برای درک جایگاه علم روش شناسی در مباحث مربوط به حقوق بین الملل ابتدا باید با سه حیطه آشنا شد تا تفاوتهای هر کدام و حوزه شمول هر کدام آشکار شود. ۱. فلسفه حقوق؛ ۲. معرفت حقوقی؛ ۳. نظریه حقوقی. صاحبنظران بین این سه اصطلاح تفاوتهایی قایل هستند. از نظر آنها موضوعات مورد بررسی در معرفت حقوقی گسترده تر و فراتر از مباحث مورد بررسی در فلسفه حقوق است و نظریه های حقوقی خاص تر ازمعرفت حقوقی وفلسفه اخلاق است . موضوعات و مباحث مورد بررسی در «فلسفه حقوق» به دو دسته تقسیم می شوند: ۱. موضوعات درونیِ حقوق؛ ۲. موضوعات بیرونیِ حقوق. منظور از بحثهای درونی حقوق، بحثهایی است که به خودِ حقوق، بعنوان یک دانش مستقل می پردازد و به عبارتی بنیاد حقوق بعنوان یک دانش مستقل در این شاخه مورد بررسی واقع می شود^[۶۰]. اما در رویکرد بیرونی، فلسفه حقوق به رابطه حقوق با سایر دانشهای علوم انسانی پرداخته می شود. بعنوان مثال وقتی از ماهیّت قاعده حقوقی یا یک اصل حقوقی صحبت می شود این یک بحث درون حقوقی است . لذا اگر دانش حقوق را در وسط این دو طیف قرار دهیم، پاره ای مسایل ماقبل حقوق قرار می گیرد و پاره ای مابعد حقوق. بعنوان مثال اگر بخواهیم رابطه حقوق با اقتصاد یا روش شناسی را بررسی کنیم می بینیم که مباحث «روش شناسی» ماقبل حقوق و مباحث اقتصادی مابعد حقوق جای می گیرند. پس می توان گفت رابطه فلسفه حقوق بین الملل با روش شناسی آن علم عموم و خصوص است . .

پوزیتیویستها به خود حقوق می پردازند و به ما قبل و ما بعد آن کاری ندارند. اما طرفداران مکتب حقوق طبیعی هم به مباحث ماقبل و هم مباحث مابعد حقوق علاقه مندند.^[۶۱] به مفاهیمی که ماقبل حقوق قرار می گیرند مبانی حقوق گفته می شود. لذا مبانی حقوقی آن قواعد و ارزشهایی است که حقوق از آنها ناشی می شود و با تسامح می توان ، روش شناسی حقوق بین الملل را جزئی از مبانی حقوق بین الملل دانست .
ارزشهای اجتماعی، سنتها، هنجارهای اجتماعی، قواعد اخلاقی، ریشه ها و مبانی حقوق هستندو مفهوم نزدیک به مبانی، منابع است و منابع همان قواعد دارای ضمانت اجرا می باشد.^[۶۲] یک نظام حقوقی کارآمد نظامی حقوقی است که فاصله بین مبانی و منابع آن کم باشد. یعنی هر چه قواعد دارای ضمانت اجرا از ارزشهای اجتماعی و هنجارهای عمیق تر نشات گرفته باشد، کارآمدی آن برای نظام اجتماعی بیشتر خواهد بود ولی هر چه فاصله بین مبانی و منابع بیشتر باشد گسست بین این دو بیشتر خواهد بود و خروجی آن برای نظام حقوقی نامطلوب تر است. نقطه اتّصال میان مبانی و منابع را «اصول» گویند.لازم به ذکر است که اصول کلّی حقوق بین الملل همان اصول کلی حقوق است که از آن جمله می توان به اصل وفای به عهد، اصل جبران خسارت ناروا، اصل احترام به حقوق مکتسبه و… را نام برد. ^[۶۳] «اصول» ، مابعد «مبانی» و ماقبل «منابع» واقع می شوند لذا هر اصلی که در یک نظام حقوقی بکار می رود ریشه در ارزشها و هنجارهای اجتماعی و اخلاقی دارد. لذا اصول حقوقی ایجاد کننده قواعد حقوقی هستند. جنس «اصول» از جنس «مبانی» است و در عین حال ممکن است در «منابع» نیز ذکر شوند.
۱-۳-موضوعات درونی حقوق
مباحث و موضوعات درونی حقوق عبارتند از^[۶۴]:
۱. ماهیت قاعده حقوقی، منشاء قاعده حقوقی، تفاوتهای قاعده حقوقی با مفهوم خط و مشی. مثلا در قانون اساسی ایران تعیین سیاستهای کلّی نظام را از اختیارات رهبر دانسته اند، حال سوال این است که ماهیت این سیاستهای کلّی چیست؟ آیا اینها خط و مشی هستند؟ قاعده حقوقی هستند یاچیز دیگری؟

2. 2. بحث از خود نظام حقوقی، چگونگی شکل گیری یک نظام حقوقی، عناصر متمایز کننده یک نظام حقوقی مانند نظریه حقوقی محض هانس

کلسن یا رویکرد پوزیتیویستها به حقوق در همین راستا قابل تحلیل است.
۳. استدلال حقوقی، منطق حقوقی مانند مساله د ادرسی در دادگاهها.
۴. تفسیر حقوقی که جزو مباحث بیرونی حقوق است.
۵. بحث حقهای قانونی وحقهای اخلاقی.
۶. کارکردهای حقوق،مواردی چون نظم بخشی وتامین قسط و عدل از مباحث کارکردی و درونی حقوق است.
۷. مداخله دولت درحیات سیاسی و اجتماعی مردم
۲-۳- موضوعات بیرونی حقوق^[۶۵]:
۱. ماهیت تکلیف حقوقی
۲. رابط حقوق واقتصاد و توجهی اقتصادی قاعده حقوقی؛
۳. بحثهای فمینیستی که بیانگر تاثیر قاعده ی حقوقی است.
در فلسفه حقوق دو مکتب حقوقی وجود دارد^[۶۶]:
۱. مکتب حقوق طبیعی فطری؛
۲. مکتب حقوق تحققی (موضوعه).
مکتب حقوق طبیعی به لحاظ تاریخی مقدّم بر مکتب حقوق موضوعه است و دارای سه شاخه می باشد:
الف: الهی (فطری)، تومس آکویناس.
ب: کیهانی(طبیعی)، هوگو گروسیوس هلندی.
ج: حقوق طبیعی با مفهوم انسانی، امانوئل کانت آلمانی.
از منظر حقوق طبیعی گرایان قواعد حقوقی ریشه در ارزشهای ما قبل حقوقی دارد و محاط در ارزشهای ما قبل حقوقی است و حقوق محصول ارزشهاست و بطور کلی مفاهیم مورد بحث در حقوق طبیعی بیشتر ما قبل حقوقی هستند، در حالیکه در حقوق موضوعه این حقوق است که ارزشها را ایجاد می کند. (حقوق خلق ارزشهاست) مباجث مطرح در حقوق طبیعی به قرار ذیل است:
۱.نظریه های حق (فلسفه حق)
۲. نظریه های اخلاق(فلسفه اخلاق): الف. نسبی گرایی اخلاقی. ب. اخلاق الهی یا نظریه فرمان الهی. ج. اخلاق فضیلت مدار. د. اخلاق سود مدار یا فایده گرایی. ه. اخلاق حق مدار
۳. نظریه های عدالت(فلسفه عدالت) الف: عدالت به معنای انصاف. ب: نظریه عدالت هایک.
حقوق موضوعه: در این مکتب آرای اندیشمندانی همچون جان آستین، هارت، هانس کلسن، همراه با نظریه های دولت(ملی – مدرن)، حکومت قانون و مکاتب پراگماتیسم،رئالیسم، فیمینیسم و.. قابل مطالعه وملاحظه است.
امروزه حوزه های جدیدی از فلسفه حقوق قابل طرح است: حقوق اداری بین المللی و توجه به حوزه اداره سازمان های بین لمللی، اصل قانونی بودن، اصل انتظارات مشروع، اصل ثبات، اصل پاسخگویی، الزام به ارائه دلایل، دادرسی منصفانه و …
متدولوژی حقوق بین الملل مربوط به حوزه علم حقوق بین الملل می شود ونه به حقوق بین الملل موضوعه . علم حقوق بین الملل رامعمولاً یک علم هنجاری یا دستوری^[۶۷] قلمداد می کنند حال آنکه در واقع چنین نیست. حقوق به طور کلی و به خودی خود جنبه دستوری دارد زیرا آنچه را که بایدوجود داشته باشد توصیف می کند اما«علم حقوق» به دنبال تحصیل دانش است. موضوع «علم حقوق» به طورکلی مطالعه و بررسی قواعد وپدیدارهای حقوقی است اما یک «علم دستوری یا هنجاری» نیست.^[۶۸]
بخش دوم
روش شناسی حقوق بین الملل
درساحت هستی شناسی و معرفت شناسی
فصل اول
هستی شناسی حقوق بین الملل
بند اول - کلیّات
چنانکه در بخش پیش نیزگفته شد ابتدا باید وجود موضوعی را اثبات کرد وسپس مدّعی معرفت و روش های معرفت شناسی آن شد؛ به بیان دقیق تر برای رفتن به سراغ معرفت شناسی آن علم ابتدا باید از هستی شناسی^[۶۹] آن علم گذر کرد^[۷۰]. چنانکه برخی «علم کلام» را فاقد وجاهت علم بودن می دانند چرا که استدلالات آن عقلی نیست و مبتنی بر حسن و قبح است؛ به نظر نگارنده همین مشکل در خصوص «روانشناسی» غربی نیز مصداق دارد که انسان را همچون دستگاهی می داند که شرطی می شود و در برابر محرّکی خاص، واکنشی خاص نشان می دهد؛ حال آنکه اگر انسان را «روح» بدانیم هر انسانی حکم خاص خود را دارد و قواعدی که روانشناسان غربی برای تیپ های مختلف شخصیّتی تعریف کرده اند درهم می ریزد.
تفکیک بحث هستی شناسی و معرفت شناسی در رشته ی حقوق بین الملل، بسیار مشکل است چرا که وقتی در بحث «معرفت شناسیِ» حقوق بین الملل، مکاتب فلسفی این علم را تحلیل می کنیم ناگزیر بحث ها به جاهایی کشیده می شود که گویی «هستی شناسی» حقوق بین الملل است. برخی مکاتب تفاسیری از حقوق بین الملل دارندکه گویی آن را نفی یا آن را از معنا تهی می سازد؛ چنانکه رئالیسم ویا بهتر بگوییم برخی از نظریه پردازان آن مکتب، حرف هایشان بیشترسیاسی است تا حقوقی . البته دراین فصل سعی می شود بیشتربحث های کلّی در غالب چند نظر، از مهمترین نظریه پردازان را بیان شود تا از زبان مکاتب؛ تا خلط مبحث با بحث معرفت شناسی پیش نیاید.
به هرحال درمورد رشته ی حقوق بین الملل نیز این شکّ وشبهه وجود دارد. با وقوع جنگها وبحران های منطقه ای وجهانی و به طور کلی تجاوزهای متعدّدی که به مقرّرات حقوق بین الملل وارد گردیده موجب شدتا نسبت به ماهیّت این رشته ی حقوقی به مثابه ی مجموعه ی قواعدلازم الاجرا به دیده ی تردیدبنگرندوحتّی تا بدانجا پیش روندکه این پرسش را مطرح سازند:آیا حقوق بین الملل اساساً یک حقوق واقعی است یا یک سری دستورات ساده ی اخلاقی فاقد ارزش اجرایی؟ پاسخ به این پرسش ، نخست مستلزم بیان نظریاتی است که در نفی حقوق بین الملل ابراز شده وسپس رد استدلالی آنها و اثبات وجود حقوق بین الملل.
بند دوم - اِنکارکنندگان حقوق بین الملل
انکارکنندگان وجودحقوق بین الملل به مکتب های مختلفی بستگی دارند. بررسی درست یانادرست بودن اصول فلسفی ، که بسیاری از دانشمندان را به انکارحقوق بین الملل کشانیده، خارج از قلمروحقوق است. این ایرادات اکثراً ناشی ازیک فرضیّه و استدلال غلط می باشدوآن مقایسه ی جامعه بین المللی با جامعه ی داخلی دولت ها وسنجش ارزش حقوق بین الملل ، درمقایسه آن با حقوق داخلی است.
هابز^[۷۱] و اسپینوزا^[۷۲] از «فیلسوفانی» بودند که وجود حقوق بین الملل را انکار کردند. از میان «حقوقدانان» پوفندروف^[۷۳] وجان آستین^[۷۴] از همه معروف ترند؛ جان آستین حقوق بین الملل را حتی شایسته ی نام «حقوق» نمی داند و آن را جزئی از اخلاق یا نزاکت بین المللی قلمداد می کند.^[۷۵] هگل هرچندحقوق بین الملل را به منزله ی یک رشته ی حقوقی قبول دارد، ولی آن را تا سطح یک «حقوق عمومی خارجی» تنزّل می دهد؛ وی معتقد است که در صورت بروز اختلاف میان کشورها و عدم حصول توافق بین آنها، جنگ تنها راه حل تلّقی می گردد.^[۷۶] در دوره ی معاصرنام «مارتین کاسکه نیمی^[۷۷]»استاد دانشگاه هلسینکی برسر زبان ها افتاده؛ برخی می گویند او با نظریاتش آتشی که برموجودیت حقوق بین الملل می افکند چیزی از پرسش های هستی سوز «نیچه» که بر پیکر مدرنیته افکند، کم ندارد . ^[۷۸]
ایراداتِ رایج را به ترتیب اهمیّت و کلیّت، می توان در قالب مسایل ذیل مطرح کرده و پاسخ گفت:
۱-آیا جامعه بین المللی وجود دارد؟
۲-آیا در روابط بین المللی قواعد حقوقی حکمفرماست؟
۳- مسأله وجود یا عدم دستگاه دادگستری
۴- عدم وجود یا عدم ضمانت «اجرا» ی بین المللی

SSCP
S-SAP
AFLP
SNP
SAMPL
شکل۲-۱ انواع نشانگر(نقوی و قره‌ریاضی،۱۳۸۸)
۲-۲-۹ نشانگرهای ریخت‌شناسی^[۱۵]
نشانگرهای ریخت‌شناسی اولین نشانگرهایی بودند که برای ارزیابی تنوع ژنتیکی مورد استفاده قرار گرفتند این نشانگرها در واقع نتیجه جهش‌های قابل رویت در ریخت ظاهری موجود هستند. ودر صورتی می‌توانند به عنوان نشانگر ژنتیکی مورد استفاده قرار گیرند که بیان آنها در طیف وسیعی از محیط‌های مختلف تکرارپذیر باشد. اگه چه تنوع ریخت‌شانسی به راحتی قابل مشاهده بوده و کمک زیادی به تحقیقات پایه‌ای می‌کند، ولی به دلیل کم بودن تعداد آنها، وابسته بودن آنها به سن و مرحله رشدی گیاه و وابسته بودن آنها به محیط، استفاده از آنها با محدودیت زیادی همراه است. همچنین عواملی نظیر اثرات غالبیت، اپیستازی و پلیوتروپی بروز این تنوع را تحت تاثیر قرار می‌دهند و استفاده از آن را مشکل می‌سازد. به همین خاطر دستیابی به نشانگرهای کاراتر توجه بیشتر محققین را به خود جلب کرده است(نقوی و قره‌ریاضی،۱۳۸۸). امروزه به خوبی مشخص شده است که استفاده از نشانگرهای تکمیلی مانند نشانگرهای مولکولی و سیتوژنتیکی در کنار نشانگرهای ریخت‌شناسی ارزیابی بسیار جامع‌تر و دقیق‌تری از تنوع گیاهی را به دست می‌دهد(کومار و هیروچیکا، ۲۰۰۱).

۲-۲-۹ نشانگرهای مولکولی
نشانگرهای مولکولی از ابزارهای بسیار مهمی برای مدیریت نمونه‌های ژرم‌پلاسم در بانک ژن، ارزیابی روابط خویشاوندی ژنتیکی، انتخاب گیاهان برتر و بررسی شباهت یا تفاوت بین نمونه‌های مختلف می‌باشد، که برای دستیابی به این اهداف از نشانگرهای مولکولی متعددی استفاده می‌شود(پورساربانی و همکاران، ۱۳۸۴). نشانگرهای مولکولی دارای مزایای متعددی است. این مزایا شامل، صرفه جویی در زمان، استفاده از فضایی آزمایشگاه و قابلیت اطمینان بیشتر به نتایج حاصله می‌باشد(چوکان و واربورتون^[۱۶]، ۲۰۰۶). استفاده از اطلاعات مولکولی در مقایسه با خصوصیات مورفولوژیکی برای بررسی روابط فلیوژنی، از چندین مزیت برخوردار است. به عنوان مثال الف) هیچ گونه ارزیابی شخص در تعیین وضعیت صفات دخیل نیست. ب) به دلیل اینکه ساختمان DNA در تمام موجودات زنده از چهار باز نوکلئوتید تشکیل شده است. بنابراین امکان مطالعه مستقیم متنوع‌ترین اشکال حیات وجود دارد. ج) میزان اطلاعات حاصله بسیار زیاده بوده و بدست آوردن این اطلاعات برای گونه‌های مورد نظر در آزمایشگاه، نسبتا ساده است(کومار و هیروچیکا، ۲۰۰۱). نشانگرهای مولکولی به طور فزاینده در تجزیه و تحلیل ژنتیکی گیاه استفاده می‌شود، با توجه به مزایای آشکار خود بر نشانگرهای مورفولوژیک به عنوان مثال چتدشکلی بالا، تعداد باند بیشتر، با ثبات بودن در سرتاسر مراحل رشد گیاه، و حداقل تأثیر محیط بر آنها به عنوان فاکتور موثر برای بررسی تنوع ژنتیکی استفاده می‌شوند(ویجاتان،^[۱۷] ۲۰۰۵). این نشانگرها مبتنی بر PCR بوده و تنها به مقادیر کمی DNA نیاز دارند و سنجش آنها نسبتا سریع است. تکنیک‌های مولکولی امکان بررسی ژنتیکی دقیق و بررسی عوامل محیطی تنوع را امکان پذیر می‌سازد و سبب دقت بیشتر در اندازه‌گیری و ارزیابی تنوع ژنتیکی می‌گردد(رضوی‌زاده و احسان‌پور، ۱۳۹۱). علاوه بر این قدرت تبعیض عالی در میان ژنوتیپ‌های مشابه و توانایی گروه‌بندی، گروه‌های هتروتیک^[۱۸] بر اساس فاصله ژنتیکی دلیلی دیگر برای استفاده از نشانگرهای مولکولی می‌باشد علاوه بر این تکنولوژی نشانگر مولکولی نقش حیاتی در زیست شناسی گیاهی، از جمله انگشت نگاری DNA، نقشه برداری ژنتیکی، روابط فیلوژنتیک و اصلاح مولکولی دارد( بایر^[۱۹]، ۲۰۰۵ و چوکان و واربورتون، ۲۰۰۶). نشانگرهای مولکولی را به دو دسته نشانگرهای پروتئینی و نشانگرهای حاصل از DNA تقسم‌بندی می‌کنند(عبدمیشانی و شاه‌نجات بوشهری،۱۳۸۶).
۲-۹-۲-۱ نشانگرهای پروتئینی
مطالعه اولیه مولکولی با اهدف طبقه‌بندی با بهره گرفتن از نشانگرهای پروتئینی انجام می‌شد. نشانگرهای پروتئینی فرآورده نهایی ژن‌های ساختاری بوده که در واقع بیانگر تنوع موجود در سطح توالی نوکلئوتیدی ژنوم هستند اما از آنجا که محصولات ژن از روی قسمتی از توالی‌های DNA ساخته می‌شوند در برگیرنده همه تغییرات موجود در سطح DNA نیستند و نمی‌توانند نمایند کل‌ ژنوم باشد. یکی از نشانگرهای پروتئینی معمول نشانگرهای آیزوزایمی هستند که چندین دهه است از ‌آنها استفاده می‌شود. آیزوزایم‌های شکل‌های مختلف یک آنزیم‌اند که اغلب تحریک الکتروفورزی متفاوتی دارند که با بسترهای نشاسته‌ای یا پلی‌اکریلامیدی از یکدیگر جدا می‌شوند(چاولا^[۲۰]، ۲۰۰۲).
۲-۹-۲-۲ نشانگرهای مولکولیDNA
تاکنون انواع مختلف نشانگرهای DNA با تفاوت‌های زیاد از نظر تکنیکی و روش تولید، نحوه کابرد، امیتازبندی، تجزیه و تحلیل و تفسیر نتایج به سرعت ابداع و معرفی گردیده‌اند. بدون ترید ابداع و معرفی واکنش زنجیره‌ای پلی‌مراز یا PCR، بیشترین نقش را در توسعه و تکامل نشانگرهای DNA داشته است(گوپتا و همکاران ۱۹۹۹). نشانگرهای مولکولی DNA را در سه گروه، مبتنی بر دورگ‌گیری، مبتی بر PCR و مبتنی بر توالی‌یابی تقسیم‌بندی کرده‌اند. تکنولوژی‌های متعدد نشانگری مبتنی بر DNA برای شناسایی چندشکلی‌ها و سنجش زیر مجموعه‌ای از مقدار کل DNA ژنومی توسعه یافته است(کومار و هیروچیا، ۲۰۰۱).
۲-۹-۲-۲-۱ نشانگرهای DNA مبتنی بر دورگ‌گیری
در این گروه انگشت‌نگاری الیگونوکئوتیدی،RFLP، RLGS، VNTRS، Minisatellite قرار می‌گیرد.
۲-۹-۲-۲-۲ نشانگرهای مبتنی بر توالی‌یابی
در این گروه نشانگرهایی مانندEST و SNPقرار می‌گیرد.
۲-۹-۲-۲-۳ نشانگرهای DNA مبتنی بر واکنش زنجیره‌ای پلیمراز
واکنش زنجیره‌ای پلیمراز از زمان شروع، در بسیاری از روش‌های استاندار زیست‌شناسی مولکولی و بیوتکنولوژی انقلاب ایجاد کرده و باعث تولید نشانگرهای مختلفی شده، این نشانگرها که مبتنی بر واکنشPCR^[21] هستند، شامل:ISSR^[22] ، RAPD^[23]، SSR^[24]، ,SNP^[25]،AFLP^[26]، ^[۲۷]RFLP و غیره می‌باشند(بایر و همکاران۲۰۰۵، چوکان و واربرتون، ۲۰۰۶ و نقوی و قره‌ریاضی، ۱۳۸۸).
از نظر کاربردی نشانگرهای بارز برای استفاده در مطالعات تنوع‌ژنتیکی، همسانه‌سازی مکانی و اشباع سریع نقشه‌های ژنتیکی مناسب‌اند و در مقابل، نشانگرهای هم‌بارز جهت تهیه و افزایش دقت نقشه‌های عمومی برای یک گونه، نقشه‌یابی مقایسه‌ای بین گونه‌ها، نقشه‌یابی جایگاه‌های صفات کمی(QTLS)، تهیه نقشه‌های ژنی و مطالعه ژنتیک جمعیت کاربرد بیشتری دارند(وین^[۲۸]،۲۰۰۳). هر کدام از انواع نشانگر‌هایDNA مجموعه‌ای از مزایا و معایب را در وراثت، تکرارپذیری، میزان اطلاعات بدست‌ آمده، میزان پیچیدگی روش و همچنین جنبه‌های اقتصادی از قبیل هزینه و زمان مورد نیاز تا حصول نتیجه‌ نهایی را دارا هستند(روکاسزی و بولیبوک^[۲۹]، ۲۰۰۴). از آن رو لازم است که قبل از کاربرد هر کدام سودمندی و کارایی نشانگر سنجیده و ارزیابی شود(کومار و هیروچیکا، ۲۰۰۱). یک نشانگر مناسب بایستی قابل دسترس بوده و تفسیر نتایج آسانی داشته، از تکرارپذیری بالایی برخوردار بوده و به فراوانی مناسب در ژنوم باشد(وین، ۲۰۰۳).
نشانگر RAPD: در این روش از یک آغازگر به طول تقریبی ۱۰ نوکلئوتید برای مطالعات ژنتیکی استفاده می‌شود. این روش معمولا برای برآورد تنوع ژنتیکی بین اعضاء جمعیت‌ها یا گونه‌های بسیار نزدیک به هم استفاده می‌شود. چندشکلی در RAPD بر این اصل استوار است که اگر جایگاه اتصال و هیبرید شدن یک آغازگر در یک ژنوم، حتی یک نوکلئوتید تفاوت داشته یاشد، این تغییر می‌تواند منجر به حذف یک باند و ایجاد چندشکلی شود باندهای بدست آمده به عنوان صفات مستقل و البته با ارزش یکسان در نظر گرفته می‌شود. چندشکلی باندها را می‌توان در قالب سیستم جفتی نمره‌دهی کرد. تکرارپذیر بودن یا نبودن نکته مهم استفاده از این روش است ولی با این وجود RAPD به طور گسترده برای تفکیک گونه‌های نزدیک به هم استفاده شده است(ویلیلمز و همکاران، ۱۹۹۰).
نشانگر:AFLP این تکنیک یکی از محبوب‌ترین و سودمندترین روش‌های انگشت‌نگاری ژنتیکی است. AFLP نیز یک روش تکثیر تصادفی می‌باشد. و نیازی به داشتن اطلاعات از توالی موجود مورد بررسی ندارد. AFLP تعداد باندهای بیشتری نسبت به RAPD تولید می‌کند. این روش شیوه‌ای مطمئن و قوی می‌باشد که چندان تحت تاثیرمتغیرهای موجود در واکنش PCR قرار ندارد اما در عین حال روشی پرهزینه است. تکنیک AFLP باعث پیشترفت زیادی در انگشت‌نگاری DNA شده است(فارسی و ذوالعلی، ۱۳۸۴).
نشانگرRFLP: اولین نشانگری که چندشکلی در سطح توالی‌های DNA را مشخص کرده نشانگر RFLP بود. در این هضم مولکول DNA با یک آنزیم برشی خاص منجر به تولید قطعاتی با طول معین و متفاوت خواهد شد. جهش نقطه‌ای درون یم مکان آنزیم برشی منجر به تغییر الگوی برش و تفاوت در طول قطعات و تعداد آنها خواهد شد. بنابراین یک چندشکلی قابل تظاهر بین ژنوتیپ‌های مختلف ایجاد خواهد شد(باقری و همکاران، ۱۳۹۱).
نشانگرهای ریزماهواره‌ها: ریزماهواره‌ها (SSRS)، توالی‌های ساده تکراری هستند که در ژنوم تمام یوکاریوت‌ها یافت می‌شود و از ۶-۱ توالی نوکلئوتیدی مثل AAG که به صورت پشت سرهم چندبار تکرار می‌شود، تشکیل شده‌اند. و ریزماهواره‌ها هم در نواحی کدکننده و هم نواحی غیر کدکننده وجود دارند. و با ایجاد چندشکلی در طول قطعات قابل شناسایی هستند. با وجود اینکه مکانیسم تکامل ریزماهواره‌ها هنوز به درستی مشخص نیست، اما به صورت گسترده به عنوان نشانگری قوی در ژنتیک جمعیت استفاده می‌شود(رضوی‌زاده و احسان‌پور،۱۳۹۱ و نقوی و قره‌ریاضی، ۱۳۸۸).
۲-۱۰ تخمین فاصله ژنتیکی
آگاهی از میزان تنوع ذخایر توارثی بین افراد یکی از اهداف ارزشمند اصلاح گونه‌های گیاهی است. تاکنون چندین راهکار برای تجزیه و تحلیل تنوع ژنتیکی در ارقام، لاین‌های اصلاحی و جمعیت‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند. فاصله ژنتیکی یعنی تفاوت بین موجودات که می‌تواند به صورت اختلاف فنوتیپی یا آللی توضیح داده شود. تعریف جامع دیگری از فاصله ژنتیکی عبارتند از: هر نوع تفاوت ژنتیکی قابل اندازه‌گیری در سطح توالی ژن‌ها یا فراوانی‌ها آللی که بین اعضاء، جمعییت‌ها یا گونه‌ها قابل تشخیص باشد(پراسانا و محمدی^[۳۰]، ۲۰۰۳).
برای درک فاصله ژنتیکی می‌توان به صورت مجازی آن را به سه دسته فاصله ژنتیکی مطلق^[۳۱]، فاصله ژنتیکی نسبی^[۳۲]و فاصله ژنتیکی عملکردی^[۳۳] تقسیم کرد. فاصله ژنتیکی مطلق بر مبنای مقایسه تفاوت‌ها و شباهت‌های ژنومی بین دو فرد است که به صورت مکان ژنی صورت می‌گیرد و می‌تواند بازتاب کاملی از رابطه بین افراد باشد. در عوض فاصله ژنتیکی نسبی رابطه را بر مبنای داده‌های استفاده شده برای محاسبه فاصله در اختیار می‌گذارد. فاصله ژنتیکی عملکردی به صورت اثر تجمعی نشانگرهای مولکولی ژنومی که نقشه آن تهیه شده برای یک مقدار معنی‌دار از تفاوت‌های مشاهده شده برای یک صفت تعریف می‌شود. در عمل فقط فواصل ژنتیکی نسبی را می‌توان اندازه گیری کرد. در مجموع چندین عامل، تخمین روابط ژنتیکی بین اعضاء را تحت تاثیر قرار می‌دهد که عبارتنداز تعداد نشانگر مورد استفاده، توزیع نشانگرها در سطح ژنوم و طبیعت مکانیزم‌های تکاملی که در واقع زیربنای تنوع محاسبه شده است(پاول^[۳۴]و همکاران، ۱۹۹۶).
۲-۱۱ روش‌های آماری تجزیه تحلیل تنوع ژنتیکی
به منظور مطالعه تنوع، عموما از ضریب تغییرات فنوتیپی^[۳۵](PCV) و تغییرات ژنتیکی^[۳۶](GCV) استفاده می‌شود. مطالعه تنوع ژنتیکی فرایندی است که تفاوت بین افراد، جمعیت‌ها و یا گروه‌ها را با بهره گرفتن از روش‌های آماری خاص براساس داده‌های حاصل از ارزیابی صفات مختلف بررسی می‌شود. تنوع ژنتیکی می‌تواند براساس صفات مورفولوژیک(کیفی و کمی)، شجره افراد و یا خصوصیات مولکولی افراد بیان شود(پاول و همکاران، ۱۹۹۶ و لامکی و لی^[۳۷]،۱۹۹۳). با افزایش اندازه نمونه، تعیین شباهت‌ها و تفاوت‌های بین افراد مشکل‌تر می‌شود. یکی از بهترین راهکارهای طبقه‌بندی ذخایر توارثی و تجزیه تحلیل چند متغیره از تجزیه هم‌زمان چندین متغیر برای بررسی روابط بین افراد استفاده می‌شود. این تکنیک‌ها امروزه به طور گسترده‌ای برای تجزیه و تحلیل تنوع ژنتیکی داده‌های مختلف از قبیل داده‌های مورفولوژیکی، بیوشمیایی یا نشانگرهای مولکولی برای بررسی روابط افراد مورد استفاده قرار می‌گیرد. از بین این الگوریتم‌ها تجزیه خوشه‌ای^[۳۸]و تجزیه به مولفه‌های اصلی^[۳۹]‌(PCA) بیشتر از بقیه کاربرد دارند(کالدرینی^[۴۰] و همکاران، ۱۹۹۷).
۲-۱۲ تجزیه خوشه‌ای
تجزیه خوشه‌ای به گروهی از روش‌های چند متغیره که هدف اولیه آنها گروه‌بندی افراد می‌باشد اطلاق می‌گردد. از طریق این روش اعضاء مشابه از نظر صفات مورد بررسی در یک خوشه واحد کنار هم قرار می‌گیرند. در نتیجه این دسته‌بندی اعضاءی که در یک خوشه قرار می‌گیرند دارای شباهت زیاد و اعضاءی که در خوشه‌های جداگانه قرار می‌گیرند تفاوت‌های زیادی با هم دارند. بنابراین اگر طبقه‌بندی بصورت صحیحی انجام گیرد اعضاءی که در یک خوشه قرار دارند در نمایش هندسی در کنار هم قرار گرفته و اعضاءی که در خوشه‌های جداگانه قرار دارند از یکدیگر دورتر هستند .در بین روش‌های تجزیه خوشه‌ای بیشتر الگوریتم‌های مبتنی بر فاصله در تجزیه تنوع ژنتیکی استفاده می‌شود. در روش‌های مبتنی بر فاصله، ماتریس فاصله به عنوان ورودی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد و خروجی آن به صورت گرافیک( درختی یا دندروگرام ) قابل ارائه است(دویلن و گلدستین^[۴۱]، ۱۹۸۴).
روش‌های مبتنی بر فاصله به دو گروه تقسیم می‌شوند که عبارتنداز: سلسله مراتبی^[۴۲]و غیر مراتبی^[۴۳]. روش‌های سلسله مراتبی به دو قسمت تقسیم می‌شود که این روش کاربرد بیشتری در تجزیه تحلیل تنوع ژنتیکی گونه‌های گیاهی دارد. در روش سلسله مراتبی ترکیبی^[۴۴]، ابتدا هر عضو به عنوان یک خوشه در نظر گرفته می‌شود. بنابراین در فاصله ژنتیکی صفر تعداد خوشه‌ها با تعداد اعضاء برابر است. سپس اعضاء یا گروه‌هایی که بیشترین شباهت را با یکدیگر دارند با هم ادغام شده و در یک خوشه فرار می‌گیرند. لذا ترکیب گروه‌ها بر اساس میزان تشابهات صورت می‌گیرد و در نهایت تمام ژنوتیپ‌ها به یک خوشه منتسب می‌گردد(وارد،^[۴۵] ۱۹۹۷). در روش سلسه مراتب تقسیمی^[۴۶]، ابتدا تمام اعضاء در یک گروه قرار می گیرند. سپس اعضاء درون گروه برا اساس شباهت به زیر گروه‌های متفاوت تقسیم می‌شوند و همین تقسیم‌بندی ادامه می‌یابد تا به عضو برسد. در بین تمام روش‌های سلسله مراتب ترکیبی روش UPGMA^[47]و روش واریانس حداقل وارد^[۴۸] بیشترین کاربرد را برای تجزیه خوشه‌ای دارند. سایر روش‌ها نیز مانند نزدیک‌ترین همسایه^[۴۹]و دورترین همسایه^[۵۰]توسط برخی از محققین برای تجزیه و تحلیل تنوع ژنتیکی به کار برده می‌شوند. در مرحله بعد شباهت یا فاصله هر عضو یا اعضاء درون یک خوشه به صورت میانگین فاصله یا شباهت آن عضو از اعضاء خوشه در نظر گرفته می‌شود(پارسانا و محمدی، ۲۰۰۳).
۲-۱۳ تجزیه به مختصات اصلی^[۵۱]
تجزیه به مولفه‌های اصلی نیز یکی دیگر از روش‌های چند متغیره است که دارای کاربرد زیادی است. این روش را می‌توان برای نمایش دوبعدی پراکنش اعضاء بکار برد. تجمع اعضاء در یک ناحیه از پلات نشان دهنده تشابه ژنتیکی آنها می‌باشد. تجزیه به مختصات اصلی به عنوان روشی برای کاستن حجم داده‌ها به منظور روشن ساختن روابط بین دو یا چند متغیر و توجیه تغییرات کل داده‌های اصلی و اولیه بوسیله تعداد محدودی از متغیرهای جدید مستقل به نام مختصات اصلی است. این نوع دسته‌بندی اجازه نمایان شدن تفاوت بین اعضاء را داده و امکان مشاهده همه گروه‌ها را میسر می‌کند. کاسته شدن از حجم داده‌ها بوسیله تبدیل خطی داده‌های اصلی به متغیرهای مستقل جدیدی که به عنوان مختصات اصلی شناخته می‌شودند انجام می‌گیرد. به طوری که اولین مولفه بیشترین مقدار تغییرات داده‌های اولیه را توجیه می‌کند و مولفه دوم بیشترین مقدار تغییرات باقیمانده را بعد از مولفه اول توجیه می‌کند و الی آخر. لازم به ذکر است که هر مولفه تغییراتی را توجیه می‌کند که توسط مولفه‌های قبلی بیان نشده باشد(پارسانا و محمدی، ۲۰۰۳).
۲-۱۴ نشانگرهای ISSR
از بین روش‌های مختلف مبتنی بر PCR نشانگر ISSR یکی از ساده‌ترین آنها می‌‌باشد که به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. نشانگرهای ISSR توالی بین تکراری ساده، تکرارهای دو، سه، چهار یا پنج نوکلئوتیدی مبتنی ‏بر PCR می‏باشند، و اولین بار در سال ۱۹۹۴ میلادی توسط زیتکی ویز مطرح شد. و طول آغازگرها ۲۵-۱۶ نوکلئوتید می‌باشد. در این روش، SSRs بعنوان پرایمرهایی برای تکثیر بیشتر مناطق میان SSR استفاده می‌شوند. SSRs یا میکروستلایت‌ها تکرارهای پشت سرهم کوتاه(STRs) یا تعداد متنوعی از تکرارهای پشت سرهم (VNTRs)، یک یا چهار باز حاضر در تمام مناطق ژنوم‌های یوکاریوتی هستند. آنها در سراسر ژنوم گسترده شده و از نظر تعداد واحدهای تکراری متفاوت هستند(زیتکی‌ویز و روفالسکی، ۱۹۹۴ و ردی^[۵۲] و همکاران، ۲۰۰۲). این نشانگر برخی مزایای نشانگر‏های SSR و AFLP را دارا بوده و فاقد معایبی همچون تکرارپذیری کمRAPD ، هزینه بالای AFLP و نیاز به شناخت توالی‌های پیرامونی برای توسعه پرایمرهای اختصاصی گونه‌ها برای نشانگرSSR می‏باشد(ردی و همکاران، ۲۰۰۲ و بورنت و برانچارد^[۵۳]، ۲۰۰۱). روش ISSR نسبت بهRAPD قابل اعتمادتر است و آغازگرهای آن پلی‌مرفیسم بیشتری تولید می‌کند، چرا را که نواحی متغیر در ژنوم را مورد هدف قرار می‌دهد(هانتولا^[۵۴]، ۱۹۹۶). ISSRs عمدتا به عنوان نشانگرهای غالب، تابع توارث‌پذیری ساده مندلی شناخته می‌شوند. اما، آنها همچنین در برخی موارد به‌ عنوان نشانگرهای هم‌بارز شناخته شده‌اند(وجود لنگر طولانی در ׳۵ انتهایی باعث می‌شود که این نشانگر به صورت هم‌بارز عمل کند) چرا که قادر به تمایز میان هموزیگوت‌ها و هتروزیگوت‌ها بوده‌اند. از نشانگر ISSR به شدت در مطالعات تنوع ژنتیکی، نژادهای جانوری یا گیاهی، برچسب‌گذاری ژن، نقشه‌برداری ژنوم و زیست‌شناسی تکاملی استفاده می‌شود(ردی و همکاران، ۲۰۰۲ و مگرگورو همکاران^[۵۵]، ۲۰۰۰). تکرارپذیری بالای ISSRs احتمالا به سبب استفاده از پرایمرهای طولانی‌تر (۱۶–۲۵ mers)در مقایسه با پرایمرهای کوتاهتر رپید (۱۰ mers) می‌باشد که این امر امکان استفاده از دمای بالای اتصال( ۴۵ الی ۶۰ درجه سانتیگراد) را فراهم می‌کند که منجر به افزایش احتمال اتصال پرایمر به نقاط مشخصی از DNA (تکرارپذیری بیشتر) می‌شود و در نتیجه این نشانگر به دلیل فراوانی مناطق تکرار شونده در ژنوم، چندشکلی بیشتری را نسبت به نشانگرهای RAPD نشان داده و باندهای حاصل اطلاعات بیشتری را از ژنوم می‌دهد(اسلامن و همکاران، ۱۹۹۹، امینی و همکاران، ۱۳۹۱). از این نشانگر برای انگشت‌نگاری ژن بدون اینکه نیاز به دانستن توالی ژن باشد استفاده می‌شود(حسن‌نژاد و همکاران، ۱۳۸۴ و ویجتان و ۲۰۰۵). همچنین اگر این نشانگرها باRFLP وRAPD استفاده شوند در تجزیه تحلیل؛ سطح جندشکلی بالاتری را نشان می‌دهد(حسن‌نژاد و همکاران، ۱۳۸۴). از این نشانگر برای شناسایی ارقام سیب ژمینی(بورنت و برانچارد، ۲۰۰۱) ، تهیه نقشه ژنتیکی گیاهان، انگشت‌نگاری ژن، تجزیه و تحلیل روابط فلیوژنتیک، تجزیه و تحلیل ساختار جمعیت، شناسایی واریته و لاین، نقشه‌برداری ژنتیکی، انتخاب به کمک نشانگر^[۵۶] و غیره استفاده شده(ویجتان، ۲۰۰۵).
۲-۱۴-۱ نحوه عمل نشانگر ISSR
در این نشانگر‏ها از تکرار‏های دو و سه‏تایی، استفاده شده که در یکی از انتها‏ها با یک یا چند نوکلئوتید قلاب (لنگر) شد‏ه‏اند، و به ‏عنوان نشانگر‏های تکی PCR استفاده می‏شود. ناحیه قلاب ‏شده (انتهایʹ۳ یا انتهایʹ۵) نشانگر، اجازه اتصال محکم‏تر نشانگر به جایگاه هدف در نمونه الگو را فراهم می‌کند. بنابراین احتمال سر‏خوردن نشانگر بسیار کم خواهد شد. ‏استفاده از نشانگر‏هایSSR قلاب‏شده در انتهایʹ۳ و ʹ۵ به ‏منظور تکثیر DNA بین‏ دو SSR استفاده می‌شود. در حقیقت فقط آغازگرهای قلاب شده در انتهای ʹ۵ قادر به شناسایی تنوع آللی در داخل SSR هدف هستند. آغازگرهای قلاب شده در انتهای׳۵ در مرز بالادست SSR هدف قرار می‌گیرند و به سمت پایین دست حرکت می‌کنند. بنابراین محصولات به دست آمده از آغازگرهای قلاب شده در انتهای׳۵ چندشکلی‌های بیشتری را نشان خواهند داد. توسعه چندشکلی همچنین بنابر طبیعت پرایمر(پرایمر آزاد و یا پرایمر متصل به نوکلئوتید در انتهای ʹ۳ و یا ׳۵) و توالی تکرارها در پرایمر مورد استفاده تغییر می‌کند. وقتی پرایمرهای غیرمتصل، بعبارت دیگر تنها SSRs، بعنوان پرایمر مورد استفاده قرار می‌گیرند، پرایمر تمایل به لغزش در درون واحدهای تکراری در طی تکثیر دارد که منجر به تولید اسمیر، بجای باندهای شفاف، می‌شود. اتصال یک تا چهار نوکلئوتید به انتهای ʹ۳ و یا ׳۵ پرایمر (پرایمر متصل به نوکلئوتید)، این اطمینان را می‌دهد که پرایمر فقط با انتهاهای ریزماهواره در DNA الگو اتصال می‌یابد و بنابراین از پرایمینگ درونی و تشکیل اسمیر ممانعت می‌شود. همچنین، اتصال نوکلئوتید سبب می‌شود که تنها یک زیر مجموعه از میکروستلایت‌ها، بعنوان محل‌های پرایمینگ مورد استفاده قرار بگیرند. وقتی پرایمرهای متصل به نوکلئوتید در انتهای ׳۵ استفاده می‌شوند، محصولات تکثیر شده شامل توالی‌های ریز ماهواره و انواع طولی آنها در طول یک ژنوم هستند بنابراین تعداد بیشتری باند و درجه بالاتری از چندشکلی را ارائه می‌کنند. معمولا پرایمرهای با تکرارهای دو نوکلئوتیدی و متصل به نوکلئوتید در انتهایʹ۳ و یا ׳۵، چندشکلی بالایی را نشان می‌دهند(بلایر و همکاران، ۱۹۹۹ و جویشی و همکاران، ۲۰۰۰). پرایمرهای متصل به نوکلئوتید در انتهای ʹ۳، الگوی بانددهی واضح‌تری را در مقایسه با پرایمرهای متصل به نوکلئوتید در انتهای ׳۵ نشان می‌دهند. از آنجا که پرایمر یک موتیف SSR است تناوب و توزیع موتیف‌های ریزماهواره، موتیف‌ها را در گونه‌های مختلف تکرار می‌کند، همچنین بر تولید باندها تاثیر می‌گذارد. میان توالی‌های DNA اندامک‌ها و هسته از نظر فراوانی SSRs تفاوت وجود دارد تنها محدودیتی که این روش دارد این است که چند شکلی فقط مربوط به جایگاه‌های ژنی SSRهای است که با فاصله مناسب در دو جهت معکوس قرار گرفته باشد. استفاده از این نشانگر بسیار سریع و آسان است و به نظر می‌رسد که به دلیل طویل بودن نشانگر‌ها؛ قابلیت تکثیر نشانگر SSR را نیز داشته باشد(امینی و همکاران، ۱۳۹۱، ردی و همکاران، ۲۰۰۲ و زیتکی‌ویز و رافالسکی، ۱۹۹۴).
شکل ۲-۲ISSR-PCR ، نمایش اتصال پرایمر(AG)8 به DNA الف)غیر قلاب شده ب) قلاب شده در انتهایʹ۳ ج) قلاب شده در انتهای ׳۵٫ هدف در DNA الگو تکثیر بین دو SSR با تکرار(TC)n است. الف) پرایمر(AG)n غیر قلاب شده که به هر ناحیه تکرار(TC)n بر روی DNA الگو قرار گیرد سر می خورد و سرانجام تولید باند اسمیر می‌کند ب) پرایمر AG)n) قلاب شده با دو باز NN در انتهای ʹ۳، که به نواحی ویژه‌ای بر روی DNA الگو متصل می شود و تولید باندهای واضحی می‌کند ج) پرایمرAG)n) قلاب شده با دو باز NN در انتهای ׳۵ که به نواحی ویژه ای بر روی DNA الگو متصل می شود و تولید باندهای واضحی می‌کند( ردی و همکاران۱۹۹۴).
این روش یک روش سریع، کارامد، ساده، کم هزینه، قابلیت خودکار شدن و قابل تکرار است که اکثر فواید و مزایای SSRS و AFLP را با عمومیت RAPD در بر دارد(جدول۲-۳). این روش نیازی به استفاده از مواد رادیواکتیو و خطرناک ندارد. آغازگرها نیز اختصاصی نبوده و می‌تواند به راحتی طراحی و ساخته شوند(گوپتا و همکاران، ۱۹۹۹ و وانگ^[۵۷] و همکاران، ۱۹۹۷).
جدول ۲-۳ مقایسه نشانگرهای مولکولی استفاده شده در اصلاح گیاهان

۴۶/۰

۱۴/۱

۹۴/۴

۷۵/۰

۵۲/۲

ضریب تغییرات

-

۷۰/۵

۲۳/۶

۵۷/۵

۹۲/۱

۲۲/۳

**و* به ترتیب معنی دار در سطح احتمال یک و پنج درصد.

شکل ۳-۱- نمودار اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم بر روی صفت روز تا ۵۰ درصد سبز شدن

شکل ۳-۲- نمودار اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم بر روی صفت روز تا شروع ساقه دهی

شکل ۳-۳- نمودار اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم بر روی صفت روز تا شاخه دهی
۳-۱-۱-۶- مرحله ۵۰ درصد گل دهی
اثر اصلی تاریخ کاشت و اثر اصلی رقم هر دو در سطح احتمال یک درصد بر روی مرحله ۵۰ درصد گل دهی معنی دار شده و اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم در سطح احتمال ۵ درصد بر روی این مرحله معنی دار می باشد (جدول۳-۳). با توجه به جدول مقایسات میانگین (جدول۳-۴)، تاریخ کاشت ۱۰ فروردین با بیشترین زمان برای رسیدن به مرحله ۵۰ درصد گلدهی (۸۸/۶۲روز)، در گروه a قرار گرفته و اختلاف معنی داری با سایر تاریخ های کاشت دارد و بقیه تاریخ های کاشت (۲۵ فروردین، ۹ اردیبهشت و ۲۴ اردیبهشت) نیز به ترتیب در گروه های پایین تر قرار گرفته اند. لازم به ذکر است که تاریخ کاشت ۲۴ اردیبهشت یعنی آخرین تاریخ کاشت پس از ۷۷/۳۹ روز وارد این مرحله شده است. به نظر می رسد که با تاخیر در کاشت گیاه برای دوری از شرایط نامساعد محیطی و برای تولید بذر هر چند به مقدار کم، مراحل مختلف رشدی خود را زودتر به پایان می رساند. مندهام و همکاران (۱۹۹۰)، اعلام می کنند که با تاخیر در کاشت سرعت نمو افزایش یافته و تعداد روزهای از کاشت تا ۵۰ درصد گل دهی کاهش می یابد. رابرتسون و همکاران (۲۰۰۴)، طی بررسی عکس العمل کلزا و خردل هندی به تاریخ کاشت، گزارش نمودند که با تاخیر در کاشت زمان رسیدن به ۵۰ درصد گل دهی و رسیدگی کوتاه تر می شود. در اینجا نیز با تاخیر در کاشت گیاه برای دوری از تنش های محیطی مراحل مختلف فنولوژیکی را زودتر به پایان رسانده است.

در بررسی اثر اصلی رقم نیز، رقم دیررس ساری گول با دارا بودن ۳۳/۵۵ روز بیشترین زمان را برای رسیدن به مرحله ۵۰ درصد گلدهی به خود اختصاص داده و در گروه a قرار گرفته و با دو رقم دیگر اختلاف معنی داری نشان می دهد. رقم هایولا ۴۰۱ نیز با (۵۸/۴۹ روز) در پایین ترین گروه یعنی گروه c قرار گرفته است (جدول۳-۴). همان طور که قبلا نیز ذکر شد، رقم ساری گول دیررس بوده و در نتیجه مراحل مختلف فنولوژیکی را دیرتر سپری می نماید و رقم هایولا۴۰۱ نیز به دلیل زودرس بودن کلیه مراحل رشدی خود را زودتر از دو رقم دیگر سپری می نماید.
با توجه به نمودار اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم (شکل۳-۴)، مشاهده می گردد که رقم ساری گول در تاریخ کاشت اول (۱۰فروردین)، در گروه a قرارگرفته و اختلاف معنی داری با سایر گروه ها دارد. رقم هایولا ۴۰۱ نیز در تاریخ کاشت ۲۴ اردیبهشت در پایین ترین حد و به طور مشترک با رقم RDF003 در همان تاریخ کاشت قرار گرفته است. خصوصیات دیر رس بودن رقم ساری گول و تاریخ کاشت زود هنگام باعث طولا نی تر شدن زمان لازم برای وارد شدن به مرحله ۵۰ درصد گلدهی شده است. رقم هایولا۴۰۱ نیز زودرس بوده و در اکثر مراحل فنولوژیکی کمترین زمان را به خود اختصاص داده است و در اینجا علاوه بر زودرس بودن رقم، تاریخ کاشت دیر هنگام نیز موجب وارد شدن زودتر به این مرحله شده است.
۳-۱-۱-۷- مرحله ۵۰ درصد غلاف دهی
جدول تجزیه واریانس (جدول۳-۳) نشان می دهد که اثر اصلی تاریخ کاشت، اثر اصلی رقم و اثر متقابل آنها بر روی روز تا ۵۰ درصد غلاف دهی در سطح احتمال یک درصد معنی دار می باشد. طولانی ترین زمان برای رسیدن به مرحله ۵۰ درصد غلاف دهی مربوط به تاریخ کاشت ۱۰ فروردین با ۴۴/۷۵ روز و کمترین زمان، مربوط به آخرین تاریخ کاشت یعنی ۲۴ اردیبهشت می باشد که ۶۶/۴۷ روز است و یک اختلاف ۵۸ درصدی بین اولین و آخرین تاریخ کاشت مشاهده می شود (جدول۳-۴). در اینجا نیز مشاهده می شود که تاریخ کاشت زود به دلیل شرایط مساعد محیطی دیرتر نیز به مرحله ۵۰ درصد غلاف دهی رسیده است.
در بررسی اثر اصلی رقم نیز با توجه به جدول مقایسات میانگین مشاهده می شود که رقم ساری گول با مدت زمان ۸۳/۶۷ روز برتر از دو رقم دیگر بوده است و رقم هایولا۴۰۱ زودرس در پایین ترین حد(۳۸/۵۸) و در گروه c قرار دارد (جدول ۳-۴). که دلیل آن خصوصیات ژنتیکی خود رقم از نظر زود رسی و یا دیر رسی بوده است.
نمودار اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم (شکل۳-۵) نشان می دهد، رقم دیر رس ساری گول در تاریخ کاشت ۱۰ فروردین با اختلاف معنی داری بالاتر از بقیه گروه ها قرار گرفته و رقم زود رس هایولا ۴۰۱ نیز در تاریخ کاشت ۲۴ اردیبهشت در پایین ترین گروه قرار گرفته است.
۳-۱-۱-۸- طول دوره گلدهی
جدول تجزیه واریانس (جدول ۳-۳) نشان می دهد، اثر اصلی تاریخ کاشت در سطح احتمال یک درصد بر روی صفت طول دوره گلدهی معنی دار می باشد، ولی اثر اصلی رقم بر روی این صفت غیر معنی دار است. همچنین اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم در سطح احتمال ۵ درصد بر روی صفت مذکور معنی دار شده است. با توجه به جدول مقایسات میانگین، تاریخ کاشت ۱۰ فروردین با ۴۴/۱۹روز با اختلاف معنی داری نسبت به بقیه تاریخ های کاشت و در گروه a قرار گرفته و تاریخ کاشت های بعدی (۲۵فروردین، ۹ اردیبهشت و ۲۴ اردیبهشت) به ترتیب و در گروه های بعدی قرار گرفته اند به طوری که یک اختلاف ۱۸۲ درصدی بین تاریخ کاشت اول (۱۰فروردین) و تاریخ کاشت آخر(۲۴ اردیبهشت) وجود دارد (جدول۳-۴). همان طور که قبلا نیز ذکر شد، در تاریخ کاشت های زود هنگام و البته به موقع در فصل بهار به دلیل شرایط مساعد محیطی گیاه به طور طبیعی رشد می کند و فرصت کافی نیز برای سپری کردن طبیعی مراحل فنولوژیکی پیدا می کند. مارالیان و همکاران (۱۳۸۶)، طی یک بررسی که در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مغان انجام دادند، اثر چهار تاریخ کاشت را بر رشد و عملکرد چهار رقم کلزا مورد ارزیابی قرار دادند و اعلام کردند که اثر تاریخ کاشت بر دوره گل دهی و طول دوره رشد تا پایان گل دهی معنی دار می باشد. عسگری و مرادی دالینی (۱۳۸۶)، نیز اثر تاریخ کاشت را بر روی طول دوره گل دهی معنی دار اعلام می کنند.
در بررسی اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم نیز، رقم RDF003 در تاریخ کاشت اول یعنی ۱۰ فروردین طولانی ترین زمان را به خود اختصاص داده و به طور مشترک با رقم هایولا۴۰۱ در همان تاریخ کاشت قرار گرفته است. هر سه رقم در آخرین تاریخ کاشت (۲۴ اردیبهشت) به طور مشترک کوتاه ترین طول دوره گل دهی را داشته اند (شکل ۳-۶).
۳-۱-۱-۹- طول دوره زایشی
با توجه به جدول تجزیه واریانس اثر اصلی تاریخ کاشت و اثر اصلی رقم بر روی صفت طول دوره زایشی در سطح احتمال یک درصد معنی دار می باشد، ولی اثر متقابل آنها بر روی صفت طول دوره زایشی غیر معنی دار شده است (جدول۳-۳). به طوری که تاریخ کاشت ۱۰ فروردین با ۶۶/۶۱ روز باعث طولانی ترین طول دوره زایشی شده و با قرار گرفتن در گروه a، با سایر تاریخ های کاشت اختلاف معنی داری نشان می دهد. تاریخ کاشت ۲۴ اردیبهشت نیز پایین تر از همه (۷۷/۳۵ روز) و در کلاس مشترک با تاریخ کاشت سوم یعنی ۹ اردیبهشت قرار گرفته است (جدول ۳-۴). جانسون و همکاران (۱۹۹۵)، اعلام می دارند که در کلزا عملکردهای بالا بعد از یک دوره طولانی گل دهی و غلاف دهی در شرایطی که میانگین درجه حرارت روزانه پایین باشد تولید می شود. که در این آزمایش میانگین درجه حرارت برای کاشت های زود هنگام مناسب بوده و عملکرد بالایی نیز از تاریخ کاشت های به موقع و زودهنگام به دست آمده است. گراس (۱۹۶۳)، در بررسی اثر تاریخ کاشت بر مراحل رشد و نمو کلزای بهاره گزارش کرد که با تاخیر در کاشت، زمان مورد نیاز برای رشد رویشی و زایشی کوتاه می شود. در اینجا نیز با تاخیر در کاشت کلیه مراحل رشدی از جمله طول دوره زایشی کوتاه شده و به تبع آن عملکرد نیز کاهش یافته است.
در بررسی اثر اصلی رقم نیز مشاهده می شود که رقم دیر رس ساری گول با ۹۱/۵۵ روز بیشترین و رقم زود رس هایولا۴۰۱ با ۳۸ روز کمترین زمان را برای طول دوره زایشی داشته اند (جدول۳-۴). اوزر (۲۰۰۳)، اعلام می نماید که مدت زمان رسیدگی تحت تاثیر تاریخ کاشت قرار گرفته و در ارقام مختلف کلزا متفاوت می باشد. در واقع ارقام مختلف با توجه به خصوصیات ژنتیکی طول دوره زایشی مختلفی داشته و در زمان های مختلفی نیز فاز زایشی خود را به پایان می رسانند.
۳-۱-۱-۱۰- کل دوره رشد
جدول تجزیه واریانس (جدول ۳-۳) نشان می دهد، اثر اصلی تاریخ کاشت و اثر اصلی رقم بر روی کل دوره رشد در سطح احتمال یک درصد معنی دار می باشد، ولی اثر متقابل آنها بر روی این دوره معنی دار نمی باشد. با توجه به جدول مقایسات میانگین (جدول۳-۴)، تاریخ کاشت ۱۰ فروردین با کل دوره رشد ۲۲/۱۲۰ روز با اختلاف معنی دار بالاتر از بقیه و در گروه a قرار گرفته است و بقیه تاریخ های کاشت (۲۵ فروردین، ۹ اردیبهشت و ۲۴ اردیبهشت ) به ترتیب در گروه های بعدی قرار گرفته اند و اختلافی در حدود ۶۰ درصد بین اولین تاریخ کاشت (۱۰ فروردین) و آخرین تاریخ کاشت (۲۴ اردیبهشت) وجود دارد. مارالیان و همکاران (۱۳۸۶)، نیز اثر تاریخ کاشت را بر روی کل دوره رشد معنی دار اعلام می نمایند. همچنین اعلام می نمایند که با تاخیر در کاشت طول دوره رویشی و طول دوره رشد کلزا کاهش می یابد. اوزر (۲۰۰۳)، نتیجه گرفت که مدت زمان رسیدگی تحت تاثیر تاریخ کاشت قرار گرفته و در ارقام مختلف کلزا متفاوت می باشد. هولینگ و استاپر (۲۰۰۱)، گزارش کردند که کاشت دیر کلزا باعث کوتاهی دوره رشد رویشی شده (قبل از گل دهی) و در نتیجه مدت زمان بین گل دهی و رسیدگی نیز کاهش می یابد.
با توجه به جدول مقایسات میانگین (جدول ۳-۴)، رقم دیر رس ساری گول با ۲۵/۱۰۸ روز بالاتر از دو رقم دیگر (هایولا۴۰۱ و RDF003)، قرار گرفته و با آن ها اختلاف معنی دار نشان می دهد. رقم زودرس هایولا۴۰۱ نیز با ۳۳/۸۵ روز در پایین ترین گروه قرار گرفته است، که مربوط به خصوصیات ژنتیکی خود ارقام از نظر زودرسی و دیر رسی می باشد. اوزر (۲۰۰۳)، مدت زمان رسیدگی و به تبع آن طول دوره رشد را علاوه بر تاریخ کاشت، به نوع رقم نیز مربوط می داند. عسگری و مرادی دالینی (۱۳۸۶)، نیز اثر رقم را بر طول دوره رشد در سطح احتمال یک درصد معنی دار اعلام می نمایند.

جدول ۳-۳- ادامه جدول تجزیه واریانس تاثیر تاریخ های مختلف کاشت در ارقام مختلف بر مراحل مختلف فنولوژیک کلزا.

میانگین مربعات

منابع تغییر

با این آرایش، اثر بار قائم و اثر P-∆ فقط در ستون C متمرکز می­شد و سختی جانبی اضافی با در نظر گرفتن سخت­شدگی کرنشی بیان شده، تامین می­شد. در این آنالیز، مقادیر سخت­شدگی کرنشی برابر ۰% ، ۱% ، ۳% ، ۵% ، ۷% و ۱۰% در نظر گرفته شد. مهاربندهای همگرای معمولی طبق آیین­ نامه AISC-LRFD برای فشار طراحی شدند و کمانش اعضا نیز کنترل گردید، در حالی­که مهاربندهای BRB فقط جهت تامین مقاومت کششی طراحی شدند. بنابراین مهاربند BRB فقط جهت تامین سطح مقطع لازم برای نیروی وارده طراحی گردید و برای مهاربند معمولی نیز ضریب لاغری ۳۰ ، ۶۰ ، ۹۰ و ۱۲۰ منظور شد. هم­چنین دوره تناوب تامین شده برای هر مورد از روش­های تقریبی بدست آمد. از دوره تناوب­های طبیعی محاسبه شده، مشاهده گردید که هر چقدر لاغری بیش­تر می­شد، صلبیت قاب نیز افزایش می­یافت. این مطلب کاملا منطقی به نظر می­رسید، زیرا لاغری بیش­تر مهاربند، نیاز به مقطع بزرگ­تر را ملزوم می­دارد. به همین دلیل استفاده از مهاربند BRB باعث نرم شدن قاب می­شد که به پریودهای لرزه­ای طبیعی بزرگ­تر منجر می­ شود]۲۰[.

سختی طبقه نیز از رابطه ۳-۱ زیر بدست آمد:
۳-۱
در رابطه ۳-۱ پارامترهای E مدول الاستیسیته، A_g سطح مقطع مهاربند، θ زاویه مهاربند با افق و L_s طول دهانه مهاربندی شده می­باشند.
جهت محاسبه نیروی معادل استاتیکی از آیین­ نامه UBC97 استفاده گردید. جهت محاسبه ضریب زلزله، مقدار ضریب رفتار ( R ) برای قاب با مهاربند BRB برابر ۵/۸ و برای قاب با مهاربند معمولی ۴/۶ در نظر گرفته شد. آنالیز برای قاب با مهاربند BRB با ضریب رفتار ۴/۶ نیز انجام گردید. در حقیقت ضریب رفتار، بیان کننده شکل­پذیری تامین­شده توسط سیستم می­باشد. این نکته حائز اهمیت است که شکل­پذیری می ­تواند به­ صورت نسبت تغییر شکل نهایی به تغییر­شکل متناظر تسلیم بیان شود. ضریب رفتار بزرگتر بیان­کننده شکل­پذیری بیشتر سازه است.
با محاسبات انجام شده، مقدار برش پایه طراحی بصورت جدول ۳-۱ بدست آمده است:
جدول ۳-۱ : مقدار برش پایه قاب­های ۳ و ۱۲ طبقه

توزیع نیروی زلزله در ارتفاع قاب نیز با توجه به رابطه بیان شده در UBC97 به­ صورت زیر محاسبه شده است:
۳-۲
بنابراین برای مدل­های ۳ و ۱۲ طبقه مقادیر برش هر طبقه مطابق جدول ۳-۲ می­ شود.
­­­­­­
جدول ۳-۲ : توزیع نیروی زلزله در ارتفاع ساختمان]۲۰[

طبقه
برش طبقه (KN)
نیرو (KN)
طبقه
نیرو (KN)
برش طبقه (KN)

برش طبقه (KN)
نیرو (KN)
طبقه
طبقه
برش طبقه (KN)
نیرو (KN)
تعداد ۷۲ آنالیز توسط برنامه CLAP انجام گرفت که سهم هر قاب ( ۳ و ۱۲ طبقه ) ۳۶ مورد بود که شامل اختلاف در ضریب لاغری، شکل BRB، ضریب کاهش نیروی ® و مقادیر سخت شدگی کرنشی مدل­ها بود. هر مورد از این مدل­ها برای ۶ حرکت مختلف زمین آنالیز شد. بعضی از مدل­ها تغییر مکان­های نسبی بزرگی از خود نشان دادند. برای یکسان سازی و ایجاد معیار سنجش، حداکثر تغییر مکان جانبی ۱۰% در نظر گرفته شد و تغییر مکان­های بزرگ­تر از این مقدار به عنوان شکست معرفی شد.

نتایج آنالیز قاب ۳ طبقه

نتایج آنالیز برای قاب­های سه طبقه با مقادیر مختلف سخت­شدگی کرنشی در شکل­های ۳-۱۰ تا ۳-۱۵ نشان داده شده است. در این شکل­ها تغییرمکان نسبی طبقات مدل­های مختلف قاب سه طبقه ارائه شده است.
شکل ۳-۱۰: تغییر مکان نسبی طبقات برای سخت شدگی کرنشی ۰%
شکل ۳-۱۱: تغییر مکان نسبی طبقات برای سخت شدگی کرنشی ۱%
شکل ۳-۱۲: تغییر مکان نسبی طبقات برای سخت شدگی کرنشی ۳%
شکل ۳-۱۳: تغییر مکان نسبی طبقات برای سخت شدگی کرنشی ۵%
شکل ۳-۱۴: تغییر مکان نسبی طبقات برای سخت شدگی کرنشی ۷%

۱-۳-۲هدف کلی دوم
بررسی رابطه عوامل رفتاری با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
۱-۳-۲-۱هدف های فرعی مرتبط
بررسی رابطه سبک رهبری مشارکتی با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
بررسی رابطه تیم محوری با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
بررسی رابطه خلاقیت و کارآفرینی با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
بررسی رابطه تعهد و حمایت مدیران با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
۱-۳-۳ هدف کلی سوم
بررسی رابطه عوامل محیطی با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
۱-۳-۲-۱هدف های فرعی مرتبط
بررسی رابطه اسناد بالادستی با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
بررسی رابطه پویایی محیطی با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
۷
بررسی رابطه زیرساخت های فناورانه با توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴
مدلسازی توانمندی کارکنان استانداری و فرمانداری های استان فصل اول
۱-۴ متغیر های تحقیق
در پژوهش حاضر متغیر وابسته توانمندسازی کارکنان و ده متغیر مستقل در سه بعد می باشد که عبارتند از:
بعد اول زمینه سازهای ساختاری که شامل پشتیبانی ساختاری ،راهبردهای سازمانی و ارتباطات سازمانی است.
بعد دوم زمینه سازهای رفتاری (محتوایی) و در ابعاد سبک رهبری مشارکتی، تیم محوری، خلاقیت و کارآفرینی و تعهد و حمایت مدیران می باشد.
بعد سوم زمینه سازهای محیطی و سه بعد اسناد بالا دستی،پویایی محیطی و زیرساخت های فناورانه را در بر می گیرد.
۱-۵ سوال های تحقیق
در این پژوهش پس از بررسی و تحقیقات علمی سه زمینه ساختاری ،رفتاری و محیطی با ده عامل بر اساس مدل های توانمندسازی انتخاب شده است تا مدلی جامع برای توانمندی کارکنان استانداری و فرمانداری های تابعه اتخاذ گردد.

۱-۵-۱سوال کلی اول
آیا زمینه های ساختاری جزء ابعاد مدل توانمندی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای تابعه استان چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
۱-۵-۱-۱سوال های فرعی مرتبط
آیا عامل پشتیبانی ساختاری از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
آیا عامل راهبردهای سازمانی از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
۸
آیا عامل ارتباطات سازمانی از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
مدلسازی توانمندی کارکنان استانداری و فرمانداری های استان فصل اول
۱-۵-۲سوال کلی دوم
آیا عوامل رفتاری جزء ابعاد مدل توانمندی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای تابعه استان چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
۱-۵-۲-۱سوال های فرعی مرتبط
آیا عامل سبک رهبری مشارکتی از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
آیا عامل تیم محوری از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
آیا عامل خلاقیت و کارآفرینی از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
آیا عامل تعهد و حمایت مدیران از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
۱-۵-۳ سوال کلی سوم
آیا عوامل محیطی جزء ابعاد مدل توانمندی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای تابعه استان چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
۱-۵-۳-۱ سوال های فرعی مرتبط
آیا عامل اسناد بالادستی از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
آیا عامل پویایی محیطی از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
۹
آیا عامل زیرساخت های فناورانه از جمله عوامل تشکیل دهنده مدل توانمند سازی نیروی انسانی استانداری و فرمانداریهای چهار محال و بختیاری در افق ۱۴۰۴ می باشد؟
مدلسازی توانمندی کارکنان استانداری و فرمانداری های استان فصل اول
۱-۶ مدل مفهومی تحقیق
در این پژوهش تلاش بر آن بوده است تا مدلی ارائه شود که بتواند توانمندسازی کارکنان استانداری چهارمحال و بختیاری و فرمانداری های تابعه را مورد بررسی قرار دهد. حسن میرزایی اهرنجانی(۱۳۸۱) در مقاله ای با عنوان «ارائه مدل سه بعدی تحلیل مبانی فلسفی و زیرساخت های بنیادین تئوری های مدیریت عقیده داشت:
تئوری های مدیریت همگی در سه قلمرو و یا در سه سطح شکل گرفته و به کار برده می شود:قلمرو رفتاری،قلمرو ساختاری و قلمرو محیطی؛به دیگر سخن هر تئوری که پدید می آید یا در رابطه با رفتار انسان در سازمان که سطح خرد به شمار می آید مطرح می شود یا در رابطه با ساختار سازمان که سطح کلان این علم به شمار می آید و یا در رابطه با محیطی که سازمان را احاطه کرده و با آن تعامل دارد.