جدول ۲-۷- توابع تولید متغیرهای تصادفی ۱۱۷
جدول ۳-۷- بردارهای اهداف ایده آل و ضد ایده آل ۱۲۰
جدول ۴-۷- نتایج کاربرد روش ورنر ۱۲۱
جدول ۵-۷- نتایج کاربرد روش پیشنهادی ۱۲۲
جدول ۶-۷- نتایج کاربرد روش چبیشف کلاسیک ۱۲۲
جدول ۷-۷- مقایسه روش پیشنهادی با دیگر روش های بهینه سازی چند هدفه ۱۲۳
فهرست نمودارها
نمودار۱-۷- پراکندگی جواب های حاصله از روش چبیشف فازی ۱۲۵
نمودار ۲-۷- مقایسه پراکندگی نقاط حاصل در روش چبیشف کلاسیک و روش چبیشف فازی ۱۲۵
فصل اول – کلیات تحقیق
۱-۱- انتخاب حوزه تحقیق
نحوه انتخاب حوزه تحقیق حاضر بر اساس تجربه و علاقه نگارنده و پیشنهاد استاد راهنما با توجه به سابقه علمی و تحقیقی ایشان می باشد. در انتخاب حوزه تحقیق توجه گردیده است که موضوع انتخابی می بایست مرتبط با نیازهای صنعت حال حاضر کشور و در راستای پیشرفت دانش فنی داخلی ، با توجه به کاستی های روش های پیشنهاد شده برای موضوع مربوطه چه در داخل و چه در خارج از کشور باشد.

۲-۱- نحوه بررسی ادبیات موضوع
بررسی ادبیات موضوع از مهمترین و وقت گیرترین فعالیت ها در ارائه یک تحقیق علمی می باشد. بدین منظور توجه ویژه ای به این بخش گردیده است و سعی بر آن بوده تا مروری جامع و کامل در حوزه تحقیق انتخاب شده صورت گیرد. برای این منظور ابتدا کلید واژگان مرتبط را در سایت های علمی معتبر مورد جستجو قرار داردیم. عناوین بیش از هزار عدد مقاله نزدیک به موضوع مطالعه شد و خلاصه آندسته از مقالاتی که عنوان آنها مناسب تر و مرتبط تر به نظر می رسید بررسی شد. از این مطالعه نزدیک به سیصد مقاله انتخاب و ذخیره گردید که از بخشی از آنها در پایان نامه استفاده شده است. برخی از این مقالات خود مراجعی مهم را معرفی می نمایند که با بهره گرفتن از آنها حدودا پنجاه عنوان مقاله دیگر به لیست مقالات منتخب اضافه گردیده و ذخیره و مطالعه گردید.
۳-۱- نوآوری های تحقیق
در نظر گرفتن همزمان عدم قطعیت فازی، جریان های مستقیم و معکوس کالا، گزینه های ظرفیتی تجهیزات و سیستم حمل و نقل در یک مساله پیکر بندی زنجیره تامین
ارائه مدل ریاضی مختلط عدد صحیح برای مساله ذکر شده
ارائه روش بهینه سازی چند هدفه فازی بر پایه فاصله چبیشف
۴-۱- تبیین اهداف عمده تحقیق
هدف اصلی تحقیق، بررسی مساله مهم و استراتژیک پیکر بندی زنجیره تامین در فضای عدم قطعیت و گسترش مدل های موجود در ادبیات موضوع برای ارائه یک مدل جامع می باشد که تصمیمات لجستیکی را نیز از طریق وارد کردن توابع هف مخصوص به خود به طور صریح در نظر بگیرد. علاوه بر آن به دنبال یافتن یک تکنیک کارا در بهینه سازی چند هدفه می باشیم که مساله مذبور بتوسط کاربرد آن جواب هایی قابل قبول و بهتر از روش های موجود تولید بنماید.
۵-۱- مشخص کردن روش تحقیق
پس از مرور ادبیات موضوع و بررسی کاستی های مدل های موجود ، یک مدل مختلط عدد صحیح برای مساله مورد بررسی که در بخش قبل بدان اشاره گردید ارائه دادیم. سپس به بررسی مناسب ترین روش های در نظر گرفتن عدم قطعیت در یک مدل پیکر بندی زنجیره تامین پرداختیم و نهایتا روش در نظر گرفتن عدم قطعیت با لحاظ کردن پارامترهای مبهم فازی را انتخاب نمودیم. سپس روش های رفع و رجوع عدم قطعیت در مسائل برنامه ریزی ریاضی فازی مورد بررسی قرار گرفت. روش های بهینه سازی چند هدفه در دو حالت فازی و غیر فازی مورد بررسی قرار گرفته و معایب و مزایای هرکدام بررسی شد. نهایتا تکنیکی کارا به عنوان بهینه سازی چند هدفه فازی با بهره گرفتن از فاصله چبیشف که حد واسط دو رویکرد فوق بوده و معایب هر دو را رفع و مزایای آنها را جمع می نماید ارائه گردید. نتایج محاسبات موید عملکرد موفق زنجیره تامین و روش بهینه سازی پیشنهادی می باشد.
۶-۱- تکنیک های جمع آوری داده های تحقیق
داده های استفاده شده در بخش آنالیز نهایی تاحد امکان واقع گرایانه می باشد بدین معنی که از توابع توزیع احتمالی پیشنهادی در مقالاتی که از کیس های واقعی استفاده نموده اند بهره برده ایم. بدین ترتیب نتایج محاسبات به واقعیت نزدیکتر می گردد.
۷-۱- تحلیل خروجی های تحقیق
برای تحلیل خروجی های تحقیق از مقایسه پاسخ های حاصل شده از روش پیشنهادی با روش های موجود استفاده گردیده است که نتایج محاسبات بر کارا بودن روش پیشنهادی تاکید می نماید.
فصل دوم- مرور ادبیات
۱-۲- مقدمه
تصمیمات راجع به پیکر بندی زنجیره تامین مساله ای استراتژیک برای هر شرکتی می باشد. مساله جایابی تجهیزات و تخصیص مشتریان به آنها هسته اصلی یک سیستم تولیدی است. شرکت های تولیدی می بایست کارخانجات تولید / مونتاژ محصولات و همچنین انبارها و مراکز توزیع خود را به شکلی کارا جایابی نمایند تا بتوانند در بازار رقابتی امروز حاشیه سود خود را در حداکثر مقدار خود نگاه داشته و بهترین سطح سرویس دهی ممکن را با کمترین هزینه مهیا نمایند تا جایگاه رقابتی خود را در برابر سایر شرکت ها حفظ نمایند. علاوه بر تصمیمات راجع به مکان قرارگیری تجهیزات در فضای دردسترس، مشخص کردن نحوه تعامل این تجهیزات و چگونگی نقل و انتقال مواد اولیه و محصولات تکمیل شده یا نشده بین تجهیزات مبدا و مقصد، همگام با تصمیمات راجع به مکان های قرارگیری تجهیزات از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با مکان یابی مناسب می توان، در عین حفظ سطح سرویس دهی به مشتریان در هر طبقه از زنجیره تامین، هزینه حمل و نقل سیستم لجستیک را به حداقل ممکن رساند(چاندرا و گرابیس^[۱]،۲۰۰۷) .
یکی از عاملهای مهم جهت افزایش سطح رضایت مشتری، خدمات پس از فروش می باشد. مطمئنا شرکتی که با دادن گارانتی های معتبر، اقدام به تعویض یا تعمیر محصولات معیوب و صدمه دیده خود می کند می تواند به راغب بودن مشتریان به خرید محصولات خود در مقایسه با رقبایی که این فرایند را در نظر نگرفته اند خوشبین تر باشد. اما در نظر گرفتن این فرایند امری هزینه بر بوده و نیازمند تلاشی مضاعف در هنگام طراحی سیستم لجستیک می باشد. در صورتی که یک سیستم لجستیک علاوه بر جریان های رو به جلو محصولات تا زمان رسیدن به دست مشتری ، جریان های برگشتی مواد را نیز در نظر بگیرد، یک سیستم لجستیک معکوس خواهیم داشت. اگر یک سیستم لجستیک معکوس به درستی طراحی و مدیریت شود، می تواند یک منبع درآمد زا برای بهبود سوددهی و رضایت مشتری باشد. توانایی رفع و رجوع سریع و موثر محصولات برگشتی برای تعمیرات لازم می تواند برای افزایش رضایت مشتری امری حیاتی باشد (مییر^[۲]، ۱۹۹۹)
عدم قطعیت از دیگر عاملهای مهم در طراحی زنجیره تامین می باشد که می تواند اثربخشی پیکربندی و هماهنگی حلقه های زنجیره تامین را برهم بزند و تمایل به انتشار در همه جای زنجیره تامین و تحت تاثیر قرار دادن عملکرد آن دارد. زنجیره تامین یک شبکه پویا شامل چندین نهاد مختلف می باشد که عدم قطعیت بر تمام آنها اثر می گذارد. عدم قطعیت در سیستم می تواند از تامین کنندگان به مشتریان انتشار یابد و کل زنجیره را با عدم قطعیت مواجه نماید.(بهاتناگار و سوهال^[۳]، ۲۰۰۵)
روش های مختلفی در ادبیات زنجیره تامین برای در نظر گرفتن عدم قطعیت به کار رفته است. اکثر این روش ها بر پایه روش های احتمالی و یا شبیه سازی استوار می باشند. (سیندر^[۴]،۲۰۰۶) و (پیدرو و همکاران^[۵]، ۲۰۰۹). مدل هایی که بدین طریق طراحی می شوند نیازمند دارا بودن توابع عضویت مشخص برای پارامترهای زنجیره تامین خود می باشند که این توابع عموما از داده های تاریخی در دسترس استخراج می شوند. با وجود این، هرگاه داده های آماری در دسترس نباشند و یا غیر معتبر باشند، مدل هایی که بر پایه این توابع توزیع احتمال بنا شده اند کارایی خود را از دست می دهند (ونگ و شو^[۶]، ۲۰۰۵) . در این موقعیت ها، تئوری مجموعه های فازی^[۷] می توانند رویکردهای متفاوتی برای رفع و رجوع این نوع عدم قطعیت در زنجیره تامین مهیا نمایند. در ادامه این فصل، به بررسی مقالات منتشره در حوزه پیکربندی پویای زنجیره تامین، لجستیک معکوس و کاربرد منطق فازی در مدلسازی زنجیره تامین می پردازیم اما پیش از آن آشنائی با برخی مفاهیم پایه ای در رابطه با موارد ذکر شده لازم بنظر می رسد.
۲-۲- تعاریف پایه
۱-۲-۲-زنجیره تامین
زنجیره تامین شبکه ای از تامین کنندگان، تولید کنندگان، توزیع کنندگان و فروشندگان می باشد که از طریق یک سری فرایندهای های هماهنگ سازی شده ، مواد اولیه را به محصولات نهائی تبدیل نموده و این محصولات را به مشتریان خود تحویل می دهند. در این فرایند، مواد ، پول و اطلاعات بین تجهیزات مبادله می گردد. بدین شکل شبکه زنجیره تامین به عنوان یک واحد یکپارچه با نهادهای تجاری مختلف عمل می نماید. (چاندرا و گرابیس^[۸]، ۲۰۰۷) . روابط بین نهادهای زنجیره تامین با توجه به توابع هدف و محدودیت های سیستم شکل می گیرد. در تعریفی مشابه، مین و ملاکرینودیس^[۹] (۱۹۹۹) زنجیره تامین را یک سیستم یکپارچه با هدف هماهنگ سازی یک سری فرایندهای با ارتباط درونی به منظور حصول به موارد زیر می دانند.
بدست آوردن محصولات و قطعات اولیه
تبدیل این مواد و قطعات به محصولات نهائی
توزیع این محصولات به فروشندگان یا مشتریان
تسهیل تبادل اطلاعات بین نهادهای مختلف زنجیره (برای مثال تامین کنندگان، تولید کنندگان، توزیع کنندگان و فروشندگان).
واترز^[۱۰](۲۰۰۳) در تعریفی کلی نگر زنجیره تامین را یک سری از فعالیت ها و ارگان ها می داند که مواد – هم ملموس و هم غیر ملموس- در آن از تامین کنندگان اولیه تا مشتریان نهائی جریان می یابند. همچنین طبق تعریف انستیتوی لجستیک و حمل و نقل، زنجیره تامین یک توالی از رخداد هاست که سعی بر برآورده سازی نیاز یک مشتری دارد. این رخدادها می تواند شامل خرید، تولید، توزیع و دفع مواد زائد به همراه حمل و نقل ها، انبارگردانی ها و کاربرد تکنولوژی اطلاعات مربوطه باشد.
۲-۲-۲-طبقات زنجیره تامین
معمولا زنجیره تامین را به طبقات^[۱۱] مختلف تقسیم بندی می نمایند. هر طبقه شامل واحدهایی با کارکرد کلی یکسانی می باشد. عموما طبقات یک زنجیره تامین به چهار دسته تقسیم بندی می شود
طبقه تامین کنندگان
طبقه تولید کنندگان
طبقه توزیع کنندگان
طبقه مشتریان
طبقه تامین کنندگان مواد اولیه را با توجه به تقاضاهای رسیده به آن تامین می نماید. این طبقه را می توان به زیر طبقات کوچکتری شامل تامین کنندگان مواد خام، تامین کنندگان میانی و تامین کنندگان مستقیم تقسیم بندی نمود. طبقه تولید کنندگان شامل کارخانه های تولیدی می باشد که با دریافت سفارش کالا از مشتریان یا توزیع کنندگان و دریافت مواد اولیه از تامین کنندگان به تولید محصول مورد نظر می پردازند. طبقه توزیع کنندگان محصولاتی را که مشتریان سفارش داده اند از تولید کنندگان دریافت و به مشتریان تحویل می دهند. این طبقه شامل واحدهای کلی مانند انبارها و مراکز توزیع و تبادل می باشند. تقاضا برای محصولات نهایی یا خدمات مورد نیاز در طبقه مشتریان شکل می گیرد. در بسیاری از مواقع ، تقاضای مشتریان مربوط به یک منطقه جغرافیایی با هم ادغام گردیده و آن منطقه به عنوان یک عضو از طبقه مشتریان در نظر گرفته می شود. در شکل زیر نمای کلی یک شبکه زنجیره تامین را ملاحظه می فرمایید.

شکل۱-۱: طبقات زنجیره تامین

ج. پرورش تجارب تسلط شخصی^[۱۳]
باندورا^[۱۴] درسال ۱۹۸۶ دریافت مهمترین چیزی که یک مدیر می تواندبرای توانمندکردن دیگران انجام دهد،این است که به آنان کمک نمایدتا برتری شخصی خود رادر مورد برخی چالشها یا مشکلات تجربه کنند. باانجام موفقیت امیز یک کار،شکست یک حریف و یا حل مشکل،افراد احساس تسلط را در خود پر ورش می دهند .تسلط شخصی می تواند با فرصت انجام موفقیت آمیز کار های دشوار که سر انجام به تحقق هدفهای مطلوب منتهی شود،تشویق گردد .کلید کار آغازآن با کار های آسان وسپس پیش رفتن به سمت کار های دشواراست تا اینکه شخص احساس تسلط برتمامی پیچیدگی مسائل راتجربه کند .به منظورتحقق راهکارمزبور،پیمودن گامهای زیرضروری است:

تقسیم وظایف بزرگ به اجزای جدا از هم وواگذاری هر بخش در یک زمان
واگذاری وظایف ساده پیش از وظایف دشوار
تحسین پیرو زیهای کو چک
توسعه تصاعدی مسئولیتهای شغلی
واگذاری مسئولیت بیشتر به طور فزاینده بر ای حل مشکلات (وتن،۱۳۸۱)
اهداف توانمندسازی کارکنان
هدف از توانمندسازی،تسهیل دستیابی به اهداف سازمانی است.در هر صورت،هر گونه افزایشی در قدرت، نباید منجربه افزا یش تعارض^[۱۵] بین مدیران وکارکنان گردد(محمدی ،۱۳۸۰)هدف از تواناسازی، ارائه بهترین منابع فکری مربوط به هر زمینه ازعملکرد سازمان است . همچنین هدف این است که ذیصلاح ترین کارکنان بیشترین نفوذ رادرمناسبترین شاخه ها اعمال نمایندهدف توانمند سازی، شرکت دادن افراد بیشتردرفرایند های تصمیم گیری سازمان نیست بلکه هدف بکارگرفتن افکار کارکنان به منظور یافتن شیوه های بهترواتخاذ بهترین تصمیمات ممکن می باشدهدف توانمند سازی، سازماندهی و توسعه تیم هانیست، بلکه افزایش شایستگی به منظور خلق ایده ای جدید و حل مشکلات ازطریق تعامل و هم نیروزایی اعضای تیم است .هدف بلند مدت توانمند سازی، بهبود مستمر در عملکردکل سازمان و هدف کوتاه مدت آن بکار گیری توانائی ها ای موجود در اعضای سازمان است. به عنوان یک حقیقت، توانمند سازی به طور قطع به آزادی انتخاب وعمل بیشتر منجر می شود، اما اینها فقط اهدافی ابزاری اند و راهی برای بدست آوردن هدف حقیقی بشمار می رود هدف حقیقی همیشه بهبود عملکرداست.به طورخلاصه اهداف مشخص توانمند سازی کارکنان را می توان به شرح زیر برشماری کرد.
الف. دادن مسئولیت تجزیه و تحلیل مداوم مشاغل به همه کارکنان به منظورانجام و توسعه شیوه های کاری اثربخش درارتباط بامشتریان وذینفعان
ب. واگذاری مسئولیت ایجاد اهداف عملکرد،راهبرد های عملکرد و سنجش عملکرد به تیم های کاری درارتباط بامشتریان وذینفعان .
ج. سهیم نمودن مجموعه کلی سازمان در تصمیمات مهم مدیریت،مانند برنامه های راهبردی توسعه تدوین خط مش یهای کارگزینی و برنامه های کاری د. درگیرنمودن مستقیم کارکنان درفرایندهای کاری همراه با بهبود مستمر آن فرایندها (کینلا،۱۳۸۳)
ه. فراهم نمودن موجبات رضایت شغلی کارکنان وکاهش اضطرابهای روحی آنان( شرلی واسواد،۲۰۰۷).
و. ایجاد احساس سودمندی در اعضای سازمان ازطریق شناخت وحذف شرایطی که موجبات تضعیف قدرت. آنان راباعث میگرددونیزبا استفاده از اطلاعات اثربخش سازمانی وغیرسازمانی (کریسن^[۱۶]،۲۰۰۷).
ز. ارتقاء مهار تها،روحیه تعاون وکارآیی سازمان (بنزیت^[۱۷]،۲۰۰۷).
ت. افزایش احساس ارزشمندی کارکنان (کان^[۱۸]،۲۰۰۶)
نتایج حاصل ازاجرای توانمند سازی کارکنان
ازجمله نتایج حاصله از اجرای توانمندساز ی کارکنان برای سازمانها،می توان به موارد زیر اشاره نمود: •
تامین رضایت مشتری؛
همسویی با نیا زهای بازار؛
کاهش هزینه های عملیاتی و افزایش سود دربازار؛
بهبود مستمردر سازمان وافزایش بهره وری؛
خلق ابتکارات جدیدواستفاده بیشتراز منابع فکری؛
افزایش رضایت شغلی کارکنان؛
افزایش، احساس تعلق،مشارکت ومسئولیت درکارکنان؛
تغییر طرز تلقی از اجبار به اختیار؛
ارتباط بهتر کارکنان با مدیران وسرپرستان؛
افزایش کارایی فرایند تصمیم گیری .
پیش نیازهای توانمندسازی کارکنان
توانمندسازی کارکنان مستلزم سه پیش نیازیعنی : ویژگی های حرفه ای، محیط کاری و سبک رهبری است . این پیش نیاز ها بستر لازم برای موفقیت برنامه ها ی توانمندسازی را فراهم می آورندومی توان گفت که بدون وجود آنها توانمند سازی کارکنان تقریبا غیر ممکن خواهدبود این پیش نیا زها عبارتند از
الف. ویژگیهای حرفه ا ی:^[۱۹]
: کارکنان همانند زمین حاصل خیزی است که آماده کشت کارکنان همانند زمین حاصل خیزی است که آماده کشت .
آموزش:^[۲۰] آموزش بدین جهت ضروری است که افرادرا قادر می سازد به نوعی دانش و شناخت کلی دست یافته تا به عنوان عضوی از یک تیم در تغییر سیستم، فعالانه ایفای نقش نمایند . این نوع آموزش شامل فنون رهبری،مهارتهای حل مشکل ،ارتباطات و آماده سازی کارکنان برای ایفای نقش های تیمی می باشد
ارشاد: ^[۲۱]ارشاد، اشاره به راهنمایی های دارد که افرادبا تجربه به افراد کم تجربه انتقال می دهند تا موجبات آموزش ورشد آنان رافراهم نمایند و سودمندترینرفتارهای افرادباتجربه، رفتارهایی هستند که توان بالقوهافراد را شناسایی ،به الگو سازی نقش ها و ارتقاء مسئولیت پذیری و فرصت ها کمک وبر احساس عزت نفس واطمینان آنان بیفزاید.
تعلق حرفه ای:^[۲۲] افراد باید به حرفه خود عشق بورزند و وظیفه سازمان است با اجرای برنامه های مناسبدر اعضای خود، تعلق حرفه ای ایجاد نماید . تعلق حرفه ایباعث رشد شخصیتی افراد شده و ابزاری را برای شکل دهی به رفتار آنان فراهم می آورد.
. شبکه سازی:^[۲۳] شبکه ها تجلی ارتباطات درون سازمانی تلقی می گردندنه سلسله مراتب درون سازمانی .شبکه های واقعی شبکه هایی اند که در محیط واقعی سازمان و نه در نمودار سازمانی شکل می گیرند .شبکه های درون س ازمانی پنجره هایی را می گشایند بدون آنکه لطمه ای به احساس عضویت افرادواردشود . بنابراین شبکه ها پیامدناخواسته اما مفید سازمانهای رسمی اند. آنهامی توانند باعث تبادل سریع اطلاعات و باز خورد دربین افراد شده و بر عزت نفس آنها بیافزاید (محمدی ،۱۳۸۱).
ب. محیط کاری^[۲۴]
محیط کاری افراد بر توانمند سازی آنها موثر است . انجام وظیفه کارکنان در خلاء صورت نمی گیرد.کارکنان به محیطی نیاز دارندکه توانمندسازی راتشویق کند .آنان به توانمندی نایل نخواهند شدمگر آنکه نیاز های اساسی شان در محیط کار ارضاء شود و فرهنگ حاکم بر سازمان به ارزشهایی چون اعتماد متقابل،مشارکت فراگیر، کار گروهی و ریسک پذیری بهادهد.(همان منبع)
تحقق سازمان توانمند، نیازمند وجودیک فرهنگ سازمانی حامی توانمند سازی می باشد. در یک فرهنگ سازمانی توانمندساز، برقراری اجماع ،سبک های دموکراتیک، ارتباطات باز سازمانی و رسمیت کم درسازمان، مورد ترغیب و تشویق قرار می گیرد و بروی مسائلی چون تیم سازی و جریان آزاد وتبادل اطلاعات به صورت های عمودی، افقی ومورب، تاکید می شود(فرهنگی،۱۳۸۳:ص ۱۲۰)همچنین دریک محیط کاریپویا،اطلاعات کافی ومنابع لازم جهت انجام موفقیت آمیز کارها باید فراهم گردد(کانی،۲۰۰۶)
ج. سبک رهبری ^[۲۵]
سبک رهبری کارآمد جزء لاینفک ایجاد محیط پرورش کارکنان توانمند است . مدیران مستبدبه دلیل نگرش سنتی قدرت ،هرگز قادر به توانمند سازی زیر دستان نخواهند بود . به زعم آنها توانمند ساز ی کارکنان به مثابه قدرت بخشیدن به رقیبی است در بازی بامجموع صفرکه به هیچ وجه منطقی نیست . بر خلاف مدیران خود کامه که در جهت تضعیف هر بیشتر زیردستان گام بر می دارند، مدیران توانمندسازی به عنوان یک هادی،مباشر، تسهیل کننده ومربی عمل می کنند(محمدی، ۱۳۸۱).
به عبارت دیگرمی توان گفت فردی که مسئول بهبودعملکردومهارتهای فردی اعضای گروه است، فراهم کننده محیطی برای بهبودعملکرد تیمی (گروهی است که یک مهارت اساسی به منظورایجادتوانمندی محسوب می گردد .( اسکات،۱۳۷۵).
برنامه های توانمند سازی
بر نامه های مختلف ،سطوح متفاوتی از توانمندسازی
الف. برنامه های توانمند سازی سطح پایین^[۲۶]
این سطح برنامه های توانمندسازی شامل برنامه های غنی سازی سیستم پیشنهاد ها می گردد . در غنی سازی شغلی به کارکنان فقط در چارچو ب وظایف شغلی شان آزادی عمل محدودی داده می شود . در سیستم پیشنهاد ها، کارکنان اجازه می یابند تا در زمینه ها ی مربوط به تولید و خدمات، پیشنهاد هایی ارائه دهند، اما مدیر ملزم به اجرای این پیشنهاد ها نیست.
ب. برنامه های توانمندسازی سطح متوسط^[۲۷]
: در این سطح، کارکنان از درجه متوسط آزادی عمل در قالب برنامه های مشارکت شغلی، دوایر کنترل کیفیت و تیم های چند وظیفه ای برخوردار می گردند . مشارکت شغلی شیوه خاصی است که به موجب آن کارکنان می توانند در مورد برخی از جنبه های شغلی شان آزادی عمل یافته و چگونگی انجام کارشان را خود سازماندهی نمایند . دوایر کنترل کیفیت و تیم های چند وظیفه ای نیز اجازه می یابند تا به حل مشکلات واحد کاری و یا سازمانی شان بپردازند.
ج. برنامه های توانمندسازی سطح بالا^[۲۸]
تشریح وضعیتی است که درآن کارکنان ازآزادی عمل زیادی در زمینه شیوه انجام وظایفشان برخوردار می گردند .آنها نه تنها درعملکرد شغلی بلکه درعملکرد سازمان نیز مشارکت داده می شوند .به اعتقادباون ولالردر راین سطح،اطلاعات مربوط به عملکرد شرکت، در اختیار تمامی افراد قرار می گیرد.کارکنان درزمینه کارتیمی وحل مشکلات سازمان مهارتهایشان را به تکامل رسانده،درتصمیمات مدیریتی واحدهای کاری مشارکت نموده،سودسازمان دربین تمامی اعضاتقسیم گردیده وکارکنان درمالکیت شرکت سهیم می گردند. (محمدی، ۱۳۸۰)

سیستم بیولاک
در اواخر دهه ٧٠ در اروپا و در سال ١٩٨۵ در آمریکا ارائه شد. امروزه بیش از هزاران تصفیه خانه شهری و صنعتی به روش بیولاک در سرتاسر دنیا در حال فعالیت می‌باشند. در ایران برای اولین بار در ارومیه از روش بیولاک برای تصفیه فاضلاب شهری استفاده شد. پروژه‌ی دومی که در حال حاضر در مرحله انجام می‌باشد تصفیه خانه‌ی ۰۰۰/۳۰۰ نفری شهر قدس می‌باشد که از سیستم بیولاک برای تصفیه فاضلاب شهر قدس و شهرک‌های اطراف استفاده خواهد کرد. فرایند بیولاک ویرایش‌های متعددی می‌تواند داشته باشد، از جمله این ویرایش‌ها می‌توان به بیولاک مجهز به حذف فسفر و یا حذف نیتروژن اشاره کرد.]۱۰[ فرایند یکپارچه‌ی لجن فعال بیولاک شامل یک حوض که توسط جدا کننده ها به چهار حوض حذف فسفر، هوادهی، ته نشینی و زلال سازی تقسیم می‌شود. میکروارگانیسم ها در حین سنتز سلولی و انتقال انرژی، فسفر را مصرف می‌کنند. در نتیجه، ١٠ تا ٣٠درصد فسفر ورودی در حین تصفیه زیستی ثانویه جدا می‌شود. برای دستیابی به غلظت پایین فسفر در پساب خروجی، لازم است بیش از حد لازم برای حیات و سنتز سلولی فسفر مصرف شود. در شرایط خاص هوازی، ممکن است میکروارگانیسم ها بیش از حد نیاز خود فسفر جذب کنند. تحت شرایط بی اکسیژن می‌توان فسفر را از سلول‌ها آزاد کرد. جداسازی زیست شناختی فسفر با کار کردن به شیوه‌ی متوالی و ایجاد شرایط محیطی مناسب در راکتور ممکن می‌شود. اگر بعد از یک ناحیه‌ی بی هوازی یک ناحیه هوازی (اکسیژنی) قرار گیرد، جذب فسفر میکروارگانیسم ها در حد طبیعی خواهد بود. فسفر نه تنها به مصرف حفظ حیات، سنتز و انتقال انرژی سلولی می‌رسد بلکه برای استفاده میکروارگانیسم های بعدی نیز ذخیره می‌شود بدین ترتیب جداسازی فسفر مستلزم استفاده از رآکتورهای هوازی، بی هوازی یا ناحیه هوازی بی هوازی درون یک راکتور است.]۱۲[

فرایند صافی چکنده
فرایند صافی چکنده از فرآیندهای از فرآیندهای بیولوژیکی هوازی با رشد چسبیده بوده که در آن از یک بستر ثابت استفاده می‌گردد. تصفیه در این سیستم به وسیله میکروارگانیسم های چسبنده به محیط صافی انجام می‌گیرد. این سیستم هوازی بوده و برای تجزیه بیولوژیکی مواد آلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نتیجه این گونه تصفیه لجنی بوده که در زلال ساز که در پایین دست جریان قرار دارد، از فاضلاب تصفیه شده جدا می‌گردد. از این سیستم ممکن است برای فاضلابی که در ابتدا مورد تصفیه قرار گرفته استفاده گردد. در سال ۱۸۹۳ موقعی که فاضلاب وارد رودخانه می‌شد پس از عبور از سنگ‌ها زلال می‌شد، این روش نیز از این فر آیند طبیعی الهام گرفته شد. در روش صافی چکنده معمولاً از حوض دایره ای استفاده می‌شود و قطر این حوض بین ۵ تا ۵۰ متر می‌باشد. سنگ‌های مورد استفاده در این روش سنگ جوش با قطر ۱۰ سانتی متر و سنگ پلاستیک با قطر ۲۵ سانتی متر است. در این روش واکنش‌های زیستی اول و دوم انجام می‌شود اما واکنش سوم انجام نمی‌شود زیرا احتیاج به زمان ماند طولانی دارد که هزینه بر است. واکنش‌های چهارم و پنجم نیز انجام می‌شود. از صافی چکنده می‌توان برای حذف CBOD و آمونیاک و دی نیتریفیکاسیون استفاده نمود. در ایران توصیه نمی‌شود که از صافی چکنده برای تصفیه کامل استفاده شود و فقط برای تبدیل آمونیاک به نیترات و کمی هم دی نیتریفیکاسیون مورد استفاده قرار می‌گیرد.]۱۱[
سیستم بیوراکتور غشایی (MBR)

مقدمه
این سیستم در اواخر دهه ۱۹۶۰ ابداع گردید (اما پیشرفت اصلی این روش در دهه ۱۹۹۰ رخ داد) که در آن زمان Dorr-Oliver فرایند تصفیه فاضلاب غشایی (Membrane) را که در آن رشد معلق در یک صفحه استوانه ای چرخان با یک غشاء الترافیلتر(UF) که به صورت خارجی قرار داشت آزمایش کرد. در سال ۱۹۷۰ تکنولوژی پس از تنظیم موافقت نامه ای بین Dorr-Oliver و شرکت‌های مهندسی Sanki وارد صنعت ژاپن شد و در آنجا توسعه وسیعی یافت. در دهه ۱۹۸۰ سیستم غشایی MBR به طور وسیعی در ژاپن جهت تصفیه فاضلاب شهری و استفاده مجدد از فاضلاب آسمان خراش‌ها بکار برده شد. به هر حال MBR با مدول غشایی جدا از بیوراکتور، با هزینه های زیاد غشا و مصرف بالای انرژی همراه بوده است. سیستم غشایی MBR با مدول غشایی داخل بیوراکتور در اواخر دهه ۱۹۸۰ جهت کاهش هزینه های بالای انرژی معرفی گردید. یک شرکت ژاپنی به نام Kubota صفحات مسطح MBR و یک شرکت کانادایی به نام Zenon Environmental غشاهای رشته ای (Capillary) را توسعه دادند. در سال ۲۰۰۴ بیش از ۲۲۰۰ سیستم MBR در سراسر دنیا در حال ساخت یا بهره برداری بوده است و فقط در شمال آمریکا، ۲۵۸ تصفیه خانه کامل فاضلاب با سیستم MBR احداث گردیده است.]۱۳[ شکل کلی یک بیوراکتور غشایی MBR در شکل زیر نشان داده شده است.
شکل( ‏۲‑۱) طرح شماتیک دو بعدی از یک سیستم بیوراکتور غشایی
معرفی و بررسی سیستم
یکی از روش‌هایی که امروزه به طور گسترده در تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد، روش بیوراکتورهای غشایی MBR می‌باشد. این رآکتورها از یک راکتور بیولوژیکی (بیوراکتور) با بیومس معلق و غشاء میکرو فیلتراسیون با قطر منافذ ۴-۱ میکرون جهت جداسازی جامدات تشکیل شده‌اند و دارای کاربردهای زیادی در تصفیه فاضلاب هستند. این سیستم‌ها ممکن است با بیوراکتورهای دارای بیومس معلق هوازی یا بی هوازی مورد استفاده قرار گیرند. سیستم‌های غشایی می‌توانند کیفیت فاضلاب خروجی را تا حد کیفیت فاضلاب خروجی حاصل از ترکیب ته نشینی ثانویه و میکرو فیلتراسیون برساند. در عمل در سیستم‌های غشایی، عملیات میکرو فیلتراسیون و تصفیه بیولوژیکی را در یک واحد فرآیندی انجام می‌دهد و به عنوان یک واحد نیاز به استفاده از واحدهای ته نشینی ثانویه و فیلتراسیون را تأمین می‌کند]۱۴[
فرایند بیوراکتورهای غشایی MBR به صورت ترکیبی از تصفیه ثانویه بیولوژیکی فاضلاب در پروسه غشایی و جداسازی فیزیکی بیومس از مخلوط به صورت تک مرحله ای می‌باشد. این سیستم‌ها به طور وسیعی در تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی مورد توجه بوده و به دلیل جداسازی کامل جامدات محلول، تولید پساب خروجی با کیفیت عالی و قابلیت کارکرد در دامنه وسیعی از تغییرات فاضلاب ورودی و همچنین ارضای مقررات سخت‌گیرانه تخلیه پساب‌ها برجسته تر هستند. فرایند غشایی در دو دهه اخیر مورد توجه زیادی بوده و به عنوان جایگزین تصفیه پیشرفته در تصفیه فاضلاب شهری معرفی گردیده است. این رآکتورها در سیستم تصفیه لجن فعال برای جداسازی جامدات، بدون نیاز به مخازن ته نشینی ثانویه کاربرد دارند و این وظیفه بر عهده غشا می‌باشد و به عنوان فاز ویژه ای در راکتور، خروجی زلال را به منظور تخلیه به آب‌های پذیرنده یا استفاده مجدد تولید می‌کند. غشاهایی با منافذ کوچک دامنه وسیعی از میکروارگانیسم ها را حذف می‌کند. مطالعات، شاخص‌های حذف موثری را توسط این سیستم‌ها نشان می‌دهد. اگرچه ویروس‌ها بسیار ریزتر از قطر منافذ میکرو فیلترها هستند ولی درصد حذف بالایی از آن‌ها نیز گزارش شده است که پس از تشکیل لایه بیوفیلم در غشا به وقوع می‌پیوندد.
به طور کلی فرایند تجزیه بیولوژیکی و جداسازی فیزیکی در سیستم بیوراکتور غشایی به صورت زیر انجام می‌گیرد. بدین صورت که در حوض هوادهی جریان فاضلاب ورودی توسط باکتری‌ها و ایجاد توده بیولوژیکی تصفیه گردیده و سپس با ایجاد مکش آب تصفیه شده از غشاء عبور کرده و ذرات با قطر بیشتر از قطر غشاء در داخل راکتور بیولوژیکی باقی می‌مانند. توضیحات داده شده در مورد سیستم بیوراکتور غشایی مستغرق می‌باشد که در بخش بعد توضیح داده خواهد شد. با توجه به توضیحات داده شده مشخص می‌گردد که بیوراکتورهای غشایی در تصفیه انواع فاضلاب‌های صنعتی و شهری کارایی بالایی در حذف انواع آلاینده ها را خواهند داشت، زیرا که در این سیستم تمامی ذرات کوچک‌تر از قطر غشاء از پساب خروجی حذف می‌گردد. همچنین مکش مورد نیاز توسط پمپ انجام می‌گیرد که باعث ایجاد خلأ در داخل غشاء و در نتیجه نفوذ آب تصفیه شده می‌گردد.]۱۵[
شکل( ‏۲‑۲) نحوه تجزیه بیولوژیکی و جداسازی فیزیکی در سیستم بیوراکتور غشایی
انواع بیوراکتورهای غشایی از لحاظ چیدمان مدول غشایی
مدول غشایی داخل بیوراکتور غوطه‌ور باشد. (Submerge)
مدول غشایی خارج از بیوراکتور قرار می‌گیرد.(Side-Stream)]16[
شکل( ‏۲‑۳) بیوراکتور غشایی در دو حالت غوطه‌ور و خارج از بیوراکتور
در غشاهای نوع اول (Submerge)، غشا مستقیماً داخل راکتور لجن فعال قرار می‌گیرد. مدول های غشا ها شامل غشاها، ساپورت آن‌ها، اتصالات ورودی و خروجی و یک ساپورت اصلی است. غشا در معرض یک خلأ قرار می‌گیرند که آب صاف را از درون غشا بیرون می‌کشد در حالی که جامدات در داخل راکتور باقی می‌مانند.]۱۷[ برای حفظ TSS داخل راکتور و برای تمیز نگه داشتن سطح خارجی غشاها، هوای فشرده در پایه مدول غشا توزیع می‌شود که هوا به سطح حرکت می‌کند شستشوی سطح خارجی غشا رخ می‌دهد و هوا نیز اکسیژن کافی را برای تأمین شرایط هوازی فراهم می‌کند. در این سیستم هزینه­ های اپراتوری کاهش می­یابد و نرخ مصرف انرژی حدود kwh/m³ ۴/۰-۲/۰ می­باشد که بیش از ۸۰ درصد آن جهت هوادهی بکار می­رود.[۱۸]
در غشاهای نوع دوم (Side-Stream)، لجن فعال از بیوراکتور به غشا پمپ می‌شود و مواد جامد درون غشا باقی مانده و فاضلاب صاف خارج می‌شود. نیروی محرک، فشاری است که به وسیله سرعت بالا درون غشا ایجاد می‌شود. جامدات درون غشا به راکتور لجن فعال برگردانده می‌شود و غشاها برای جدا شدن جامدات به طور دوره ای Backwash شده و به طور شیمیایی برای جلوگیری از افت فشار تمیز می‌شوند.]۳[به عبارت دیگر در سیستم Side-Stream فاضلاب در داخل بیوراکتور با بیومس تماس می­یابد سپس مخلوط فاضلاب و بیومس در یک واحد لوپ چرخه ای شامل غشا پمپ می­گردد و در آنجا جریان نفوذ کرده از غشا تخلیه گردیده و جریان باقی مانده به داخل بیوراکتور پمپ می­گردد. لجن اضافی به بخش ثابت نگهداری لجن پمپاژ می­ شود. کاربرد لوپ چرخه­ای منجر به افزایش هزینه­ها مصرف انرژی از kwh/m³ ۱۰-۲ (با توجه به قطر داخلی لوله­های مورد استفاده) می­گردد. [۱۸] در جدیدترین نوع Side-stream یک جریان هوا در مدول غشایی با ایجاد اغتشاش را در سطح غشا، هزینه­ های اپراتوری و گرفتگی را کاهش داده است.
جدول( ‏۲‑۱) مزایا و معایب چیدمان مدول غشایی در حالت غوطه‌ور و خارج از بیوراکتور

۲-۳-۲-۱-۱-۱- خیراندیشی و صالح‌نگری
خیراندیشی و صالح‌نگری، یکی از محورهای اساسی در بعد تکریم است که در قرآن کریم و سیره پیامبر۶به‌ طور جدّی به آن توجه شده است. قرآن کریم در بیش از هفتاد مورد، ایمان و عمل صالح را کنار هم قرار داده و بدین‌سان، ارج نهادن به خود و دیگران را در قالب فرهنگ خدمت‌رسانی، خیراندیشی و صالح‌نگری، ترویج نموده است.^[۳۰۷]
«یکی از نتایج مؤثر عمل صالح که بعد اجتماعی آن، در خدمات و تعاون عمومی مجسّم می‌شود، توجه عواطف انسان و علایق قلبی مردم به آن گروه از افراد است که در خدمت جامعه بوده و برای آن‌ها کار می‌کنند. همگان می‌دانیم که پیامبران و آموزگاران الهی، مورد احترام جامعه‌ها بوده‌اند».^[۳۰۸]

نه تنها انجام عمل صالح، مایه نجات و سعادت بشر خواهد شد، بلکه سلامت روان و شادی انسان را نیز به دنبال خواهد داشت.
بارزترین مصداق عمل صالح، خدمت‌رسانی از راه انفاق مال می‌باشد. به همین جهت، توجه به مستحقان جامعه و کمک مالی به آن‌ها، در تربیت قرآنی فرزندان و خانواده، مورد تأکید خداوند قرار گرفته است: *(وَ کَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَوهِ وَ الزَّکَاهِ وَ کَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا؛ او همواره خانواده‏اش را به نماز و زکات فرمان مى‏داد و همواره مورد رضایت پروردگارش بود.)* مریم/ ۵۵
اگرچه فرزندان در دوران خردسالی، نوجوانی و جوانی، اموال آن چنانی ندارند تا به این امر اقدام نمایند، ولی پدر و مادر می‌توانند، از همان اموالی که خود در اختیار آنان قرار می‌دهند، آنان را تشویق و ترغیب نموده تا مقداری را به مستمندان و مستحقان جامعه پرداخت نمایند.
خداوند سبحان نیز در قرآن، سفارش زیادی در مورد توجه به فقرا و مساکین دارد و در بسیاری موارد، انجام آن را با اقامه نماز همراه کرده است^[۳۰۹] و خاندان عصمت و طهارت را به سبب اطعام مسکین، یتیم و اسیر، مورد ستایش و تمجید قرار داده است.^[۳۱۰]
یکی از راه‌هایی که می‌تواند، روحیه یاری کردن و کمک مالی به مستحقان جامعه را در فرزندان ایجاد کند، آگاه نمودن آن‌ها به آثار و ارزش‌های زکات، انفاق و اطعام می‌باشد که در قرآن و کلام معصومین:مطرح شده است. در ذیل، نمونه‌ای از سیره عملی ائمه اطهار:در ترغیب فرزندان به انفاق کردن، اشاره می‌شود:
محمد بن عمر بن یزید گوید: «أَخْبَرْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَنِّی أُصِبْتُ بِابْنَیْنِ وَ بَقِیَ لِی بُنَیٌّ صَغِیرٌ فَقَالَ تَصَدَّقْ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ حِینَ حَضَرَ قِیَامِی مُرِ الصَّبِیَّ فَلْیَتَصَدَّقْ بِیَدِهِ بِالْکِسْرَهِ وَ الْقَبْضَهِ وَ الشَّیْ‏ءِ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّ کُلَّ شَیْ‏ءٍ یُرَادُ بِهِ اللَّهُ وَ إِنْ قَلَّ بَعْدَ أَنْ تَصْدُقَ النِّیَّهُ فِیهِ عَظِیمٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَمَنْ‏ یَعْمَلْ‏ مِثْقالَ‏ ذَرَّهٍ خَیْراً یَره؛ به حضرت ابوالحسن، امام رضا۷خبر دادم که دو پسر از دستم رفت و یک پسر خردسال برایم مانده است. حضرت فرمود: از طرف او صدقه بده. گوید: همین که خواستم برخیزم و از حضورش مرخص شوم به من فرمود: دستور ده تا فرزند خردسالت به دست خودش، قطعه نانی یا چیز دیگری صدقه بدهد؛ اگرچه بسیار کم باشد؛ زیرا چیزی که در راه خدا صدقه داده می‌شود، اگرچه اندک باشد، در درگاه الهی بزرگ است، به شرط آن‌که صدقه دهنده در نیت خود صادق باشد؛ خدای متعال می‌فرماید: هر که به اندازه ذره‌ای کار خیر انجام دهد، آن را خواهد دید…». ^[۳۱۱]
برخی دیگر از گونه‌های عمل صالح که والدین و مربّیان قرآن باید در ترغیب کودکان به آین اعمال، مورد توجه قرار دهند عبارتند از: تقدیر از تحمل بدرفتاری‌ها، هم‌دردی و هم‌دلی با مردم، برخورد دوستانه، محبت کردن، عیادت بیمار، احترام به دیگران و…
۲-۳-۲-۱-۱-۲- فرهنگ سپاس و تقدیر
در راستای عمل صالح و خدمت‌رسانی، «فرهنگ سپاس و تقدیر» نیز از جمله محورهای مهم در تکریم شمرده می‌شود. در درجه اول، شکر و سپاس‌گزاری از خداوند و در مرحله بعد، تقدیر از تلاش و خدمات کسانی که هستی خود را فدای رشد و شکوفایی کودکان کرده‌اند مانند پدر و مادر و معلمان، از بارزترین مصادیق تکریم است و محیط‌های تربیتی باید پیام‌آور فرهنگ سپاس باشند.^[۳۱۲]
خداوند نیز مبنای افزایش نعمت خود را قدردانی و قدرشناسی از نعمت‌های پیشین قرار داده است: *(…لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِن کَفَرْتمُ‏ْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِید؛ اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى کنید، مجازاتم شدید است!)* ابراهیم/ ۷
۲-۴- اصل مداومت و محافظت بر عمل
از نظر اسلام، آموزش مفاهیم و حقایق دینی، امری است که باید تا پایان عمر استمرار یابد و آدمی تحت تأثیر آن باشد، لکن دوران کودکی و نوجوانی را می‌توان دوران ملازمت و مداومت آموزه‌های دینی از نظر اسلام دانست که باید والدین و مربیان بر این امر نظارت داشته باشند و آن‌ها را هدایت نمایند.
تداوم؛ عامل تثبیت و نهادینه‌سازی
در مورد اهمیت ملازمت و مداومت باید گفت که مداومت، ناظر به کمیّت و محافظت، ناظر به کیفیت عمل است. به عبارت دیگر، مداومت بر عمل، استمرار آن را نشان میدهد و محافظت بر عمل، مراقبت و مراعات شرایط و ضوابط آن را گوشزد میکند. نکته دیگر این‌که، همراهی مداومت و محافظت ضروری است. زیرا مداومت بدون محافظت، سازنده عادات سطحی و خشک است و محافظت بدون مداومت، اصلاً سازنده نیست؛ «حالی» است که هر چند متعالی باشد، زایل خواهد شد.^[۳۱۳]
در قرآن کریم، به هنگام بحث از نوسان‌پذیری انسان (که در مواجهه با ناگواری، نالان و درمانده و در مواجهه با گوارایی، خودخواه میشود) گروهی استثنا شده‌اند و آنان نمازگزارانی با ویژگی‌هایی خاص هستند:*(الَّذِینَ هُمْ عَلىَ‏ صَلَاتِهِِمْ دَائمُونَ(۲۳) وَ الَّذِینَ هُمْ عَلىَ‏ صَلَاتِهِِمْ یُحَافِظُونَ(۳۴)؛ آنها که نمازها را پیوسته بجا مى‏آورند… و آنها که بر نماز مواظبت دارند.)* معارج / ۲۳- ۳۴.
افزودن کلمه” صلاه"، به ضمیر” هم"، دلالت دارد بر این‌که بر خواندن نمازشان مداومت داشته‏اند، نه این‌که دائماً در نماز بوده‏اند و ستودن آنان، به مداومت در نماز است؛ چرا که اثر هر عملى، با مداومت در آن کامل مى‏شود.^[۳۱۴] در آیه ۳۴ نیز، منظور از” محافظت بر صلاه"، این است که صفات کمال نماز را رعایت کند و آن‌طور که شرع دستور داده، نماز بخواند. بعضى از مفسرین گفته‏اند: محافظت بر نماز، غیر مداومت بر آن است، چون دوام مربوط به خود نماز و نفس عمل است، ولی محافظت، مربوط به کیفیت آن است، پس آیه” الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ” بعد از آیه” الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ"، تکرار یک مطلب نیست. ^[۳۱۵]
مطابق این آیات، ارتباط با خدا از طریق نماز، هنگامی انسان را استوار میکند که دو خصیصه مذکور را دارا باشد، در غیر این صورت اگر بدون مداومت باشد، کفر در پی دارد: «مَنْ‏ تَرَکَ‏ الصَّلَاهَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ کَفَر؛ هر که نماز را از روی عمد ترک کند، به یقین کافر شده است.»^[۳۱۶]و اگر بدون محافظت باشد «ویل» به دنبال میآورد: *(فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ(۴)الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتهِِمْ سَاهُون؛ پس واى بر نمازگزارانى که… در نماز خود سهل‏انگارى مى‏کنند.)* ماعون / ۴- ۵.
مورد نماز از باب نمونه آورده شده؛ اما مداومت و محافظت، اصلی است که در همه شؤون تربیتی باید مورد توجه باشد. بنابراین میتوان از این اصل در تعلیم معارف قرآنی به کودکان بهره جست. برای نهادینه شدن قرآن در زندگی کودکان، لازم است – همان‌گونه که در روایات مربوط به آموزش نماز اشاره شد- نه تنها نماز بلکه زمینه انجام سایر امور دینی را از کودکی، فراهم کرد. آن‌چه در تعلیم آموزه‌های قرآنی به کودکان اهمیت فوق‌العاده دارد، مباحثی همچون توحید، معاد^[۳۱۷]، نبوت، امامت و پاره‌ای از تکالیف از جمله نماز، روزه، دعا و بخشی از اخلاق میباشد که میتوان به روش‌های غیر مستقیم و استفاده از شیوه‌های متنوع و جذاب، کودکان را علاقه‌مند به این مباحث نمود اما نباید همه مباحث را پشت سر هم بیان کرد.
چنانچه در آیه ۱۰۶ اسراء و ۳۲ فرقان، علت نزول تدریجی آیات قرآن را متناسب با رخدادهای مختلف در طول ۲۳ سال، بیان می‌دارد. اما اشکالی که به نظر میرسد این است که این قسم تعلیم، یعنی مطرح کردن هر مسأله در موقع رسیدن به مواقع نیاز، غرض از تعلیم را تباه میکند برای این‌که فاصله زمانی‌ای که میان دو مسأله قرار میگیرد باعث میشود اثر مسأله اول از بین رود و آن شوق و ذوقی که شاگرد را وادار به حفظ و ضبط آن مسأله میکرد، سرد شود اما اگر همه مطالب متصل به هم به او القا شود، ذهن برای فهمیدن آن آماده‌تر میشود. خدای تعالی به این اشکال پاسخ داده که: *(وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلىَ النَّاسِ عَلىَ‏ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلًا؛ و قرآنى که آیاتش را از هم جدا کردیم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى و آن را بتدریج نازل کردیم. )* اسراء/ ۱۰۶
منظور از” تفریق قرآن"، این است که قرآن، به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه نازل گردیده تا مردم به آسانى بتوانند در آن تعقل کرده و حفظش نمایند. یکی دیگر از حکمت‌های تدریجی نازل شدن آن، این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد( یعنی فرصت کافی برای آن مقدار از آیات که نازل شده، موجود باشد) و نیز به‌این خاطر بوده که طبع بشر از گرفتن یک‌باره تمامی معارف و احکام آن زده نشود، لذا معارفش را یکى پس از دیگرى درک نماید تا به سرنوشت تورات دچار نشود، که به خاطر این‌که یکباره نازل شد، یهود از تلقى آن سرباز زد.^[۳۱۸]
نبی مکرم اسلام۶با نظر به تأثیرات ناشی از عمل مداوم، میفرماید: «إنّ أحبّ الأعمال إلى اللّه أدومها و إنّ قلّ؛ دوست‌داشتنی‌ترین کارها نزد خداوند، کاری است که ادامه و استمرار داشته باشد هر چند که اندک باشد.»^[۳۱۹]
هم‌چنین حضرت امام صادق۷می‌فرماید: «افضل الاعمال ما دوام العبد و ان قلّ؛ برترین کارها آن است که بنده بر انجام آن مداومت کند اگرچه مقدار آن اندک باشد.»^[۳۲۰]
مشابه همین فرمایش را در کلماتی خلاصه‌تر از امام علی۷در مییابیم که فرمود: «قَلِیلٌ‏ یَدُومُ‏ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ یَنْقَطِع‏؛ عمل اندکی که استمرار دارد بهتر از عمل فراوانی است که گهگاه و بریده بریده انجام گیرد».^[۳۲۱]
بنابراین تأثیری که تذکّرات مکرّر و آمیخته به مدارا بر روح و جسم انسان باقی میگذارد، به مراتب بیش‌تر از آموزش‌های پرحجم ولی مقطعی و گهگاهی است.^[۳۲۲]
۲-۴-۱- روش تمرین و تکرار
در روان‌شناسی جدید، عنصر تکرار، یکی از عوامل اساسی سازمان‌دهنده عادت در انسان به شمار میآید. چون تکرار، موجب میشود که انسان از حرکات نامنظم و فاقد هدف خود بکاهد و با ایجاد تمرکز در حواس خود، کسب دقت کند و به آسانی و با سرعت به نتیجه برسد.^[۳۲۳]
در قرآن کریم بیش از ۲۵۰ مورد از «ذکر» و و «تذکّر» و مشتقّات آن‌ها استفاده شده است.^[۳۲۴] اصولاً یکی از نام‌های قرآن، «ذکر» است و متناسب با این عنوان، در سراسر آیات الهی، جلوه‌هایی از یادآوری دیده می‌شود. شاید یکی از علل اطلاق این نام«ذکر» بر قرآن، این باشد که در سراسر آیاتش، مضامینی مهم مانند توحید، معاد و… در قالب‌های مختلف و متنوع تکرار شده است.^[۳۲۵]
۲-۴-۱-۱- اثرات روش تمرین و تکرار
اثر تکرار مطالب، از چند بعد قابل طرح است که در ذیل، بدان اشاره می‌شود:
۲-۴-۱-۱-۱- تلقین و القاء مطلب
در قرآن کریم، در خصوص برخی از حقایق مربوط به اعتقادات و مسایل غیبی، نظیر توحید و ایمان به رستاخیز که می‌خواهد آن‌ها را در اذهان مردم، جایگزین و راسخ کند، تکرار صورت گرفته است.^[۳۲۶] البته گاهی این تکرار مضامین مهم، برای القای اهمیت بیش‌تر موضوع به مخاطب است. نمونه‌هایی از این تکرار را می‌توان در سوره‌های «الرحمن»، «مرسلات» و «نمل» ملاحظه نمود. در سوره «الرحمن»، ۳۱ مرتبه عبارت«فبأیّ آلاء ربّکما تکذّبان» پس از یادکرد نعمت‌های متعدّد خداوند، به چشم می‌خورد و عبارات «ویل یومئذٍ للمکذّبین» و «ء اله مع الله» با همین منظور، به ترتیب ۱۰ و ۵ مرتبه از ابتدا تا انتهای دو سوره «مرسلات» و «نمل» تکرار گشته است.
۲-۴-۱-۱-۲- تأکید بر اهمیت مطلب
با آن‌که تکرار یک مطلب از سوی مربی، می‌تواند به‌عنوان یکی از بهترین راهکارها در جهت کمک به حفظ آن در ذهن دانش‌آموز محسوب شود، ولی همیشه این مقصود، مورد نظر نیست. مثلاً در آیه ۴۲ سوره مائده، خطاب به پیامبر اکرم(ص) امر شده که اگر قصد فرمود، به اختیار خود، میان یهودیان قضاوت کند، باید به عدالت حکم نماید: *(…وَ مَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْکَافِرُون؛ …و آنها که به احکامى که خدا نازل کرده حکم نمى‏کنند، کافرند.) مائده/ ۴۴
در آیات بعد، این مسأله، یعنی «حکم بر مبنای قوانین الهی» در چندین آیه پی‌درپی تکرار گشته که اهمیت فراوان قضیه را می‌رساند.
۲-۴-۱-۱-۳- یادآوری؛ زمینه‌‌سازی برای طرح مباحث جدید
شایع‌ترین کاربرد تکرار در قرآن، از جنبه یادآوری، روی داده است؛ چرا که معمولاً ذهن بشر با دریافت مطالب جدید، به‌طور طبیعی حساسیت خود را نسبت به آموخته‌های قبلی تا حدّ زیادی از دست داده و آن‌ها را صرف‌نظر از درجه اهمیتشان از یاد می‌برد. برای جلوگیری از این امر، تکرار مطالب گذشته، همراه با بیان مطالب جدید، راهی است که قرآن پیش گرفته است.^[۳۲۷] تکرارهایی که در قصه‌های قرآن انجام شده، از این وجه است. به‌طور مثال، داستان حضرت موسی۷در قرآن، قریب به سی بار تکرار شده است ولی هر بار به‌خاطر ترکیب جدید آن، پیام نوظهوری را نیز به همراه دارد. از سوی دیگر، این تکرار، غالباً در همه قصه نیست بلکه تکرار در پاره‌ای از حلقه‌های آن است.^[۳۲۸] این مسأله باعث شده که برخی، به کلی منکر وقوع تکرار در قرآن شوند. چنان‌که در کتاب گامی دیگر در تربیت اسلامی آمده است: «تکرار در قرآن، در اصل، تکرار نیست. اگر دقّت شود، هر کدام، بعدی از یک قضیه را ارائه می‌کنند که با دیگری یکی نیست».^[۳۲۹] آنچه لازم به ذکر است این‌که، استفاده قرآن از این سبک، اگرچه ممکن است به دلایل گوناگونی صورت گرفته باشد اما مسلّماً یکی از حکمت‌های آن، خنثی نمودن آثار منفی تکرار است.
۲-۴-۱-۲- معایب تکرار و رفع آن
روش تکرار با تمام محاسن آن، معمولاً چند اثر سوء آموزشی نیز در پی دارد.
۲-۴-۱-۲-۱- عادی شدن مسائل مهم: تکرار فراوان مطلبی مهم، با تمام محاسنش، معمولاً باعث می‌شود که پس از مدتی به دلیل یکنواختی، برای دانش‌آموز، امری معمولی و عادی جلوه کند و اگر از این حدّ بگذرد و به اصطلاح، به حدّ اشباع برسد، خود مایه تنفّر و دلزدگی مخاطب از موضوع می‌شود.^[۳۳۰] قرآن کریم برای رفع این پیامد ناخواسته، چاره‌های مختلفی پیش‌بینی کرده که همگی منجر به ایجاد تنوّع در تکرارها شده‌اند. مظاهر این تنّوع در شکل‌های مختلفی نظیر تغییر در کلمات و عبارات، تغییر در تقدم و تأخّرها، تغیییر در سجع و قافیه آیات، تغییر در مقطع آغاز داستان و ….دیده می‌شوند.^[۳۳۱] بنابراین در مورد آموزش قرآن به کودکان نیز، لزوم استفاده از روش‌های متنوع ضروری است.
۲-۴-۱-۲-۲- عادت‌دهی: نقص دیگر این روش این است که نیروی تعقّل کودک را پرورش نمیدهد، زیرا در زمان کودکی صرفاً به پیشنهاد پدر و مادر و بدون تعقّل و درک مصالح و مفاسد، کارها را انجام داده تا به صورت عادت درآید، بعد از بزرگ شدن و رشد عقلی نیز بر طبق این عادت، به رفتار خویش ادامه خواهد داد، بدون این‌که توجهی به مصالح و مفاسد داشته باشد. در صورتی که بهتر است کارهایش را از روی درک و تعقل انجام دهد تا هم ضامن اجرای عقلی داشته باشد و هم از ارزش بیش‌تری برخوردار باشد.
لازم به ذکر است که ما با دو دسته اقوال پیرامون مطلوب یا نامطلوب‌بودن روش عادت‌دهی برای تربیت کودکان مواجه هستیم:
۲-۴-۱-۲-۲-۱- عادات؛ زمینه‌ساز اعمال نیکو در آینده: از منظر روان‌‌شناسی، دوران کودکی، دوران تکوین عادت‌ها اعم از عادت‌های خوب یا بد است. شخصیت کودک در این زمان تشکیل میشود و زندگی آینده‌اش را ترسیم مینماید. چون کودک، موجودی ناتوان و از درک مصالح حال و آینده‌اش ناآگاه است، در این زمان حساس، شدیداً به مراقبت‌های پدر و مادر نیاز دارد.^[۳۳۲]
بر این اساس، دسته‌ای از علمای اخلاق و تعلیم و تربیت با توجه به ویژگی‌های دوران کودکی، عادت‌ دادن را یکی از روش‌های مهم تربیت میدانند و نقش بزرگی را برای آن، در نظر می‌گیرند؛ بلکه فنّ تربیت را فنّ عادت دادن میشمارند.
چنان‌چه غزالی معتقد است که اگر کودک، نسبت به انجام کاری نیکو عادت کند، خُلق نیکو در او پدید میآید.^[۳۳۳]
در اسلام نیز عمدتاً، از روش عادت دادن، به عنوان تدبیری برای زمینه‌سازی تحقق تعلیم و تربیت، یاد شده است. به همین دلیل، در روایاتی، آموزش نماز و روزه به کودکان، قبل از سنّ تکلیف، بدون آن‌که سخت‌گیری شود، مورد سفارش قرار گرفته است. این مسأله نشان میدهد که تا قبل از سن تکلیف، آموزش نماز با هدف عادت دادن ابتدایی کودک به این عمل انجام میگیرد و هیچ‌گاه، بنا بر این نیست که در همین حد متوقف شود.
لذا از آن‌جا که عادت شدن رفتار درست، حاصل تمرین و تکرار است، والدین و مربیان، باید قبل از زمان بلوغ، کودکان را نسبت به نماز خواندن و روزه گرفتن و نیز قرائت قرآن وادار کنند تا عادت نمایند.^[۳۳۴]
تأکید قرآن و احادیث شریفه، بر فراوان قرائت کردن قرآن، به همین نکته اشعار دارد. قرآن میفرماید: *(…فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ… فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنْه… ؛ آنچه براى شما میسّر است قرآن بخوانید… پس به اندازه‏اى که براى شما ممکن است از آن تلاوت کنید…)* مزمّل/۲۰
مراد از تیّسر، خواندن آن مقداری از قرآن است که فرد از روی اشتیاق و بدون ملال و اجبار یا بی‌رغبتی بخواند.^[۳۳۵] چنان‌چه امام رضا۷از پدرش از جدش امام جعفر صادق۷روایت کرده است: «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ‏ لَکُمْ فِیهِ خُشُوعُ الْقَلْبِ وَ صَفَاءُ السِّر؛ منظور از (ما تَیَسَّرَ منه)، خشوع دل و صفاى باطن است.»^[۳۳۶]
۲-۴-۱-۲-۲-۲- عادات؛ عامل رکود و بازماندن از رشد

اوباما بخش کمی از خاطرات ملاقات با پدرش را به یاد می‌آورد اما در کتاب خود از آن ملاقات این‌گونه صحبت می‌کند:
«سرانجام روز موعود فرا رسید فردی سیاه پوست قد بلند که کمی لنگان لنگان راه می‌رفت. او خم شد و دست‌هایش را دور من حلقه کرد و من اجازه دادم دست‌هایم از دو طرف بدنم آویزان شوند. پشت سرش مادرم ایستاده بود که چانه‌اش مثل همیشه می‌لرزید…..
او خیلی کوتاه‌تر از آنی بود که من انتظار داشتم برایم اصلاً قابل تصور نبود که او بتواند کسی را از روی زمین بلند کند. (۱۴)

بعد از چند هفته متوجه شروع مشکلاتی در اطرافم شدم. پدر، مادر، پدربزرگ و مادربزرگ من با یکدیگر به مشاجره می‌پرداختند پدرم معتقد بود آن‌ها مرا لوس کرده‌اند (پدرش معتقد بود پسرش زیاد تلویزیون تماشا می‌کند و به اندازه کافی مطالعه نمی‌کند) شروع کردم به شمارش روزها تا پدرم برود و همه چیز به حالت عادی باز گردد. اما مادرم به من گفت: تو نباید از دست پدرت عصبانی شوی او تورا خیلی دوست دارد او فقط بعضی وقت‌ها خیلی سخت گیر می‌شود.»(۱۵)
اوباما پس از رفتن پدرش با او از طریق نامه در تماس بود و مدتی نیز از طریق خواهر ناتنی‌اش آئوما از احوالات پدر آگاه بود و شخصیت پدرش را به درستی شناخت. تا اینکه در سن ۲۱ سالگی از طریق تماس تلفنی فردی نا شناس خبر مرگ پدرش را دریافت کرد.
«پدرم در زمان مرگش برای من اسطوره‌ای باقی ماند کم و بیش بیشتر از بشر عادی» (۱۶)
به نظر اغلب دوستان سفید پوست اوباما او چندان درگیر مسأله‌ی نژاد نبود. اما در واقع او دور از چشم دوستان سفید پوست و مادر و پدر بزرگ و مادر بزرگش برای فهم معنای آمریکایی آفریقایی تقلا می‌کرد.
بری وجه مشترکی با بسیاری از پسران آمریکایی آفریقایی داشت اما پدری نداشت که او را در این مواقع از سردرگمی نجات دهد بنابراین از آمریکایی آفریقایی‌هایی که در صحنه تلویزیون و یا فیلم‌های سینمایی ظاهر می‌شدند تقلید کند. (۱۷)
اوباما برای پاسخ به سوالات راجع به نژاد دانشکده‌ای را در لس‌آنجلس انتخاب کرد فقط به این دلیل که چند دانشجوی سیاه پوست در آن دانشکده درس می‌خواندند. روزی زن جوانی طی همین گفتگوها از او درباره نامش پرسید: «باراک»
اوباما برایش توضیح داد که باراک از کلمه عربی برکت به معنای نعمت گرفته شده است و پدر بزرگ پدری‌اش مسلمان بوده است. (۱۸)
راجر بوچه یکی از مسلمانان اکسیدنتال نقش زیادی در شکل گیری شخصیت اوباما داشت سخت گیری‌های او باعث شد اوباما با جدیت بیشتری کار کند و پس از سال دوم دانشگاه (۱۹۸۱) اوباما از کالج اکسیدنتال به دانشگاه کلمبیا در نیویورک رفت در دو سالی که در نیویورک بود به شدت مطالعه و فکر می‌کرد.
در سال ۱۹۸۳ با اخذ مدرک در رشته‌ علوم سیاسی …..مطالعه نظامات مختلف دولت‌ها…..از دانشگاه کلمبیا فارغ‌التحصیل شد. (۱۹)
او یک سال به عنوان پژوهشگر، نویسنده، ویراستار مقالات و…فعالیت‌هایی داشت اما او طالب ایده فعال محرک که بتواند به فقرا کمک کند بود. تا اینکه مردی به نام جری کلمن^[۶۲] به او تلفن زد او به دنبال افرادی بود که به عنوان برنامه ریز اجتماعی حاضر باشند در حومه فقیر نشین و سیاه پوست ساوث ساید^[۶۳] شیکاگو کار کند کسی که بتواند در قالب گروه‌های اجتماعی زندگی مردم را تغییر و بهبود بخشد. (۲۰)
در اوت ۱۹۸۵ باراک اوباما در ۲۳ سالگی به عنوان برنامه ریز اجتماعی به شیکاگو آمد و اولین قدم‌هایش را برای زدودن زشتی‌ها از جهان برداشت.
اوباما می‌گوید: «وقتی به عنوان برنامه ریز اجتماعی به شیکاگو آمدم تازه فهمیدم که آنچه در ذهن می‌پروراندم با واقعیت ناسازگار و در برخی موارد غیر قابل اجراست» (۲۱)
زمانی که اوباما در شیکاگو یک سازمان گر اجتماعی بود جرمیا ای رایت^[۶۴] کشیش ترینیتی یونایتد چرچ آو کرایست^[۶۵] نقش بارزی در زندگی او ایفا نمود. رایت به عنوان مربی، مشاور و معلم اوباما به او کمک کرد تا نقش مسیحیت در زندگی آمریکایی آفریقایی را بهتر درک کند وی اوباما را از یک مرد جوان پرسشگر مذهب به یک مسیحی قائل به انجام فرایض دینی سوق داد. (۲۲)
گرچه پدر و پدر بزرگ اوباما مسلمان بودند اما اوباما در مورد نقش مذهب در زندگی‌اش این‌گونه می‌گوید:
«من در خانه‌ای مذهبی بزرگ نشدم پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری‌ام که از کانزاس آمده بودند در بچگی غرق در دین بودند…..اما شاید به همان علتی که پدر بزرگ و مادربزرگ در آخر از کانزاس رفتند و به هاوایی مهاجرت کردند ایمان مذهبی هرگز جای عمیقی در قلب‌هایشان نیافت. (۲۳)
اما پس از آشنایی با کشیش رایت توانستم روزی در راهروی کلیسای ترینیتی یونایتد آو کرایست قدم بگذارم و غسل تعمید یابم. سوال‌هایی که داشتم به شکلی جادویی ناپدید نشدند اما با زانو زدن در کنار آن صلیب در ساوث ساید احساس کردم روح خدا مرا فرا می‌خواند.»(۲۴)
فعالیت در ساوث ساید او را به یک مسیحی قائل به انجام فرایض بدل ساخت و فعالیت در قالب برنامه ریز اجتماعی به او آموخت که آرمان گرایی توأم با درک واقع بینانه از شرایط امکان پذیر می‌باشد. (۲۵)
او در ۲۷ سالگی وارد دانشکده حقوق هاروارد شد و بیش از هر زمان دیگری به مطالعه و درس اهمیت می‌داد.
او همچنین به تحقیق و نگارش مقالاتی در نشریه «حقوق مدنی هاروارد-مروری بر قانون آزادی‌های مدنی^[۶۶]»پرداخت؛ و در جنبش ضد آپارتاید دانشگاهی نیز فعال بود. (۲۶)
اوباما در یک مؤسسه حقوقی در شیکاگو با میشل آشنا شد و پس از چهار سال دوستی با هم ازدواج کردند و در محله‌ی هاید پارک^[۶۷] شیکاگو در منطقه‌ی ساوث ساید اقامت گزیدند. اوباما پس از اتمام تحصیلاتش در هاروارد به عنوان اولین شغل تشویق مردم به خصوص سیاه پوستان کم درآمد به ثبت نام جهت رأی در انتخابات ریاست جمهوری را اختیار کرد شب‌ها نیز نگارش اولین کتابش با عنوان رویاهای پدرم را آغاز کرد. (۲۷)
سال ۱۹۹۵ آلیس پالمر سناتور ایالتی مجلس شورای ایلینیوز را برای ورود به رقابت‌های کنگره ترک گفت. اوباما تصمیم گرفت برای کسب کرسی سابق پالمر در سنای ایالتی وارد رقابت انتخاباتی شود. اوباما در پاییز ۱۹۹۵ در انتخابات پیروز شد و طی مصاحبه‌ای دیدگاه‌های خود را که با دیدگاه‌های امروز وی هم‌خوانی دارد ابراز نمود:
«مردم برای ایجاد جوامعی سالم باید باهم همکاری داشته و مشارکت گروهی را بیاموزند. مردم تشنه‌ی وحدت اجتماعی‌اند…..آن‌ها تشنه‌ی تغییر هستنند…..»(۲۸)
اوباما از زمان فارغ‌التحصیلی از دانشکده حقوق هاروارد در صدد احراز پست شهرداری شیکاگو بود اما سال ۲۰۰۰ به این نتیجه رسید که نمی‌تواند ریچارد ام دالی^[۶۸] شهردار وقت شیکاگو را شکست دهد. بنابراین توجه او به کنگره معطوف شد. اوباما در انتخابات مقدماتی سال ۲۰۰۰ با بابی راش^[۶۹] دموکرات رقابت می‌کرد؛ و در نهایت اوباما از راش شکست خورد.
اوباما در سال ۲۰۰۴ تصمیم گرفت در انتخابات سنا شرکت کند. اطرافیان اوباما در خصوص پیروزی اوباما در انتخابات مردد بودند حتی یکی از دوستانش به نام اکسل رود معتقد بود که اوباما باید تا زمان بازنشستگی شهردار شیکاگو صبر کند و پس از آن نامزد پست شهرداری شود نه سنا اما نظر اکسل رود مانع حرکت اوباما نشد.
در زمان تبلیغات رقابت‌های انتخاباتی سخنرانی باراک اوباما در سال ۲۰۰۲ خطاب به گروهی از مخالفان جنگ به عنوان بهترین سخنرانی‌اش مورد استفاده قرار گرفت.
او در این سخنرانی صراحتاً مخالفت خود را با حمله‌ی آمریکا به عراق ابراز داشت در آن زمان یکی از حامیان اوباما به نام بتلیو سالتزمن^[۷۰] یک راه‌پیمایی ضد جنگ در شیکاگو ترتیب داد و از اوباما خواست تا برای راه پیمایان سخنرانی کند. این یکی از مهم‌ترین تصمیمات او در رقابت برای کرسی سنا بود آیا می‌توانست زمانی که هنوز جنگی آغاز نشده است و کسی هم از نتیجه آن خبر ندارد موضعی علیه آن در برابر عموم اتخاذ کند؟ هر حرفی بر زبان می‌آورد بر سرنوشت و آینده‌ی سیاسی وی تأثیر خواهد داشت سرانجام اوباما پذیرفت و سخنرانی خود را این‌گونه آغاز کرد:
«کسی نیست که تحت هر شرایطی و بی دلیل مخالف جنگ باشد من مخالف هر جنگی نیستم… آنچه من با آن مخالفم یک جنگ کورکورانه است. من مخالف شتاب‌زدگی و جنگی که مبتنی بر منطق نیست هستم… جنگی که دلایل سیاسی دارد» (۲۹)
اوباما در این سخنرانی در خصوص مدت زمان اشغال عراق و هزینه‌های آن و عواقب تهاجم به عراق بدون حمایت سایر کشورها هشدار داد با گذشت زمان پیش بینی‌های وی تحقق یافت. (۳۰)
اوباما در انتخابات مقدماتی پیروز شد و گام اول را برداشت و باید با یک جمهوری خواه مبارزه می‌کرد او در سخنرانی‌های پس از پیروزی درون حزبی از ادبیات پر شور و حرارت فاصله گرفت و با لحنی نرم‌تر سخن گفت سیاستمداران این شیوه را مسیر اعتدال می‌نامند. جمهوری خواهان ایلینویز جک رایان^[۷۱] را به عنوان نماینده‌ی حزب برای رقابت با اوباما انتخاب کردند. (۳۱)
سرانجام اوباما در انتخابات سنا با ۷۰ درصد آرا در برابر ۲۹ درصد پیروز انتخابات شد.
اوباما نگارش کتاب دوم خود تحت عنوان جسارت امید را در این دوران آغاز کرد. (۳۲)
در دوران سناتوری اوباما تصمیم گرفت به آفریقای جنوبی سفر کند و نقطه‌ی عطف این سفر، سفر مجدد به کنیا بود. بار اول اوباما در دورانی که یک سازمان گر اجتماعی بود به کنیا سفر کرد و در زمان بازدید از سرزمین پدری‌اش و قبیله لو خاطرات زیادی داشت. نخستین دیدار او از خانواده‌ی خود برادران و خواهران و محیط کنیا برای او جالب بود. اما این بار او به عنوان یک سناتور به کنیا سفر می‌کرد. (۳۳)
اوباما پس از اعلام آمادگی خود در فوریه ۲۰۰۷ برای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری باید در رقابت‌های درون حزبی دموکرات‌ها پیروز می‌شد. او باید سایر کاندیداهای دموکرات را شکست می‌داد هیلاری کلینتون^[۷۲] سناتور نیویورک و بانوی اول آمریکا در دوران ریاست جمهوری بیل کلینتون طی سال‌های ۲۰۰۱-۱۹۹۳ در رقابت‌ها حضور داشت.
سرانجام آگوست ۲۰۰۸ کنگره ملی دموکرات‌ها اوباما را به عنوان نامزد انتخاباتی خود در رقابت‌های ریاست جمهوری معرفی کرد؛ و در نوامبر ۲۰۰۸ با کسب ۳۶۵ رأی الکترال رقیب خود جان مک کین^[۷۳] را که ۱۷۳ کرات الکترال به دست آورده بود شکست داد.
در سال ۲۰۰۹ کمیته نروژی صلح نوبل به علت تلاش فوق‌العاده اوباما برای ترویج دیپلماسی و همکاری میان مردم جایزه صلح نوبل را به باراک اوباما اهدا کرد.
باراک اوباما در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۲ در رقابتی نزدیک با ۱/۵۱ در صد آرا نسبت به ۲/۴۲ درصد آرا به ویلارد میت رامنی^[۷۴] پیروز گردید؛ و برای بار دوم به کاخ سفید راه یافت. (۳۴)
عامل کلیدی دیگر که در موفقیت او نقش بسزایی داشت روحیه‌ی اعتماد به نفس از همان اوایل زندگی بود که جزء لاینفک شخصیت اوباما بود. پدربزرگش به او گفته بود که مهم‌ترین درسی که از نبود پدر می‌تواند بیاموزد اعتماد به نفس است اعتماد به نفس رمز موفقیت است. (۳۵)
کلمن یکی از دوستان اوباما او را این‌گونه توصیف می‌کند:
«باراک شیفته‌ی خدمت است. او می‌خواهد هدایت گر باشد او جاه طلب است اما نه در جستجوی جاه طلبی، جاه طلبی او ریشه در حس خدمت دارد. (۳۶)
۲-۳-۴- کنگره در دوران اوباما
هم‌زمان با انتخاب شدن اوباما به عنوان رئیس جمهور دموکرات آمریکا در سال ۲۰۰۸ کنگره در تصرف دموکرات‌ها بود و این خود نقطه قوتی برای پیگیری سیاست‌های اوباما در عرصه‌ی خارجی بود.
در همین راستا کنگره دموکرات در ماه ژوئن ۲۰۰۸ اختصاص ۶۶ میلیارد دلار را پیشاپیش برای تأمین مالی عملیات نظامی سال ۲۰۰۹ تأیید کرد. وزارت دفاع نیز ۱۴۲ میلیارد دلار برای تأمین منابع مالی جنگ‌ها برای سال مالی که ۳۰ سپتامبر به پایان می‌رسید دریافت کرد. این درخواست منابع مالی مایحتاج ۱۴۰ هزار نیروی آمریکایی را در عراق تأمین می‌کرد و هم چنین برای طرح اوباما در افزایش تعداد نیروها در افغانستان از ۳۹ هزار نیروی فعلی به ۶۰ هزار سرباز مناسب بود.
افزون بر این کنگره به پنتاگون ۲/۲ میلیارد دلار اختصاص داد تا طرح‌های آن را برای گسترش ارتش آمریکا از جمله یک ارتش ۵۴۷ هزار و ۴۰۰ نفری تسریع کند. (۳۷)
در حالی که اعضای کنگره از اوباما به دلیل اصرار بر ادامه سیاست‌های بوش در عراق انتقاد کردند رئیس جمهور آمریکا از کنگره این کشور برای انجام عملیات نظامی و دیپلماتیک در عراق و افغانستان ۴/۸۳ میلیارد دلار درخواست کرد. درخواست اوباما رئیس جمهور آمریکا شامل منابع مالی برای اعزام هزاران نیروی دیگر به افغانستان بود. هزینه این دو جنگ از زمان حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به حدود یک تریلیون دلار خواهد رسید.
رابرت گیتس دبیر مطبوعاتی کاخ سفید اذعان کرده است که رئیس جمهور جدید آمریکا منتقد سیاست جرج بوش سلف خود در استفاده از قانون ویژه مشابهی برای تأمین منابع مالی این جنگ‌ها بوده است اما این آخرین بودجه پشتیبانی برای عراق و افغانستان خواهد بود. (۳۸)
اوباما در ماه آگوست ۲۰۰۸ با کنگره به توافق رسید که ۴۸۹ میلیارد دلار در طول یک دهه آینده از هزینه وزارت دفاع بکاهد. (۳۹)
طبق قرارداد امنیتی بغداد- واشنگتن که در ۱۷ نوامبر ۲۰۰۸(۲۷ آبان ۸۷) به امضای مقامات وقت بغداد و واشنگتن رسید آمریکا موظف است همه نظامیان (چه رزمی و چه ستادی) خود را تا پایان سال ۲۰۱۱ از عراق خارج کند. (۴۰)
آمریکا سه فرماندهی در پایگاه نظامی الامیر قطر دارد. اما نیروهای آمریکا در کویت به همراه تجهیزاتشان از اصلی‌ترین پایگاه‌ها هستند. پایگاه نظامی آمریکا در شمال و شرق کویت در نزدیکی بندر الشیوخ پایگاه تدارکاتی آمریکا برای نیروهای ساکن عراق هستند و نیروهای امریکایی پس از خروج از عراق به این پایگاه منتقل خواهند گردید.
همچنین پدافند های پیشرفته پاتریولت و سیستم‌های ناوبری زمینی خود را حفظ خواهند کرد. بنادر کویت به صورت اختصاصی و اسکله‌هایی در اختیار آمریکائیان قرار خواهد گرفت پایگاه هوایی الجابریه کویت نیز به صورت ویژه در اختیار آمریکائیان است و عملیات نظامی و جستجو بر فراز عراق را انجام می‌دهد. آشیانه‌های موقت و فوری نیز برای هواپیماهای F16، F18 و F2 ساخته شده است. (۴۱)
آمریکا در سال ۲۰۰۷، ۱۴۰ موشک پاتریوت به کویت فروخت و با پاکستان توافقنامه فروش تجهیزات نظامی برای سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۲ به مبلغ ۲/۵ میلیارد دلار را امضا کرد. (۴۲)