مهارت و دانش شغلی کارمند و ثانیاً به برداشت و تصور او از کار بستگی دارد.
در یک تعریف نسبتا جامع، عملکرد عبارت است از کارایی و اثربخشی در وظایف محوله و بعضی داده های شخصی نظیر حادثه آفرینی، تاخیر در حضور برسر کار، غیبت و کندی کار. در این تعریف کارآیی به معنای نسبت بازده به دست آمده به منابع به کار رفته است و اثربخشی عبارت است از میزان دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده از سوی دیگر عواملی همانند غیبت، کندی درکار، تاخیر و حادثه آفرینی می توانند معیارهای مناسبی برای سنجش عملکرد باشند (کامکار و دیگران، ۱۳۸۴، ۲۲).
عملکرد معیار پیش بینی شده یا معیار وابسته کلیدی در چارچوبی که ارائه می دهیم، می باشد که این چارچوب به عنوان وسیله ای برای قضاوت در مورد اثربخشی افراد، گروه ها و سازمان ها عمل می‌کند (اندرو، ۱۹۹۸، ۹۶۶).
عملکرد حاصل فعالیت های یک فرد، از لحاظ اجرای وظایف محوله در مدت معین می‌باشد(آرمسترانگ، ۱۹۹۱، ۵۷).
عملکرد، حاصل یا نتیجه فرایند و تحقق اهداف می باشد. فرایند بدین معنی است که انجام هر کاری طی مراحلی می بایست صورت بگیرد تا آن کار انجام پذیرد و تحقق اهداف بدین معنی است که با رعایت مراحل کاری، آن هدف تحقق پیدا می کند(دفت، ۱۳۷۴، ۲۰۶)
بدین ترتیب آنچه در تمامی تعاریف مشترک است نحوه انجام وظیفه و مسئولیت های محوله است.
۲-۲-۲- عوامل موثر در بهبود عملکرد

به استوارترین تکیه گاهم،دستان پرمهر پدرم
به سبزترین نگاه زندگیم،چشمان سبز مادرم
که هرچه آموختم در مکتب عشق شما آموختم و هرچه بکوشم قطره ای از دریای بی کران مهربانیتان را سپاس نتوانم بگویم.
امروز هستی ام به امید شماست و فردا کلید باغ بهشتم رضای شما
را آوردی گران سنگ تر از این ارزان نداشتم تا به خاک پایتان نثار کنم،باشد که حاصل تلاشم نسیم گونه
غبار خستگیتان را بزداید.
بوسه بر دستان پرمهرتان
تقدیم به همسرم و فرزندان دلبندم
به پاس قدر دانی از قلبی آکنده از عشق و معرفت که محیطی سرشار از سلامت و امنیت و آرامش و آسایش برای من فراهم آورده اند..

چکیده
در سالهای اخیر با پیشرفت های بعمل آمده در تکنولوژی پردازش داده و ارسال آن، شرکت های توزیع هر چه بیشتر علاقه مند به استفاده از سیستم های اتوماسیون توزیع شده اند. یکی از کاربرهای بسیار موثر اتوماسیون، تجدید آرایش شبکه توزیع می باشد که غالبا تحت عنوان یک مسئله بهینه سازی برای بهبود اهداف گوناگون مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در این پایان‌نامه، مسئله‌یتجدیدآرایشدرشبکههایتوزیع به همراه تعیین اندازه تولیدات پراکنده، به منظور بهینه سازی تلفات توان، پروفیل ولتاژ، متعادل‌سازی بار و کاهش هزینه شبکهانجام می‌پذیرد. نظربهاینکهتجدیدآرایشیکمسئلهبهینه سازیترکیبی است،ازیک روش ترکیبیبا ترکیب الگوریتم‌های گروه ذرات و جهش قورباغه استفاده شده است. پیش از آن نتایج این الگوریتم در مقایسه با روش ژنتیک و نیز الگوریتم گروه ذرات مورد سنجش قرار گرفته است. درنهایتنتایج چارچوب ارائه شده برروی سیستم‌های ۳۳ باسه و ۷۰ باسه مورد ارزیابی قرار گرفته شدهاست. در این پایان نامه از محیط برنامه نویسی نرم افزار متلب برای مدلسازی و پیاده سازی سیستم تحت مطالعه استفاده شده است.
واژه‌های کلیدی:تجدید آرایش، الگوریتم بهینه سازی ازدحام ذرات، الگوریتم قورباغه، بهینه سازی تلفات توان، بهبود پروفیل ولتاژ، متعادل سازی بار، کاهش هزینه ها
فهرستمطالب
عنوان صفحه
فصلاول: مقدمه
۱-۱-مقدمه ۲
۱-۲-ضرورتاحتیاجبهتحقیق ۴
۱-۳-هدفتحقیقواهمیتآن ۵
۱-۴-بخش‌هایپایاننامه ۶
فصلدوم: مروریبرتحقیقاتانجامشدهدرزمینهتجدیدآرایشدرشبکههایتوزیع
۲-۱- مقدمه ۸
۲-۲- بررسیریاضیقیوددرمسئلهتجدیدآرایش ۸
۲-۳- نقاطضعفدرروش‌هایموجوددربررسیقیدشعاعی ۱۴
۲-۴- روش‌هایمختلفبرایمسئلهتجدیدآرایشدرسیستم‌هایتوزیع ۱۶
۲-۴-۱- گامهایالگوریتمDSSHAبهصورتزیرمیباشد. ۱۸
۲-۵- الگوریتمجدیدیجهتتجدیدآرایشباهدفمینیممکردنتلفاتتوانوبهبودپروفیلولتاژ ۲۱
۲-۶- تجدیدآرایشسیستمتوزیعبااستفادهازالگوریتمژنتیکمبتنیبرگرافاتصال ۲۶
۲-۷- تجدیدآرایششبکهبرایکاهشتلفاتوبهبودقابلیتاطمینانمبتنیبرالگوریتمژنتیکبهبود‌یافته ۲۷
۲-۸- یکالگوریتمتکاملیترکیبیکارآمدبراساسPSO وACO برایتجدیدآرایشفیدرهایشبکهتوزیع ۳۰
۲-۹- روشبهینهبرایتجدیدآرایشسیستم‌هایتوزیعمبتنیبرOPFوحلآنتوسطروشتجزیهبندرز ۳۱
۲-۱۰- تجدیدآرایشبهینهشبکهتوزیعمتعادلونامتعادلبادرنظرگرفتنتولیداتپراکنده ۳۳
فصلسوم: تجدیدآرایششبکههایتوزیع
۳-۳- روشهایابتکاریشهودی ۴۴
۳-۳-۱- روشتعویضشاخه ۴۴
۳-۳-۲- روشجستجویحلقه،حذفشاخه ۴۶
۳-۳-۳- روشتقسیمبندیشبکهبهچندجزء ۴۸
۳-۳-۴- روشبستنتمامکلیدها ” درحالتعادیباز” وسپسبازکردنتکتکآنها ۵۰
۴-۳-۵- روشبازروبستهکردنمتوالیکلیدها ۵۱
فصلچهارم: بیانمسئله
۴-۱- مقدمه ۵۵
۴-۲- فرمولبندیمسئلهبهینه‌سازی ۵۵
۴-۲-۱- متغیرهایطراحیمسئله ۵۵
۴-۳- توابعهدف ۵۶
۴-۳-۱- تلفاتمقاومتی ۵۶
۴-۳-۲- بهبودپروفیلولتاژ ۵۶
۴-۳-۳- متعادلسازیبارخطوط ۵۶
۴-۳-۴- هزینه ۵۷
۴-۳-۵- شاخصچندهدفه ۵۷
۴-۴- محدودیت‌هایمسئله ۵۸
۴-۴-۱- محدودیتولتاژباسها ۵۸
۴-۴-۲- محدودیتتوانعبوریازخطوط ۵۸
۴-۴-۳- محدودیتآرایششبکه ۵۸

لَا ینْبَغِی لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَهَ اللَّهِ أَنْ یتَعَظَّمَ فَإِنَّ رِفْعَهَ الَّذِینَ یعْلَمُونَ مَا عَظَمَهُ اللَّهِ أَنْ یتَوَاضَعُوا لَه^[۵۴].
شایسته نیست کسی که عظمت خدا را شناخته است، بزرگی کند! پس همانا رفعت و بلندی آنان‌که می‏دانند عظمت خدا چیست آن است که به خاطر او تواضع کنند.
وجود مبارک امام ششم حضرت جعفر بن محمد۸یکی از خطاب‌های خداوند به حضرت موسی۷ را چنین گزارش می‌فرمایند:
یَا مُوسَى إِنِّی لَا أَقْبَلُ الصَّلَوهَ إِلَّا لِمَنْ تَوَاضَعَ‏ لِعَظَمَتِی‏ و…^[۵۵]
ای موسی! من نماز را قبول نمی‌کنم مگر از کسی که برای عظمت من تواضع کند و…

ائمه: نتیجه‌ی تواضع را چنین بیان می‌فرمایند:
إِنَّ فِی السَّمَاءِ مَلَکیْنِ مُوَکلَیْنِ بِالْعِبَادِ، فَمَنْ‏ تَوَاضَعَ‏ لِلَّهِ‏ رَفَعَاهُ، وَ مَنْ تَکبَّرَ وَضَعَاه^[۵۶]
همانا دو فرشته در آسمان بر بندگان گماشته شده‏اند، که هر کسى براى خدا تواضع کند، او را بالا برند و هر که تکبر کند پستش کنند.
۱٫۱٫۱٫۷٫ گشاده‌رویی و اندوه‌دلی
کسی که معرفت به خدا پیدا می‌کند و در مسیر بندگی قدم می‌بردارد، می‌داند که خداوند متعال از بنده‌اش می‌خواهد که با سایرین خوش‌رفتار باشد. کلام زیبایی از امیرمؤمنان۷ چنین نقل شده است:
الْعَارِفُ وَجْهُهُ مُسْتَبْشِرٌ مُتَبَسِّمٌ وَ قَلْبُهُ وَجِلٌ مَحْزُون‏^[۵۷].
آن که معرفت دارد گشاده رو و لبخندزنان است و دل او نگران و اندوهگین.
طبیعی است که هر کس خدا را بشناسد نسبت به قصور و تقصیر در وظیفه‌ی بندگی و لحظاتی که خالی از یاد خدا بوده است و نیز به خاطر نگرانی از آینده‌ی خویش و عدم حسن عاقبت، همواره محزون و نگران است. اما از آن جهت که یکی از مصادیق بندگی خدا خوش خلقی و برخورد خوب با مؤمنان و دیدار با مؤمنان با گشاده‌رویی و لبخند است، در چهره تبسم و شادمانی دارد. اما دل او به چیزی خوش نیست. از امور دنیوی لذت نمی‏برد و برای آخرت خود و تمام لحظاتی که بی‌توجه به خداوند گذرانده است غصه می‏خورد.
۱٫۱٫۱٫۸٫ بی‌نیازی از خلق خدا
از مولای متقیان۷ چنین روایت است که فرمودند:
مَنْ سَکنَ قَلْبَهُ الْعِلْمُ بِاللَّهِ أَسْکنَهُ الْغِنَی عَنْ خَلْقِ اللَّه‏^[۵۸].‏
هر کس که دلش را علم خداوند آرام کند، بی نیازی از خلق خدا نیز دلش را آرام خواهد کرد.
توضیح آنکه کسی که خداشناس شد و دانست همه‌ی نعمت‏ها به دست اوست و رغبت فی ما عند اللّه‏ پیدا کرد، چشم به مخلوقات خداوند - که آن‌ها هم مثل او نیازمند و فقیر در خانه او هستند- ندارد و احساس استغناء از آنان خواهد داشت.
۱٫۱٫۱٫۹٫ کثرت دعا
وقتی شخص خدا را بشناسد و بداند که هر چه هست از اوست و به آن‌چه نزد اوست رغبت پیدا کند و نیز بداند که آن خدای مهربان سخن گفتن بنده با خود و درخواست او را دوست می‏دارد، تا بتواند شب و روزش را به دعا و درخواست از خدا و راز و نیاز با او خواهد گذراند.
امیرالمؤمنین۷ چنین می‌فرمایند:
‏أَحَبُ‏ الْأَعْمَالِ‏ إِلَى‏ اللَّه‏ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَرْضِ الدُّعَاء^[۵۹]
محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند عزّ و جلّ در زمین، دعاست.
همان طور که محبوب‌ترین کار نزد خداوند در زمین، دعا است، بنا به فرمایش حضرت باقرالعلوم۷مغبوض‌ترین شخص نزد خدا تارک دعاست:
مَا مِنْ شَیْ‏ءٍ أَفْضَلَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَنْ یُسْئَلَ وَ یُطْلَبَ مِمَّا عِنْدَهُ وَ مَا أَحَدٌ أَبْغَضَ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ یَسْتَکبِرُ عَنْ عِبَادَتِهِ وَ لَا یَسْأَلُ مَا عِنْدَهُ^[۶۰]
چیزى نزد خداى عز و جل بهتر از این نیست که از او درخواست شود و از آنچه نزد او است، خواسته شود؛ و کسى نزد خداى عز و جل مبغوض‏تر نیست از آن کس که از عبادت او تکبر ورزد و آنچه نزد او است را درخواست نکند^[۶۱].
مولی الموحدین۷ چنین فرموده‏اند:
أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللَّهِ أَکثَرُهُمْ لَهُ مَسْأَلَه^[۶۲].
داناترین مردم به خدا کسی است که از او بیش‌تر‌ درخواست کند.
در روایات بسیاری، ائمه: به دعا حتی برای کوچک‌ترین حاجات تأکید فرموده اند. امام ششم۷ فرموده‌اند:
عَلَیْکمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّکمْ لَا تَقَرَّبُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَا تَتْرُکوا صَغِیرَهً لِصِغَرِهَا أَنْ تَدْعُوا بِهَا إِنَّ صَاحِبَ الصِّغَارِ هُوَ صَاحِبُ الْکبَارِ^[۶۳]
بر شما باد به دعا، زیرا به هیچ چیز مانند آن به خدا نزدیک نمی‌شوید و دعا برای هیچ حاجت کوچکى را به خاطر کوچکی‌اش رها نکنید؛ زیرا آن کس که حاجات کوچک به دست اوست، همان کسی است که حاجات بزرگ را در اختیار دارد.
پیامبر اکرم۶ در روایتی می‌فرمایند:
سَلُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَدَا لَکمْ‏ مِنْ‏ حَوَائِجِکمْ حَتَّى شِسْعَ النَّعْلِ فَإِنَّهُ إِنْ لَمْ یُیَسِّرْهُ لَمْ یَتَیَسَّر^[۶۴]
هر نیازی که برای‌تان پیش می‌آید (رفع آن را) از خداوند عزّ و جلّ بخواهید، حتی بند کفش (تابستانی)؛ چرا که اگر (خداوند) آن را فراهم نسازد، فراهم نمی‌شود.
از قبیل همین مضمون، می‌توان به خطاب خداوند به حضرت موسی۷ اشاره کرد:
یَا مُوسَى‏ سَلْنِی‏ کلَّ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ حَتَّى عَلَفَ شَاتِک وَ مِلْحَ عَجِینِک^[۶۵]
ای موسی همه‌ی ما یحتاج خود را از من طلب کن حتی علف گوسفند و نمک غذایت را.
نمی‏شود کسی خدا را بشناسد ولی با محبوب خویش به خلوت و راز و نیاز ننشیند و از این راه با او انس نگیرد. همان طور که زین العابدین۷ عرضه می‏دارند:
یا مَنْ آنَسَ الْعَارِفِینَ بِطَیبِ مُنَاجَاتِه‏^[۶۶]
ای خدایی که عارفان را به مناجات پاکیزه با خویش انس داده‌ای!
کسی که خدا‌شناس شد و دانست که همه نعمت‏ها به دست اوست و رغبت فی ما عند اللّه پیدا کرد، چشم به مخلوقات خداوند -که آن‌ها هم مثل او نیازمند و فقیر در خانه او هستند- ندارد و احساس استغناء از آنان خواهد داشت و حاجات خویش را فقط از خدا می‌خواهد.

۱٫۲٫ محبت خداوند

این لذت معنوی نیز گرچه از آثار معرفت خداوند است، اما همان‌گونه که از آموزه‏های دینی و کلمات نورانی اهل‌بیت: استفاده می‏شود، خود دارای لذت خاص و آسمانی است.
لذت محبت خدا آن قدر زیاد است که در بهشت که خانه لذات ماندگار و مجمع حلاوت‏های بی‌نظیر است، لذیذترین چیز، محبت پروردگار مهربان است.
امیرمؤمنان۷ در این باره چنین فرموده‏اند:
أَطْیبُ شَی‏ءٍ فِی الْجَنَّهِ وَ أَلَذُّهُ حُبُّ اللَّهِ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ^[۶۷]