همان‌گونه که درخصوص معنای اصطلاحی حضانت، فقها و حقوق‌دانان تعاریفی ارائه داده‌اند درمورد ماهیت این نهاد حقوقی نیز نظرات و دیدگاه‌های مختلفی بیان شده است که در این گفتار به مطالعه آن‌ها می‌پردازیم.
۱ - دیدگاه فقهی
فقهای امامیه در خصوص اینکه حضانت حق است یا تکلیف دارای سه نظر کاملاً متفاوت هستند :
- عده ای از فقهای امامیه اظهار نظر کرده‌اند که حضانت حق است و معتقدند که قابل نقل و انتقال و اسقاط بوده و در طلاق خلع، پدر و مادر طفل می‌توانند حضانت را به عنوان عوض قرار دهند به‌این صورت که مادر، حق حضانت را به پدر طفل واگذار کند و یا پدر حق حضانتش را که بعد از اتمام دوره حضانت مادر برای او ثابت می‌شود به‌نفع مادر ساقط کند و بعد از آن، هیچ ‌یک نمی‌تواند از توافق صورت گرفته عدول نماید مگر با تراضی دو طرف. و همچنین پدر و مادر می‌توانند نسبت به اسقاط حق حضانت خود با یکدیگر مصالحه کنند و این مصالحه بر هردو طرف لازم الوفا است^[۴۰]. و چنین استدلال می‌نمایند که در توافق والدین در این خصوص هیچ حلالی، حرام و هیچ حرامی، حلال نشده است. بنابراین، این موضوع به هیچ عنوان خلاف شرع مقدس اسلام نمی‌باشد^[۴۱].

- گروه دوم از فقهای امامیه معتقدند که حضانت هم حق و هم تکلیف است. اما این‌که حضانت حق والدین است، بدین معنا است که کسی حق مزاحمت آنان را نداشته و نمی تواند آن‌ها را از نگهداری فرزندشان منع نماید و یا فرزند را از آنان گرفته و جدا نماید. و این‌که گفته می‌شود حضانت یک تکلیف است که به‌عهده والدین گذاشته شده است، بدین معنا است که حق حضانت مانند حق ولایت، مطلقاً قابل اسقاط نیست چه با عوض و چه بی عوض و پدر و مادر نمی توانند از حضانت امتناع ورزند^[۴۲]. از نظر برخی نیز حضانت حق است البته نه برای والدین، بلکه برای صغیر^[۴۳] که در واقع همان تکلیف برای والدین می‌باشد^[۴۴].
- گروه سوم از فقهای امامیه اعتقاد به تفکیک بین پدر و مادر دارند. بدین معنا که اگر مادر از نگهداری طفل امتناع کند، حضانت به پدر واگذار می‌شود^[۴۵] و اگر هردو از انجام این امر خودداری نمودند پدر به آن مجبور می‌گردد^[۴۶]؛ بنابراین، حضانت نسبت به مادر حق^[۴۷] و در خصوص پدر تکلیف است^[۴۸]. برخی از فقها نیز گفته‌اند حق حضانتی که برای مادر است، قابل اسقاط می‌باشد اما حق حضانتی که برای پدر و جدپدری است، قابل اسقاط نیست^[۴۹]. اما مرحوم محقق طباطبایی معتقدند : حق این است که بگوییم مقتضای ادله این است که بین پدر و مادر از لحاظ اسقاط و یا عدم آن فرقی وجود ندارد و حق حضانت مطلقاً قابل اسقاط نیست زیرا تقیید محتاج دلیل است همان‌گونه که در تفاوت قائل شدن بین پدر و مادر، به این‌که حضانت نسبت به مادر قابل اسقاط و نسبت به پدر غیر قابل اسقاط باشد، متوقف بر دلیلی است که بر آن دلالت نماید و چون دلیلی وجود ندارد، هم درمورد مادر و هم در خصوص پدر ناگزیر باید به عدم سقوط ملتزم شویم. و به‌عبارت دیگر، مقتضی اطلاق ادله، بقای حضانت بعد از اسقاط آن است در نتیجه اسقاط حضانت فایده‌ای دربر ندارد^[۵۰].
۲ - دیدگاه قانونی
حضانت یا نگاهداری اطفال حق و تکلیفی است که پدر و مادر نسبت به طفل خود دارند^[۵۱]. ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی مقرّر می‌دارد :« نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است ». همچنین قانون‌گذار در ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی بیان می‌کند :« هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل برعهده آن‌ها است از نگهداری او امتناع کنند. در صورت امتناع یکی از ابوین حاکم باید به تقاضای دیگری یا تقاضای قیم یا یکی از اقربا و یا به‌ تقاضای مدعی العموم نگاهداری طفل را به هر یک از ابوین که حضانت به‌عهده اوست الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا مؤثر نباشد حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تأمین کند ». باتوجه به این دو ماده می‌توان گفت چهره تکلیفی قانون نمایان‌تر و قوی‌تر است. نگاهداری و تربیت فرزند درحقیقت، تکلیف والدین است ولی والدین برای انجام این تکلیف خود نیاز به اختیاراتی دارند^[۵۲]؛ بنابراین حقی که قانون‌گذار به پدر و مادر داده به معنای آن نیست که پدر و مادر می‌توانند با اسقاط این حق، کودک را به حال خود رها سازند^[۵۳] یا حضانت را به ‌دیگران واگذار کنند بلکه اگر از حق صحبت می‌شود، هدف و منظور توانایی است که قانون برای اجرای تکالیف خویش به ابوین، در برابر دیگران اعطا کرده ‌است. لذا حق بیشتر در ارتباط با اشخاص ثالث مطرح است و در ارتباط با فرزند آنچه مطرح است، تکلیف پدر و مادر است^[۵۴]. با توجه به ماده ۱۱۷۸ قانون مدنی که ابوین را مکلف نموده ‌است که در حدود توانایی خود به تربیت اطفال خویش برحسب مقتضی اقدام کنند و نباید آن را مهمل بگذارند به‌نظر می‌رسد قانون مدنی از نظر دوم فقهای امامیه پیروی کرده ‌است^[۵۵].
مطابق نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه :« به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت و نگهداری اطفال برای ابوین هم حق است و هم تکلیف، قابل اسقاط یا مصالحه نیست، زیرا حقوقی را که مقنن و شارع برای طفل پیش‌بینی کرده ‌است جنبه امری برای مکلف دارد و اراده فردی نمی‌تواند چنین حکمی را تغییر دهد. ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی مقرر می‌دارد که هیچ ‌یک از ابوین حق ندارند در مدتی‌که حضانت طفل بر عهده آن‌ها است از نگهداری او امتناع نمایند. و ماده ۱۱۷۵ تصریح دارد به این‌که طفل را نمی‌توان از ابوین یا از پدر و مادری‌ که حضانت با او است گرفت مگر درصورت وجود علت قانونی، بنابراین اسقاط تکلیف جایز نیست »^[۵۶].
در رأی شماره ۴۲۳۶ شعبه ۳۳ دیوان‌عالی کشور به تاریخ ۲۰/۱/۷۳ نیز آمده است: « با توجه به‌این که حضانت طبق قانون‌مدنی هم حق است و هم تکلیف، می‌توان حق را اسقاط کرد، لکن تکلیف قابل اسقاط نیست »^[۵۷].
۳ - دیدگاه قانون حمایت از خانواده
قانون مدنی، حضانت را هم حق و هم تکلیف ابوین می‌داند. در قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ و مصوب ۱۳۹۱ به‌صراحت اعلام نشده که حضانت حق است یا تکلیف. اما از مواد قانون مصوب سال ۱۳۵۳ چنین برمی‌آید که تکلیف بودن حضانت را تأیید نموده و از قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ نیز استنباط می‌شود که حضانت را هم حق و هم تکلیف می‌داند.
ماده ۱۲ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ جنبه تکلیف بودن حضانت را مورد تأیید قرار داده‌ است، زیرا به‌موجب این ماده دادگاه اختیار دارد که حضانت را برعهده هر یک از پدر و مادر که شایسته می‌داند قرار دهد. مطابق ماده ۱۳ نیز دادگاه درصورتی که تشخیص دهد تغییر در وضع حضانت طفل لازم و ضروری است، حضانت را به هر کسی که مقتضی بداند محول می‌کند. همچنین در ماده ۱۴ برای مسؤول حضانت ضمانت اجرای کیفری و حقوقی مشخص کرده و آن را تکلیفی بر دوش او دانسته ‌است.
با توجه به ‌مواد ۴۰ و ۴۱ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ می‌توان گفت که در این قانون نیز حضانت تکلیفی است برعهده مسؤول حضانت که شامل الزام به ‌انجام تکالیف مربوط به‌ حضانت و رعایت حق ملاقات طفل با افراد ذی‌حق می‌شود. همچنین حق است بدین معنا که دیگران نمی‌توانند مانع اعمال حق حضانت از سوی دارنده آن شوند. در ماده ۴۰ برای مسؤول حضانت که از اجرای تکالیف خود امتناع نموده و همچنین برای اشخاصی که مانع اجرای حق حضانت شده و یا از استرداد طفل امتناع می‌ورزند بازداشت تا زمان اجرای حکم پیش‌بینی‌ شده است. ماده ۴۱ نیز حضانت را تکلیف دانسته و برای مسؤول حضانت ضمانت اجرای حقوقی واگذاری حضانت به دیگری یا تعیین ناظر را مقرّر نموده ‌است. همچنین جنبه تکلیفی حضانت در ماده ۵۴ این قانون با ضمانت اجری کیفری همراه شده ‌است.
فصل دوم : عناصر حضانت و شرایط آن از منظر صاحب حق
این فصل شامل دو مبحث می‌باشد که در مبحث اول عناصر حضانت و در مبحث دوم شروطی که دارنده حق حضانت باید واجد آن باشد از دیدگاه فقها، حقوق‌دانان و قانون حمایت از خانواده بررسی می‌گردد.
گفتار اول : عناصر حضانت
قانون مدنی در باب دوم از کتاب هشتم که از حضانت بحث کرده آن را شامل نگاهداری و تربیت اطفال می‌داند. این دو عنصر به دشواری در عمل جدای از هم تصور می شود. زیرا شیوه نگاهداری کودک در پرورش استعدادهای او مؤثر است و زمینه آموزش به او را نیز فراهم می سازد^[۵۸]. در ابتدا نگاهداری و تربیت، بررسی شده و سپس از این بحث می‌شود که آیا رضاع ( شیر دادن ) نیز جزء حضانت محسوب می‌گردد یا خیر.
الف - نگهداری
۱ - دیدگاه فقهی
حضانت، نگهداری و حمایت از طفل و تأمین نیاز های جسمی و روانی او است. فقها بر این باورند که فرزندان درواقع امانتی از جانب خداوند نزد پدران و مادرانشان هستند و شایسته است به درستی و با دقت تمام از آن‌ها مراقبت کرده و در محافظت و مراقبت از جسم آن‌ها کوشا باشند^[۵۹].
۲ - دیدگاه قانونی
مطابق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، پدر و مادر موظف هستند از فرزند خود نگاهداری نمایند. از نقطه‌ نظر حقوق‌دانان، نگاهداری به‌معنای عام کلمه شامل همه کارهایی است که برای سرپرستی و مواظبت از کودک لازم است^[۶۰]. نگاهداری باید به حدی باشد که لااقل صحّت جسمانی طفل تأمین گردد. بنابراین کلیه اقدامات لازم از قبیل محافظت از طفل در مقابل گرما و سرما، رعایت بهداشت جسمانی او و اجرای برنامه غذایی و آشامیدنی، تأمین لباس طفل^[۶۱]و امثال آن، آن‌چه سن طفل اقتضای آن را دارد، و چنانچه طفل بیمار گردد بردن نزد پزشک متخصص و دادن دوا و پرستاری لازم از وظایف مربوط به نگاهداری طفل است. در هر سنی صغیر یک نوع نگهداری می خواهد که متناسب با طبیعت او می‌باشد^[۶۲].
۳ - دیدگاه قانون حمایت از خانواده
به‌موجب ماده ۱۲ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۵۳، دادگاه درصورت صدور گواهی عدم سازش ترتیب نگاهداری اطفال را معین می‌کند. ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ نیز به دادگاه این اختیار را داده تا درمورد چگونگی حضانت و نگهداری اطفال تصمیم بگیرد. این دو قانون درکنار واژه حضانت از نگهداری نام برده‌اند و چنین برداشت می‌شود که در حضانت مسئله‌ای که در ابتدا مورد توجه قانون‌گذار واقع شده بحث حفاظت و نگهداری مادی از طفل است. بنابراین اولین تکلیفی که حضانت برعهده والدین می‌گذارد، مواظبت از کودک و حفاظت از او دربرابر خطرات مادی و حوادث و سوانحی است که جسم او را به‌خطر می‌اندازد. همچنین پدر و مادر وظیفه دارند سلامت طفل را تأمین کرده و هر اقدامی که درجهت رشد و نمو فیزیکی او لازم به‌عمل آورند.
ب - تربیت
۱ - دیدگاه فقهی
اسلام به دوران طفولیت توجه بسیاری نموده و شارع مقدس تأمین سعادت طفل را در سایه تمدن و تربیت اسلامی عملی می‌داند. فقها از حضانت سخن گفته‌اند و ظاهر، آن است که مقصود فقها از کلمه حضانت معنای عامی است که شامل تربیت نیز می‌شود هرچند که به‌صورت مستقل از مسائل مربوط به آن بحث نکرده‌اند. مرحله کودکی مرحله تعلیم و تربیت است و آن‌چه که والدین یا معلم و دیگران به کودک می‌آموزند در قلب او نفوذ می‌کند^[۶۳]. گفته شده حضانت، شرعاً تربیت کسی است که نمی‌تواند مستقلاً امور مربوط به خود را در آن چه به مصلحت او است اداره کند^[۶۴]. تربیت، حقِ فرزندان است^[۶۵]. والدین باید به فرزندانشان احکام اسلام را بیاموزند همچنین واجبات دینی را که هنگام بلوغ، مکلف به انجام آن‌ها می‌شوند مانند طهارت و نماز و روزه و همچنین دوری از محرمات و رذائلی که شارع مقدس به انجام آن‌ها حتی از جانب غیرمکلفین، راضی نیست مانند دزدی و زنا آموزش دهند و به تربیت آن‌ها به شیوه نیکو و با مهربانی بپردازند و آنان را به سعادت دنیوی و اخروی سوق دهند و فرزندانشان از هرآن‌چه که باعث انحراف و گمراهی آنان می‌شود حفظ کنند و به‌عبارت دیگر به تربیت طفل بپردازند و اموری را که برای مصلحت طفل، ضرورری است به او آموزش دهند. پدر و مادر می‌توانند با تربیت صحیح طفل، او را به توحید و معرفت رهنمون ساخته و موجب سعادتمندی او شوند و یا با تربیت نادرست موجب ضلالت و بدبختی او شوند؛ بنابراین مسئولیت والدین درقبال تربیت فرزندانشان بسیار عظیم و جدی است^[۶۶].
۲ - دیدگاه قانونی
قانون‌گذار در ماده ۱۱۰۴ قانون مدنی، تربیت را از وظایف پدر و مادر دانسته و همچنین آن را از عناصر حضانت می‌داند. واژه تربیت به پرورش و فراهم کردن زمینه رشد استعدادهای انسانی دلالت می کند^[۶۷]. هدایت کودک در شناسایی محیط و آموختن تجربه زندگی و عادات و رسوم آن و تأمین وسیله تحصیل و مانند این‌ها در شمار تکالیف مربوط به تربیت کودک است^[۶۸].
تربیت طفل عبارت است از آموختن آداب اجتماعی و اخلاق متناسب با محیط خانوادگی او و همچنین کوشش در فرا گرفتن علم یا صنعت یا حرفه متناسب با زمان و وضعیت اجتماعی خانوادگی که بعداً بتواند به وسیله بدست آوردن عایدات کافی زندگانی خود را به رفاه بگذراند^[۶۹]. این است که ماده ۱۱۷۸ قانون مدنی می‌گوید :« ابوین مکلف هستند که در حدود توانایی خود به تربیت اطفال خویش برحسب مقتضی اقدام کنند و نباید آنها را مهمل بگذارند ».
۳ - دیدگاه قانون حمایت از خانواده
قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۵۳، در بحث حضانت از « تربیت » نام نبرده اما باتوجه به این‌که به‌موجب ماده ۱۲ این قانون، دادگاه باتوجه به وضع اخلاقی ابوین، مسئول حضانت را مشخص می‌کند باید گفت که دراین قانون نیز به وضع رو حی و اخلاقی کودک توجه شده و براساس ماده ۱۳ چنانچه وضعیت طفل از لحاظ اخلاقی در معرض خطر قرار گیرد، حضانت را به شخص دیگری محول می کند.
در قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱، در بحث حضانت در فصل پنجم در کنار واژه حضانت از نگهداری اطفال نام برده‌ و در سایر مواد نیز همین رویه را پیش گرفته ‌است و به‌نظر می‌رسد که تربیت طفل مورد توجه قانون‌گذار واقع نشده. اما قانون حمایت از خانواده به مصالح و منافع فرزندان توجه ویژه‌این نموده و علاوه‌بر آن با اندکی دقت متوجه می‌شویم که در فصل هفتم که مقررات کیفری را بیان نموده به بحث تربیت نیز توجه کرده ‌است. قانون‌گذار در ماده ۵۰، مجازات ازدواجی را که برخلاف مقررات ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی صورت گرفته بیان نموده و در تبصره این ماده، مسؤول حضانت را عهده‌دار تکالیف نگهداری، مراقبت و تربیت طفل دانسته ‌است.
پ - رضاع
۱ - دیدگاه فقهی
رضاع به‌معنی شیر دادن است و نهایت مدت آن، دو سال کامل^[۷۰] و کمترین زمان آن بیست و یک ماه می‌باشد^[۷۱]. و لِبَأ نیز به اولین شیر هنگام تولد طفل^[۷۲] یا تا سه روز پس از تولد^[۷۳] گفته می‌شود. اکثر فقهای شیعه معتقدند که مادر مکلف نیست فرزند خود را شیر بدهد^[۷۴] مگر هنگامی‌که مرضعه ای جز مادر طفل یافت نشود و یا پدر کودک از اجیر کردن مرضعه، ناتوان باشد که در این ‌صورت شیر دادن به کودک بر مادر واجب می شود^[۷۵]. از نظر امام خمینی شیر دادن به کودک چه به‌صورت مجانی و چه با اجرت بر مادر واجب نیست و این حکم درصورتی هم که مرضعه‌ دیگری جز مادر یافت نشود اما از راه‌های دیگر که ضرری برای کودک ندارد بتوان او را حفظ و نگهداری کرد، جاری است^[۷۶].
درمورد لِبَأ اختلاف نظر وجود دارد؛ به‌نظر برخی از فقها دادن لِبَأ به طفل بر مادر واجب است و بعد از دادن لِبَأ، دیگر به شیر دادن اجبار نمی شود مگر این‌که مملوک باشد^[۷۷]. و دلیل وجوب دادن لِبَأ، این است که طفل بدون آن زنده نمی ماند که به‌نظر گروهی دیگر از فقها ازجمله صاحب جواهر و فاضل هندی این ادعا خلاف وجدان است و صحیح نمی‌باشد^[۷۸] به همین دلیل برخی چنین تعبیر می‌کنند که طفل غالباً بدون لِبَأ زنده نمی ماند و یا این که بدون آن قوی و نیرومند نمی‌شود که در این صورت، از نظر صاحب جواهر دادن لِبَأ بر مادر واجب نیست^[۷۹].
۲- دیدگاه قانونی
در حقوق ایران، شیر دادن مادر، به کودک از تکالیف حضانت نیست و با این‌که مادر از بدو ولادت طفل، تکلیف حضانت و تربیت وی را به‌عهده دارد، مکلف نیست به نوزاد خود شیر بدهد^[۸۰]. مطابق ماده ۱۱۷۶ قانون مدنی :« مادر مجبور نیست که به طفل خود شیر بدهد، مگر درصورتی که تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممکن نباشد ». اگر مادر بخواهد از حق شیر دادن به طفل استفاده کند، پدر یا مقام عمومی نمی‌تواند مانع او شود، مگر به استناد دفع ضرر از طفل ( ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی ) و این منع نیز باید به حکم دادگاه باشد. اختیار مادر نسبت به شیر ندادن فرزند خود مشروط به این است که تغذیه او به وسایل دیگر ممکن باشد. هرگاه از نظر پزشکی شیر مادر تنها وسیله تغذیه طفل باشد یا به دلیل عسرت پدر و مادر یا حوادث قهری امکان تهیه شیرخشک یا غذای مناسب دیگر ممکن نباشد، شیر دادن از تکالیف مادر است و می‌توان اجبار او را از دادگاه خواست و درصورتی‌که ضرری به طفل رسد مسؤول است^[۸۱].
۳ - دیدگاه قانون حمایت از خانواده
قانون‌گذار نه در قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۵۳ و نه در قانون مصوب سال ۱۳۹۱، در این خصوص حکمی مقرّر ننموده است؛ بنابراین با رجوع به قانون مدنی، اصل عدم اجبار مادر به شیر دادن است مگر این‌که حیات طفل به آن وابسته باشد و راه دیگری برای تغذیه کودک وجود نداشته باشد. همچنین باتوجه به ‌این‌که قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۵۳ و همچنین مصوب سال ۱۳۹۱ به مصلحت طفل توجه نموده‌اند می‌توان گفت درهرمورد که سلامت طفل به‌خطر افتد، دادگاه تصمیمی را که مناسب‌تر به حال کودک باشد اتخاذ می کند اعم از این‌که مادر را مجبور به شیر دادن به طفل نماید و یا از طریق دیگر سعی کند تا سلامت طفل را تأمین نماید.
گفتار دوم : شرایط حضانت از منظر صاحب حق
برای این‌که بتوان حضانت را به شخصی محول نمود این شخص باید واجد شروطی باشد. فقها و حقوق‌دانان در بحثی تحت عنوان « شرایط حضانت » به بیان این شروط پرداخته‌اند. در این گفتار پس از مطالعه دیدگاه فقها و حقوق‌دانان، به بیان دیدگاه مندرج در قانون حمایت از خانواده نیز در این خصوص می‌پردازیم.
الف - دیدگاه فقها
فقها حضانت را مشروط به شروطی دانسته‌اند که از این شروط، وجوب حفاظت اطفال از آن‌چه ‌که به آن‌ها آسیب می‌رساند، برداشت می‌شود^[۸۲]. بنابر نظر فقها برخی از این شروط، بین زن و مرد مشترک است و شروطی را نیز مختص به زن می‌دانند که در ذیل تحت عناوین « شرایط مشترک پدر و مادر » و « شرایط ویژه مادر » بررسی می‌گردد.
۱ – شرایط مشترک بین پدر و مادر
۱-۱ مسلمان بودن
کودکی‌ که پدرش مسلمان است به پیروی از دین پدر خود مسلمان محسوب می‌شود^[۸۳] و اگر مادر کودک، مسلمان و پدرش کافر باشد کودک تابع اشرف آن‌دو^[۸۴] خواهد بود و چون اسلام دین برتر است^[۸۵] و روایتی نیز از امام (ع) مؤید این حرف است : « الاسلام یعلو ولا یعلی علیه »^[۸۶]( اسلام بر همه چیز برتری می‌یابد ولی چیزی بر اسلام برتری نمی یابد) حضانت او با مادر مسلمان است زیرا حضانت، نوعی ولایت است و به‌دلیل آیه ۱۴۱ سوره نساء^[۸۷]، هرگز برای کافر ولایت و سلطه‌ای بر مسلمان تثبیت نمی‌شود^[۸۸]. همچنین پدر یا مادر غیرمسلمان می‌تواند با تأثیر گذاشتن بر کودک، زمینه انحراف او را از اسلام فراهم کرده، زمینه پیدایش افکار خود را در فرزندش ایجاد کند^[۸۹]و باعث گمراهی او شود^[۹۰].

جدول ۲-۷- توابع تولید متغیرهای تصادفی ۱۱۷
جدول ۳-۷- بردارهای اهداف ایده آل و ضد ایده آل ۱۲۰
جدول ۴-۷- نتایج کاربرد روش ورنر ۱۲۱
جدول ۵-۷- نتایج کاربرد روش پیشنهادی ۱۲۲
جدول ۶-۷- نتایج کاربرد روش چبیشف کلاسیک ۱۲۲
جدول ۷-۷- مقایسه روش پیشنهادی با دیگر روش های بهینه سازی چند هدفه ۱۲۳
فهرست نمودارها
نمودار۱-۷- پراکندگی جواب های حاصله از روش چبیشف فازی ۱۲۵
نمودار ۲-۷- مقایسه پراکندگی نقاط حاصل در روش چبیشف کلاسیک و روش چبیشف فازی ۱۲۵
فصل اول – کلیات تحقیق
۱-۱- انتخاب حوزه تحقیق
نحوه انتخاب حوزه تحقیق حاضر بر اساس تجربه و علاقه نگارنده و پیشنهاد استاد راهنما با توجه به سابقه علمی و تحقیقی ایشان می باشد. در انتخاب حوزه تحقیق توجه گردیده است که موضوع انتخابی می بایست مرتبط با نیازهای صنعت حال حاضر کشور و در راستای پیشرفت دانش فنی داخلی ، با توجه به کاستی های روش های پیشنهاد شده برای موضوع مربوطه چه در داخل و چه در خارج از کشور باشد.

۲-۱- نحوه بررسی ادبیات موضوع
بررسی ادبیات موضوع از مهمترین و وقت گیرترین فعالیت ها در ارائه یک تحقیق علمی می باشد. بدین منظور توجه ویژه ای به این بخش گردیده است و سعی بر آن بوده تا مروری جامع و کامل در حوزه تحقیق انتخاب شده صورت گیرد. برای این منظور ابتدا کلید واژگان مرتبط را در سایت های علمی معتبر مورد جستجو قرار داردیم. عناوین بیش از هزار عدد مقاله نزدیک به موضوع مطالعه شد و خلاصه آندسته از مقالاتی که عنوان آنها مناسب تر و مرتبط تر به نظر می رسید بررسی شد. از این مطالعه نزدیک به سیصد مقاله انتخاب و ذخیره گردید که از بخشی از آنها در پایان نامه استفاده شده است. برخی از این مقالات خود مراجعی مهم را معرفی می نمایند که با بهره گرفتن از آنها حدودا پنجاه عنوان مقاله دیگر به لیست مقالات منتخب اضافه گردیده و ذخیره و مطالعه گردید.
۳-۱- نوآوری های تحقیق
در نظر گرفتن همزمان عدم قطعیت فازی، جریان های مستقیم و معکوس کالا، گزینه های ظرفیتی تجهیزات و سیستم حمل و نقل در یک مساله پیکر بندی زنجیره تامین
ارائه مدل ریاضی مختلط عدد صحیح برای مساله ذکر شده
ارائه روش بهینه سازی چند هدفه فازی بر پایه فاصله چبیشف
۴-۱- تبیین اهداف عمده تحقیق
هدف اصلی تحقیق، بررسی مساله مهم و استراتژیک پیکر بندی زنجیره تامین در فضای عدم قطعیت و گسترش مدل های موجود در ادبیات موضوع برای ارائه یک مدل جامع می باشد که تصمیمات لجستیکی را نیز از طریق وارد کردن توابع هف مخصوص به خود به طور صریح در نظر بگیرد. علاوه بر آن به دنبال یافتن یک تکنیک کارا در بهینه سازی چند هدفه می باشیم که مساله مذبور بتوسط کاربرد آن جواب هایی قابل قبول و بهتر از روش های موجود تولید بنماید.
۵-۱- مشخص کردن روش تحقیق
پس از مرور ادبیات موضوع و بررسی کاستی های مدل های موجود ، یک مدل مختلط عدد صحیح برای مساله مورد بررسی که در بخش قبل بدان اشاره گردید ارائه دادیم. سپس به بررسی مناسب ترین روش های در نظر گرفتن عدم قطعیت در یک مدل پیکر بندی زنجیره تامین پرداختیم و نهایتا روش در نظر گرفتن عدم قطعیت با لحاظ کردن پارامترهای مبهم فازی را انتخاب نمودیم. سپس روش های رفع و رجوع عدم قطعیت در مسائل برنامه ریزی ریاضی فازی مورد بررسی قرار گرفت. روش های بهینه سازی چند هدفه در دو حالت فازی و غیر فازی مورد بررسی قرار گرفته و معایب و مزایای هرکدام بررسی شد. نهایتا تکنیکی کارا به عنوان بهینه سازی چند هدفه فازی با بهره گرفتن از فاصله چبیشف که حد واسط دو رویکرد فوق بوده و معایب هر دو را رفع و مزایای آنها را جمع می نماید ارائه گردید. نتایج محاسبات موید عملکرد موفق زنجیره تامین و روش بهینه سازی پیشنهادی می باشد.
۶-۱- تکنیک های جمع آوری داده های تحقیق
داده های استفاده شده در بخش آنالیز نهایی تاحد امکان واقع گرایانه می باشد بدین معنی که از توابع توزیع احتمالی پیشنهادی در مقالاتی که از کیس های واقعی استفاده نموده اند بهره برده ایم. بدین ترتیب نتایج محاسبات به واقعیت نزدیکتر می گردد.
۷-۱- تحلیل خروجی های تحقیق
برای تحلیل خروجی های تحقیق از مقایسه پاسخ های حاصل شده از روش پیشنهادی با روش های موجود استفاده گردیده است که نتایج محاسبات بر کارا بودن روش پیشنهادی تاکید می نماید.
فصل دوم- مرور ادبیات
۱-۲- مقدمه
تصمیمات راجع به پیکر بندی زنجیره تامین مساله ای استراتژیک برای هر شرکتی می باشد. مساله جایابی تجهیزات و تخصیص مشتریان به آنها هسته اصلی یک سیستم تولیدی است. شرکت های تولیدی می بایست کارخانجات تولید / مونتاژ محصولات و همچنین انبارها و مراکز توزیع خود را به شکلی کارا جایابی نمایند تا بتوانند در بازار رقابتی امروز حاشیه سود خود را در حداکثر مقدار خود نگاه داشته و بهترین سطح سرویس دهی ممکن را با کمترین هزینه مهیا نمایند تا جایگاه رقابتی خود را در برابر سایر شرکت ها حفظ نمایند. علاوه بر تصمیمات راجع به مکان قرارگیری تجهیزات در فضای دردسترس، مشخص کردن نحوه تعامل این تجهیزات و چگونگی نقل و انتقال مواد اولیه و محصولات تکمیل شده یا نشده بین تجهیزات مبدا و مقصد، همگام با تصمیمات راجع به مکان های قرارگیری تجهیزات از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با مکان یابی مناسب می توان، در عین حفظ سطح سرویس دهی به مشتریان در هر طبقه از زنجیره تامین، هزینه حمل و نقل سیستم لجستیک را به حداقل ممکن رساند(چاندرا و گرابیس^[۱]،۲۰۰۷) .
یکی از عاملهای مهم جهت افزایش سطح رضایت مشتری، خدمات پس از فروش می باشد. مطمئنا شرکتی که با دادن گارانتی های معتبر، اقدام به تعویض یا تعمیر محصولات معیوب و صدمه دیده خود می کند می تواند به راغب بودن مشتریان به خرید محصولات خود در مقایسه با رقبایی که این فرایند را در نظر نگرفته اند خوشبین تر باشد. اما در نظر گرفتن این فرایند امری هزینه بر بوده و نیازمند تلاشی مضاعف در هنگام طراحی سیستم لجستیک می باشد. در صورتی که یک سیستم لجستیک علاوه بر جریان های رو به جلو محصولات تا زمان رسیدن به دست مشتری ، جریان های برگشتی مواد را نیز در نظر بگیرد، یک سیستم لجستیک معکوس خواهیم داشت. اگر یک سیستم لجستیک معکوس به درستی طراحی و مدیریت شود، می تواند یک منبع درآمد زا برای بهبود سوددهی و رضایت مشتری باشد. توانایی رفع و رجوع سریع و موثر محصولات برگشتی برای تعمیرات لازم می تواند برای افزایش رضایت مشتری امری حیاتی باشد (مییر^[۲]، ۱۹۹۹)
عدم قطعیت از دیگر عاملهای مهم در طراحی زنجیره تامین می باشد که می تواند اثربخشی پیکربندی و هماهنگی حلقه های زنجیره تامین را برهم بزند و تمایل به انتشار در همه جای زنجیره تامین و تحت تاثیر قرار دادن عملکرد آن دارد. زنجیره تامین یک شبکه پویا شامل چندین نهاد مختلف می باشد که عدم قطعیت بر تمام آنها اثر می گذارد. عدم قطعیت در سیستم می تواند از تامین کنندگان به مشتریان انتشار یابد و کل زنجیره را با عدم قطعیت مواجه نماید.(بهاتناگار و سوهال^[۳]، ۲۰۰۵)
روش های مختلفی در ادبیات زنجیره تامین برای در نظر گرفتن عدم قطعیت به کار رفته است. اکثر این روش ها بر پایه روش های احتمالی و یا شبیه سازی استوار می باشند. (سیندر^[۴]،۲۰۰۶) و (پیدرو و همکاران^[۵]، ۲۰۰۹). مدل هایی که بدین طریق طراحی می شوند نیازمند دارا بودن توابع عضویت مشخص برای پارامترهای زنجیره تامین خود می باشند که این توابع عموما از داده های تاریخی در دسترس استخراج می شوند. با وجود این، هرگاه داده های آماری در دسترس نباشند و یا غیر معتبر باشند، مدل هایی که بر پایه این توابع توزیع احتمال بنا شده اند کارایی خود را از دست می دهند (ونگ و شو^[۶]، ۲۰۰۵) . در این موقعیت ها، تئوری مجموعه های فازی^[۷] می توانند رویکردهای متفاوتی برای رفع و رجوع این نوع عدم قطعیت در زنجیره تامین مهیا نمایند. در ادامه این فصل، به بررسی مقالات منتشره در حوزه پیکربندی پویای زنجیره تامین، لجستیک معکوس و کاربرد منطق فازی در مدلسازی زنجیره تامین می پردازیم اما پیش از آن آشنائی با برخی مفاهیم پایه ای در رابطه با موارد ذکر شده لازم بنظر می رسد.
۲-۲- تعاریف پایه
۱-۲-۲-زنجیره تامین
زنجیره تامین شبکه ای از تامین کنندگان، تولید کنندگان، توزیع کنندگان و فروشندگان می باشد که از طریق یک سری فرایندهای های هماهنگ سازی شده ، مواد اولیه را به محصولات نهائی تبدیل نموده و این محصولات را به مشتریان خود تحویل می دهند. در این فرایند، مواد ، پول و اطلاعات بین تجهیزات مبادله می گردد. بدین شکل شبکه زنجیره تامین به عنوان یک واحد یکپارچه با نهادهای تجاری مختلف عمل می نماید. (چاندرا و گرابیس^[۸]، ۲۰۰۷) . روابط بین نهادهای زنجیره تامین با توجه به توابع هدف و محدودیت های سیستم شکل می گیرد. در تعریفی مشابه، مین و ملاکرینودیس^[۹] (۱۹۹۹) زنجیره تامین را یک سیستم یکپارچه با هدف هماهنگ سازی یک سری فرایندهای با ارتباط درونی به منظور حصول به موارد زیر می دانند.
بدست آوردن محصولات و قطعات اولیه
تبدیل این مواد و قطعات به محصولات نهائی
توزیع این محصولات به فروشندگان یا مشتریان
تسهیل تبادل اطلاعات بین نهادهای مختلف زنجیره (برای مثال تامین کنندگان، تولید کنندگان، توزیع کنندگان و فروشندگان).
واترز^[۱۰](۲۰۰۳) در تعریفی کلی نگر زنجیره تامین را یک سری از فعالیت ها و ارگان ها می داند که مواد – هم ملموس و هم غیر ملموس- در آن از تامین کنندگان اولیه تا مشتریان نهائی جریان می یابند. همچنین طبق تعریف انستیتوی لجستیک و حمل و نقل، زنجیره تامین یک توالی از رخداد هاست که سعی بر برآورده سازی نیاز یک مشتری دارد. این رخدادها می تواند شامل خرید، تولید، توزیع و دفع مواد زائد به همراه حمل و نقل ها، انبارگردانی ها و کاربرد تکنولوژی اطلاعات مربوطه باشد.
۲-۲-۲-طبقات زنجیره تامین
معمولا زنجیره تامین را به طبقات^[۱۱] مختلف تقسیم بندی می نمایند. هر طبقه شامل واحدهایی با کارکرد کلی یکسانی می باشد. عموما طبقات یک زنجیره تامین به چهار دسته تقسیم بندی می شود
طبقه تامین کنندگان
طبقه تولید کنندگان
طبقه توزیع کنندگان
طبقه مشتریان
طبقه تامین کنندگان مواد اولیه را با توجه به تقاضاهای رسیده به آن تامین می نماید. این طبقه را می توان به زیر طبقات کوچکتری شامل تامین کنندگان مواد خام، تامین کنندگان میانی و تامین کنندگان مستقیم تقسیم بندی نمود. طبقه تولید کنندگان شامل کارخانه های تولیدی می باشد که با دریافت سفارش کالا از مشتریان یا توزیع کنندگان و دریافت مواد اولیه از تامین کنندگان به تولید محصول مورد نظر می پردازند. طبقه توزیع کنندگان محصولاتی را که مشتریان سفارش داده اند از تولید کنندگان دریافت و به مشتریان تحویل می دهند. این طبقه شامل واحدهای کلی مانند انبارها و مراکز توزیع و تبادل می باشند. تقاضا برای محصولات نهایی یا خدمات مورد نیاز در طبقه مشتریان شکل می گیرد. در بسیاری از مواقع ، تقاضای مشتریان مربوط به یک منطقه جغرافیایی با هم ادغام گردیده و آن منطقه به عنوان یک عضو از طبقه مشتریان در نظر گرفته می شود. در شکل زیر نمای کلی یک شبکه زنجیره تامین را ملاحظه می فرمایید.

شکل۱-۱: طبقات زنجیره تامین

ج. پرورش تجارب تسلط شخصی^[۱۳]
باندورا^[۱۴] درسال ۱۹۸۶ دریافت مهمترین چیزی که یک مدیر می تواندبرای توانمندکردن دیگران انجام دهد،این است که به آنان کمک نمایدتا برتری شخصی خود رادر مورد برخی چالشها یا مشکلات تجربه کنند. باانجام موفقیت امیز یک کار،شکست یک حریف و یا حل مشکل،افراد احساس تسلط را در خود پر ورش می دهند .تسلط شخصی می تواند با فرصت انجام موفقیت آمیز کار های دشوار که سر انجام به تحقق هدفهای مطلوب منتهی شود،تشویق گردد .کلید کار آغازآن با کار های آسان وسپس پیش رفتن به سمت کار های دشواراست تا اینکه شخص احساس تسلط برتمامی پیچیدگی مسائل راتجربه کند .به منظورتحقق راهکارمزبور،پیمودن گامهای زیرضروری است:

تقسیم وظایف بزرگ به اجزای جدا از هم وواگذاری هر بخش در یک زمان
واگذاری وظایف ساده پیش از وظایف دشوار
تحسین پیرو زیهای کو چک
توسعه تصاعدی مسئولیتهای شغلی
واگذاری مسئولیت بیشتر به طور فزاینده بر ای حل مشکلات (وتن،۱۳۸۱)
اهداف توانمندسازی کارکنان
هدف از توانمندسازی،تسهیل دستیابی به اهداف سازمانی است.در هر صورت،هر گونه افزایشی در قدرت، نباید منجربه افزا یش تعارض^[۱۵] بین مدیران وکارکنان گردد(محمدی ،۱۳۸۰)هدف از تواناسازی، ارائه بهترین منابع فکری مربوط به هر زمینه ازعملکرد سازمان است . همچنین هدف این است که ذیصلاح ترین کارکنان بیشترین نفوذ رادرمناسبترین شاخه ها اعمال نمایندهدف توانمند سازی، شرکت دادن افراد بیشتردرفرایند های تصمیم گیری سازمان نیست بلکه هدف بکارگرفتن افکار کارکنان به منظور یافتن شیوه های بهترواتخاذ بهترین تصمیمات ممکن می باشدهدف توانمند سازی، سازماندهی و توسعه تیم هانیست، بلکه افزایش شایستگی به منظور خلق ایده ای جدید و حل مشکلات ازطریق تعامل و هم نیروزایی اعضای تیم است .هدف بلند مدت توانمند سازی، بهبود مستمر در عملکردکل سازمان و هدف کوتاه مدت آن بکار گیری توانائی ها ای موجود در اعضای سازمان است. به عنوان یک حقیقت، توانمند سازی به طور قطع به آزادی انتخاب وعمل بیشتر منجر می شود، اما اینها فقط اهدافی ابزاری اند و راهی برای بدست آوردن هدف حقیقی بشمار می رود هدف حقیقی همیشه بهبود عملکرداست.به طورخلاصه اهداف مشخص توانمند سازی کارکنان را می توان به شرح زیر برشماری کرد.
الف. دادن مسئولیت تجزیه و تحلیل مداوم مشاغل به همه کارکنان به منظورانجام و توسعه شیوه های کاری اثربخش درارتباط بامشتریان وذینفعان
ب. واگذاری مسئولیت ایجاد اهداف عملکرد،راهبرد های عملکرد و سنجش عملکرد به تیم های کاری درارتباط بامشتریان وذینفعان .
ج. سهیم نمودن مجموعه کلی سازمان در تصمیمات مهم مدیریت،مانند برنامه های راهبردی توسعه تدوین خط مش یهای کارگزینی و برنامه های کاری د. درگیرنمودن مستقیم کارکنان درفرایندهای کاری همراه با بهبود مستمر آن فرایندها (کینلا،۱۳۸۳)
ه. فراهم نمودن موجبات رضایت شغلی کارکنان وکاهش اضطرابهای روحی آنان( شرلی واسواد،۲۰۰۷).
و. ایجاد احساس سودمندی در اعضای سازمان ازطریق شناخت وحذف شرایطی که موجبات تضعیف قدرت. آنان راباعث میگرددونیزبا استفاده از اطلاعات اثربخش سازمانی وغیرسازمانی (کریسن^[۱۶]،۲۰۰۷).
ز. ارتقاء مهار تها،روحیه تعاون وکارآیی سازمان (بنزیت^[۱۷]،۲۰۰۷).
ت. افزایش احساس ارزشمندی کارکنان (کان^[۱۸]،۲۰۰۶)
نتایج حاصل ازاجرای توانمند سازی کارکنان
ازجمله نتایج حاصله از اجرای توانمندساز ی کارکنان برای سازمانها،می توان به موارد زیر اشاره نمود: •
تامین رضایت مشتری؛
همسویی با نیا زهای بازار؛
کاهش هزینه های عملیاتی و افزایش سود دربازار؛
بهبود مستمردر سازمان وافزایش بهره وری؛
خلق ابتکارات جدیدواستفاده بیشتراز منابع فکری؛
افزایش رضایت شغلی کارکنان؛
افزایش، احساس تعلق،مشارکت ومسئولیت درکارکنان؛
تغییر طرز تلقی از اجبار به اختیار؛
ارتباط بهتر کارکنان با مدیران وسرپرستان؛
افزایش کارایی فرایند تصمیم گیری .
پیش نیازهای توانمندسازی کارکنان
توانمندسازی کارکنان مستلزم سه پیش نیازیعنی : ویژگی های حرفه ای، محیط کاری و سبک رهبری است . این پیش نیاز ها بستر لازم برای موفقیت برنامه ها ی توانمندسازی را فراهم می آورندومی توان گفت که بدون وجود آنها توانمند سازی کارکنان تقریبا غیر ممکن خواهدبود این پیش نیا زها عبارتند از
الف. ویژگیهای حرفه ا ی:^[۱۹]
: کارکنان همانند زمین حاصل خیزی است که آماده کشت کارکنان همانند زمین حاصل خیزی است که آماده کشت .
آموزش:^[۲۰] آموزش بدین جهت ضروری است که افرادرا قادر می سازد به نوعی دانش و شناخت کلی دست یافته تا به عنوان عضوی از یک تیم در تغییر سیستم، فعالانه ایفای نقش نمایند . این نوع آموزش شامل فنون رهبری،مهارتهای حل مشکل ،ارتباطات و آماده سازی کارکنان برای ایفای نقش های تیمی می باشد
ارشاد: ^[۲۱]ارشاد، اشاره به راهنمایی های دارد که افرادبا تجربه به افراد کم تجربه انتقال می دهند تا موجبات آموزش ورشد آنان رافراهم نمایند و سودمندترینرفتارهای افرادباتجربه، رفتارهایی هستند که توان بالقوهافراد را شناسایی ،به الگو سازی نقش ها و ارتقاء مسئولیت پذیری و فرصت ها کمک وبر احساس عزت نفس واطمینان آنان بیفزاید.
تعلق حرفه ای:^[۲۲] افراد باید به حرفه خود عشق بورزند و وظیفه سازمان است با اجرای برنامه های مناسبدر اعضای خود، تعلق حرفه ای ایجاد نماید . تعلق حرفه ایباعث رشد شخصیتی افراد شده و ابزاری را برای شکل دهی به رفتار آنان فراهم می آورد.
. شبکه سازی:^[۲۳] شبکه ها تجلی ارتباطات درون سازمانی تلقی می گردندنه سلسله مراتب درون سازمانی .شبکه های واقعی شبکه هایی اند که در محیط واقعی سازمان و نه در نمودار سازمانی شکل می گیرند .شبکه های درون س ازمانی پنجره هایی را می گشایند بدون آنکه لطمه ای به احساس عضویت افرادواردشود . بنابراین شبکه ها پیامدناخواسته اما مفید سازمانهای رسمی اند. آنهامی توانند باعث تبادل سریع اطلاعات و باز خورد دربین افراد شده و بر عزت نفس آنها بیافزاید (محمدی ،۱۳۸۱).
ب. محیط کاری^[۲۴]
محیط کاری افراد بر توانمند سازی آنها موثر است . انجام وظیفه کارکنان در خلاء صورت نمی گیرد.کارکنان به محیطی نیاز دارندکه توانمندسازی راتشویق کند .آنان به توانمندی نایل نخواهند شدمگر آنکه نیاز های اساسی شان در محیط کار ارضاء شود و فرهنگ حاکم بر سازمان به ارزشهایی چون اعتماد متقابل،مشارکت فراگیر، کار گروهی و ریسک پذیری بهادهد.(همان منبع)
تحقق سازمان توانمند، نیازمند وجودیک فرهنگ سازمانی حامی توانمند سازی می باشد. در یک فرهنگ سازمانی توانمندساز، برقراری اجماع ،سبک های دموکراتیک، ارتباطات باز سازمانی و رسمیت کم درسازمان، مورد ترغیب و تشویق قرار می گیرد و بروی مسائلی چون تیم سازی و جریان آزاد وتبادل اطلاعات به صورت های عمودی، افقی ومورب، تاکید می شود(فرهنگی،۱۳۸۳:ص ۱۲۰)همچنین دریک محیط کاریپویا،اطلاعات کافی ومنابع لازم جهت انجام موفقیت آمیز کارها باید فراهم گردد(کانی،۲۰۰۶)
ج. سبک رهبری ^[۲۵]
سبک رهبری کارآمد جزء لاینفک ایجاد محیط پرورش کارکنان توانمند است . مدیران مستبدبه دلیل نگرش سنتی قدرت ،هرگز قادر به توانمند سازی زیر دستان نخواهند بود . به زعم آنها توانمند ساز ی کارکنان به مثابه قدرت بخشیدن به رقیبی است در بازی بامجموع صفرکه به هیچ وجه منطقی نیست . بر خلاف مدیران خود کامه که در جهت تضعیف هر بیشتر زیردستان گام بر می دارند، مدیران توانمندسازی به عنوان یک هادی،مباشر، تسهیل کننده ومربی عمل می کنند(محمدی، ۱۳۸۱).
به عبارت دیگرمی توان گفت فردی که مسئول بهبودعملکردومهارتهای فردی اعضای گروه است، فراهم کننده محیطی برای بهبودعملکرد تیمی (گروهی است که یک مهارت اساسی به منظورایجادتوانمندی محسوب می گردد .( اسکات،۱۳۷۵).
برنامه های توانمند سازی
بر نامه های مختلف ،سطوح متفاوتی از توانمندسازی
الف. برنامه های توانمند سازی سطح پایین^[۲۶]
این سطح برنامه های توانمندسازی شامل برنامه های غنی سازی سیستم پیشنهاد ها می گردد . در غنی سازی شغلی به کارکنان فقط در چارچو ب وظایف شغلی شان آزادی عمل محدودی داده می شود . در سیستم پیشنهاد ها، کارکنان اجازه می یابند تا در زمینه ها ی مربوط به تولید و خدمات، پیشنهاد هایی ارائه دهند، اما مدیر ملزم به اجرای این پیشنهاد ها نیست.
ب. برنامه های توانمندسازی سطح متوسط^[۲۷]
: در این سطح، کارکنان از درجه متوسط آزادی عمل در قالب برنامه های مشارکت شغلی، دوایر کنترل کیفیت و تیم های چند وظیفه ای برخوردار می گردند . مشارکت شغلی شیوه خاصی است که به موجب آن کارکنان می توانند در مورد برخی از جنبه های شغلی شان آزادی عمل یافته و چگونگی انجام کارشان را خود سازماندهی نمایند . دوایر کنترل کیفیت و تیم های چند وظیفه ای نیز اجازه می یابند تا به حل مشکلات واحد کاری و یا سازمانی شان بپردازند.
ج. برنامه های توانمندسازی سطح بالا^[۲۸]
تشریح وضعیتی است که درآن کارکنان ازآزادی عمل زیادی در زمینه شیوه انجام وظایفشان برخوردار می گردند .آنها نه تنها درعملکرد شغلی بلکه درعملکرد سازمان نیز مشارکت داده می شوند .به اعتقادباون ولالردر راین سطح،اطلاعات مربوط به عملکرد شرکت، در اختیار تمامی افراد قرار می گیرد.کارکنان درزمینه کارتیمی وحل مشکلات سازمان مهارتهایشان را به تکامل رسانده،درتصمیمات مدیریتی واحدهای کاری مشارکت نموده،سودسازمان دربین تمامی اعضاتقسیم گردیده وکارکنان درمالکیت شرکت سهیم می گردند. (محمدی، ۱۳۸۰)

سیستم بیولاک
در اواخر دهه ٧٠ در اروپا و در سال ١٩٨۵ در آمریکا ارائه شد. امروزه بیش از هزاران تصفیه خانه شهری و صنعتی به روش بیولاک در سرتاسر دنیا در حال فعالیت می‌باشند. در ایران برای اولین بار در ارومیه از روش بیولاک برای تصفیه فاضلاب شهری استفاده شد. پروژه‌ی دومی که در حال حاضر در مرحله انجام می‌باشد تصفیه خانه‌ی ۰۰۰/۳۰۰ نفری شهر قدس می‌باشد که از سیستم بیولاک برای تصفیه فاضلاب شهر قدس و شهرک‌های اطراف استفاده خواهد کرد. فرایند بیولاک ویرایش‌های متعددی می‌تواند داشته باشد، از جمله این ویرایش‌ها می‌توان به بیولاک مجهز به حذف فسفر و یا حذف نیتروژن اشاره کرد.]۱۰[ فرایند یکپارچه‌ی لجن فعال بیولاک شامل یک حوض که توسط جدا کننده ها به چهار حوض حذف فسفر، هوادهی، ته نشینی و زلال سازی تقسیم می‌شود. میکروارگانیسم ها در حین سنتز سلولی و انتقال انرژی، فسفر را مصرف می‌کنند. در نتیجه، ١٠ تا ٣٠درصد فسفر ورودی در حین تصفیه زیستی ثانویه جدا می‌شود. برای دستیابی به غلظت پایین فسفر در پساب خروجی، لازم است بیش از حد لازم برای حیات و سنتز سلولی فسفر مصرف شود. در شرایط خاص هوازی، ممکن است میکروارگانیسم ها بیش از حد نیاز خود فسفر جذب کنند. تحت شرایط بی اکسیژن می‌توان فسفر را از سلول‌ها آزاد کرد. جداسازی زیست شناختی فسفر با کار کردن به شیوه‌ی متوالی و ایجاد شرایط محیطی مناسب در راکتور ممکن می‌شود. اگر بعد از یک ناحیه‌ی بی هوازی یک ناحیه هوازی (اکسیژنی) قرار گیرد، جذب فسفر میکروارگانیسم ها در حد طبیعی خواهد بود. فسفر نه تنها به مصرف حفظ حیات، سنتز و انتقال انرژی سلولی می‌رسد بلکه برای استفاده میکروارگانیسم های بعدی نیز ذخیره می‌شود بدین ترتیب جداسازی فسفر مستلزم استفاده از رآکتورهای هوازی، بی هوازی یا ناحیه هوازی بی هوازی درون یک راکتور است.]۱۲[

فرایند صافی چکنده
فرایند صافی چکنده از فرآیندهای از فرآیندهای بیولوژیکی هوازی با رشد چسبیده بوده که در آن از یک بستر ثابت استفاده می‌گردد. تصفیه در این سیستم به وسیله میکروارگانیسم های چسبنده به محیط صافی انجام می‌گیرد. این سیستم هوازی بوده و برای تجزیه بیولوژیکی مواد آلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نتیجه این گونه تصفیه لجنی بوده که در زلال ساز که در پایین دست جریان قرار دارد، از فاضلاب تصفیه شده جدا می‌گردد. از این سیستم ممکن است برای فاضلابی که در ابتدا مورد تصفیه قرار گرفته استفاده گردد. در سال ۱۸۹۳ موقعی که فاضلاب وارد رودخانه می‌شد پس از عبور از سنگ‌ها زلال می‌شد، این روش نیز از این فر آیند طبیعی الهام گرفته شد. در روش صافی چکنده معمولاً از حوض دایره ای استفاده می‌شود و قطر این حوض بین ۵ تا ۵۰ متر می‌باشد. سنگ‌های مورد استفاده در این روش سنگ جوش با قطر ۱۰ سانتی متر و سنگ پلاستیک با قطر ۲۵ سانتی متر است. در این روش واکنش‌های زیستی اول و دوم انجام می‌شود اما واکنش سوم انجام نمی‌شود زیرا احتیاج به زمان ماند طولانی دارد که هزینه بر است. واکنش‌های چهارم و پنجم نیز انجام می‌شود. از صافی چکنده می‌توان برای حذف CBOD و آمونیاک و دی نیتریفیکاسیون استفاده نمود. در ایران توصیه نمی‌شود که از صافی چکنده برای تصفیه کامل استفاده شود و فقط برای تبدیل آمونیاک به نیترات و کمی هم دی نیتریفیکاسیون مورد استفاده قرار می‌گیرد.]۱۱[
سیستم بیوراکتور غشایی (MBR)

مقدمه
این سیستم در اواخر دهه ۱۹۶۰ ابداع گردید (اما پیشرفت اصلی این روش در دهه ۱۹۹۰ رخ داد) که در آن زمان Dorr-Oliver فرایند تصفیه فاضلاب غشایی (Membrane) را که در آن رشد معلق در یک صفحه استوانه ای چرخان با یک غشاء الترافیلتر(UF) که به صورت خارجی قرار داشت آزمایش کرد. در سال ۱۹۷۰ تکنولوژی پس از تنظیم موافقت نامه ای بین Dorr-Oliver و شرکت‌های مهندسی Sanki وارد صنعت ژاپن شد و در آنجا توسعه وسیعی یافت. در دهه ۱۹۸۰ سیستم غشایی MBR به طور وسیعی در ژاپن جهت تصفیه فاضلاب شهری و استفاده مجدد از فاضلاب آسمان خراش‌ها بکار برده شد. به هر حال MBR با مدول غشایی جدا از بیوراکتور، با هزینه های زیاد غشا و مصرف بالای انرژی همراه بوده است. سیستم غشایی MBR با مدول غشایی داخل بیوراکتور در اواخر دهه ۱۹۸۰ جهت کاهش هزینه های بالای انرژی معرفی گردید. یک شرکت ژاپنی به نام Kubota صفحات مسطح MBR و یک شرکت کانادایی به نام Zenon Environmental غشاهای رشته ای (Capillary) را توسعه دادند. در سال ۲۰۰۴ بیش از ۲۲۰۰ سیستم MBR در سراسر دنیا در حال ساخت یا بهره برداری بوده است و فقط در شمال آمریکا، ۲۵۸ تصفیه خانه کامل فاضلاب با سیستم MBR احداث گردیده است.]۱۳[ شکل کلی یک بیوراکتور غشایی MBR در شکل زیر نشان داده شده است.
شکل( ‏۲‑۱) طرح شماتیک دو بعدی از یک سیستم بیوراکتور غشایی
معرفی و بررسی سیستم
یکی از روش‌هایی که امروزه به طور گسترده در تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد، روش بیوراکتورهای غشایی MBR می‌باشد. این رآکتورها از یک راکتور بیولوژیکی (بیوراکتور) با بیومس معلق و غشاء میکرو فیلتراسیون با قطر منافذ ۴-۱ میکرون جهت جداسازی جامدات تشکیل شده‌اند و دارای کاربردهای زیادی در تصفیه فاضلاب هستند. این سیستم‌ها ممکن است با بیوراکتورهای دارای بیومس معلق هوازی یا بی هوازی مورد استفاده قرار گیرند. سیستم‌های غشایی می‌توانند کیفیت فاضلاب خروجی را تا حد کیفیت فاضلاب خروجی حاصل از ترکیب ته نشینی ثانویه و میکرو فیلتراسیون برساند. در عمل در سیستم‌های غشایی، عملیات میکرو فیلتراسیون و تصفیه بیولوژیکی را در یک واحد فرآیندی انجام می‌دهد و به عنوان یک واحد نیاز به استفاده از واحدهای ته نشینی ثانویه و فیلتراسیون را تأمین می‌کند]۱۴[
فرایند بیوراکتورهای غشایی MBR به صورت ترکیبی از تصفیه ثانویه بیولوژیکی فاضلاب در پروسه غشایی و جداسازی فیزیکی بیومس از مخلوط به صورت تک مرحله ای می‌باشد. این سیستم‌ها به طور وسیعی در تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی مورد توجه بوده و به دلیل جداسازی کامل جامدات محلول، تولید پساب خروجی با کیفیت عالی و قابلیت کارکرد در دامنه وسیعی از تغییرات فاضلاب ورودی و همچنین ارضای مقررات سخت‌گیرانه تخلیه پساب‌ها برجسته تر هستند. فرایند غشایی در دو دهه اخیر مورد توجه زیادی بوده و به عنوان جایگزین تصفیه پیشرفته در تصفیه فاضلاب شهری معرفی گردیده است. این رآکتورها در سیستم تصفیه لجن فعال برای جداسازی جامدات، بدون نیاز به مخازن ته نشینی ثانویه کاربرد دارند و این وظیفه بر عهده غشا می‌باشد و به عنوان فاز ویژه ای در راکتور، خروجی زلال را به منظور تخلیه به آب‌های پذیرنده یا استفاده مجدد تولید می‌کند. غشاهایی با منافذ کوچک دامنه وسیعی از میکروارگانیسم ها را حذف می‌کند. مطالعات، شاخص‌های حذف موثری را توسط این سیستم‌ها نشان می‌دهد. اگرچه ویروس‌ها بسیار ریزتر از قطر منافذ میکرو فیلترها هستند ولی درصد حذف بالایی از آن‌ها نیز گزارش شده است که پس از تشکیل لایه بیوفیلم در غشا به وقوع می‌پیوندد.
به طور کلی فرایند تجزیه بیولوژیکی و جداسازی فیزیکی در سیستم بیوراکتور غشایی به صورت زیر انجام می‌گیرد. بدین صورت که در حوض هوادهی جریان فاضلاب ورودی توسط باکتری‌ها و ایجاد توده بیولوژیکی تصفیه گردیده و سپس با ایجاد مکش آب تصفیه شده از غشاء عبور کرده و ذرات با قطر بیشتر از قطر غشاء در داخل راکتور بیولوژیکی باقی می‌مانند. توضیحات داده شده در مورد سیستم بیوراکتور غشایی مستغرق می‌باشد که در بخش بعد توضیح داده خواهد شد. با توجه به توضیحات داده شده مشخص می‌گردد که بیوراکتورهای غشایی در تصفیه انواع فاضلاب‌های صنعتی و شهری کارایی بالایی در حذف انواع آلاینده ها را خواهند داشت، زیرا که در این سیستم تمامی ذرات کوچک‌تر از قطر غشاء از پساب خروجی حذف می‌گردد. همچنین مکش مورد نیاز توسط پمپ انجام می‌گیرد که باعث ایجاد خلأ در داخل غشاء و در نتیجه نفوذ آب تصفیه شده می‌گردد.]۱۵[
شکل( ‏۲‑۲) نحوه تجزیه بیولوژیکی و جداسازی فیزیکی در سیستم بیوراکتور غشایی
انواع بیوراکتورهای غشایی از لحاظ چیدمان مدول غشایی
مدول غشایی داخل بیوراکتور غوطه‌ور باشد. (Submerge)
مدول غشایی خارج از بیوراکتور قرار می‌گیرد.(Side-Stream)]16[
شکل( ‏۲‑۳) بیوراکتور غشایی در دو حالت غوطه‌ور و خارج از بیوراکتور
در غشاهای نوع اول (Submerge)، غشا مستقیماً داخل راکتور لجن فعال قرار می‌گیرد. مدول های غشا ها شامل غشاها، ساپورت آن‌ها، اتصالات ورودی و خروجی و یک ساپورت اصلی است. غشا در معرض یک خلأ قرار می‌گیرند که آب صاف را از درون غشا بیرون می‌کشد در حالی که جامدات در داخل راکتور باقی می‌مانند.]۱۷[ برای حفظ TSS داخل راکتور و برای تمیز نگه داشتن سطح خارجی غشاها، هوای فشرده در پایه مدول غشا توزیع می‌شود که هوا به سطح حرکت می‌کند شستشوی سطح خارجی غشا رخ می‌دهد و هوا نیز اکسیژن کافی را برای تأمین شرایط هوازی فراهم می‌کند. در این سیستم هزینه­ های اپراتوری کاهش می­یابد و نرخ مصرف انرژی حدود kwh/m³ ۴/۰-۲/۰ می­باشد که بیش از ۸۰ درصد آن جهت هوادهی بکار می­رود.[۱۸]
در غشاهای نوع دوم (Side-Stream)، لجن فعال از بیوراکتور به غشا پمپ می‌شود و مواد جامد درون غشا باقی مانده و فاضلاب صاف خارج می‌شود. نیروی محرک، فشاری است که به وسیله سرعت بالا درون غشا ایجاد می‌شود. جامدات درون غشا به راکتور لجن فعال برگردانده می‌شود و غشاها برای جدا شدن جامدات به طور دوره ای Backwash شده و به طور شیمیایی برای جلوگیری از افت فشار تمیز می‌شوند.]۳[به عبارت دیگر در سیستم Side-Stream فاضلاب در داخل بیوراکتور با بیومس تماس می­یابد سپس مخلوط فاضلاب و بیومس در یک واحد لوپ چرخه ای شامل غشا پمپ می­گردد و در آنجا جریان نفوذ کرده از غشا تخلیه گردیده و جریان باقی مانده به داخل بیوراکتور پمپ می­گردد. لجن اضافی به بخش ثابت نگهداری لجن پمپاژ می­ شود. کاربرد لوپ چرخه­ای منجر به افزایش هزینه­ها مصرف انرژی از kwh/m³ ۱۰-۲ (با توجه به قطر داخلی لوله­های مورد استفاده) می­گردد. [۱۸] در جدیدترین نوع Side-stream یک جریان هوا در مدول غشایی با ایجاد اغتشاش را در سطح غشا، هزینه­ های اپراتوری و گرفتگی را کاهش داده است.
جدول( ‏۲‑۱) مزایا و معایب چیدمان مدول غشایی در حالت غوطه‌ور و خارج از بیوراکتور

۲-۳-۲-۱-۱-۱- خیراندیشی و صالح‌نگری
خیراندیشی و صالح‌نگری، یکی از محورهای اساسی در بعد تکریم است که در قرآن کریم و سیره پیامبر۶به‌ طور جدّی به آن توجه شده است. قرآن کریم در بیش از هفتاد مورد، ایمان و عمل صالح را کنار هم قرار داده و بدین‌سان، ارج نهادن به خود و دیگران را در قالب فرهنگ خدمت‌رسانی، خیراندیشی و صالح‌نگری، ترویج نموده است.^[۳۰۷]
«یکی از نتایج مؤثر عمل صالح که بعد اجتماعی آن، در خدمات و تعاون عمومی مجسّم می‌شود، توجه عواطف انسان و علایق قلبی مردم به آن گروه از افراد است که در خدمت جامعه بوده و برای آن‌ها کار می‌کنند. همگان می‌دانیم که پیامبران و آموزگاران الهی، مورد احترام جامعه‌ها بوده‌اند».^[۳۰۸]

نه تنها انجام عمل صالح، مایه نجات و سعادت بشر خواهد شد، بلکه سلامت روان و شادی انسان را نیز به دنبال خواهد داشت.
بارزترین مصداق عمل صالح، خدمت‌رسانی از راه انفاق مال می‌باشد. به همین جهت، توجه به مستحقان جامعه و کمک مالی به آن‌ها، در تربیت قرآنی فرزندان و خانواده، مورد تأکید خداوند قرار گرفته است: *(وَ کَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَوهِ وَ الزَّکَاهِ وَ کَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا؛ او همواره خانواده‏اش را به نماز و زکات فرمان مى‏داد و همواره مورد رضایت پروردگارش بود.)* مریم/ ۵۵
اگرچه فرزندان در دوران خردسالی، نوجوانی و جوانی، اموال آن چنانی ندارند تا به این امر اقدام نمایند، ولی پدر و مادر می‌توانند، از همان اموالی که خود در اختیار آنان قرار می‌دهند، آنان را تشویق و ترغیب نموده تا مقداری را به مستمندان و مستحقان جامعه پرداخت نمایند.
خداوند سبحان نیز در قرآن، سفارش زیادی در مورد توجه به فقرا و مساکین دارد و در بسیاری موارد، انجام آن را با اقامه نماز همراه کرده است^[۳۰۹] و خاندان عصمت و طهارت را به سبب اطعام مسکین، یتیم و اسیر، مورد ستایش و تمجید قرار داده است.^[۳۱۰]
یکی از راه‌هایی که می‌تواند، روحیه یاری کردن و کمک مالی به مستحقان جامعه را در فرزندان ایجاد کند، آگاه نمودن آن‌ها به آثار و ارزش‌های زکات، انفاق و اطعام می‌باشد که در قرآن و کلام معصومین:مطرح شده است. در ذیل، نمونه‌ای از سیره عملی ائمه اطهار:در ترغیب فرزندان به انفاق کردن، اشاره می‌شود:
محمد بن عمر بن یزید گوید: «أَخْبَرْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَنِّی أُصِبْتُ بِابْنَیْنِ وَ بَقِیَ لِی بُنَیٌّ صَغِیرٌ فَقَالَ تَصَدَّقْ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ حِینَ حَضَرَ قِیَامِی مُرِ الصَّبِیَّ فَلْیَتَصَدَّقْ بِیَدِهِ بِالْکِسْرَهِ وَ الْقَبْضَهِ وَ الشَّیْ‏ءِ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّ کُلَّ شَیْ‏ءٍ یُرَادُ بِهِ اللَّهُ وَ إِنْ قَلَّ بَعْدَ أَنْ تَصْدُقَ النِّیَّهُ فِیهِ عَظِیمٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَمَنْ‏ یَعْمَلْ‏ مِثْقالَ‏ ذَرَّهٍ خَیْراً یَره؛ به حضرت ابوالحسن، امام رضا۷خبر دادم که دو پسر از دستم رفت و یک پسر خردسال برایم مانده است. حضرت فرمود: از طرف او صدقه بده. گوید: همین که خواستم برخیزم و از حضورش مرخص شوم به من فرمود: دستور ده تا فرزند خردسالت به دست خودش، قطعه نانی یا چیز دیگری صدقه بدهد؛ اگرچه بسیار کم باشد؛ زیرا چیزی که در راه خدا صدقه داده می‌شود، اگرچه اندک باشد، در درگاه الهی بزرگ است، به شرط آن‌که صدقه دهنده در نیت خود صادق باشد؛ خدای متعال می‌فرماید: هر که به اندازه ذره‌ای کار خیر انجام دهد، آن را خواهد دید…». ^[۳۱۱]
برخی دیگر از گونه‌های عمل صالح که والدین و مربّیان قرآن باید در ترغیب کودکان به آین اعمال، مورد توجه قرار دهند عبارتند از: تقدیر از تحمل بدرفتاری‌ها، هم‌دردی و هم‌دلی با مردم، برخورد دوستانه، محبت کردن، عیادت بیمار، احترام به دیگران و…
۲-۳-۲-۱-۱-۲- فرهنگ سپاس و تقدیر
در راستای عمل صالح و خدمت‌رسانی، «فرهنگ سپاس و تقدیر» نیز از جمله محورهای مهم در تکریم شمرده می‌شود. در درجه اول، شکر و سپاس‌گزاری از خداوند و در مرحله بعد، تقدیر از تلاش و خدمات کسانی که هستی خود را فدای رشد و شکوفایی کودکان کرده‌اند مانند پدر و مادر و معلمان، از بارزترین مصادیق تکریم است و محیط‌های تربیتی باید پیام‌آور فرهنگ سپاس باشند.^[۳۱۲]
خداوند نیز مبنای افزایش نعمت خود را قدردانی و قدرشناسی از نعمت‌های پیشین قرار داده است: *(…لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِن کَفَرْتمُ‏ْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِید؛ اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى کنید، مجازاتم شدید است!)* ابراهیم/ ۷
۲-۴- اصل مداومت و محافظت بر عمل
از نظر اسلام، آموزش مفاهیم و حقایق دینی، امری است که باید تا پایان عمر استمرار یابد و آدمی تحت تأثیر آن باشد، لکن دوران کودکی و نوجوانی را می‌توان دوران ملازمت و مداومت آموزه‌های دینی از نظر اسلام دانست که باید والدین و مربیان بر این امر نظارت داشته باشند و آن‌ها را هدایت نمایند.
تداوم؛ عامل تثبیت و نهادینه‌سازی
در مورد اهمیت ملازمت و مداومت باید گفت که مداومت، ناظر به کمیّت و محافظت، ناظر به کیفیت عمل است. به عبارت دیگر، مداومت بر عمل، استمرار آن را نشان میدهد و محافظت بر عمل، مراقبت و مراعات شرایط و ضوابط آن را گوشزد میکند. نکته دیگر این‌که، همراهی مداومت و محافظت ضروری است. زیرا مداومت بدون محافظت، سازنده عادات سطحی و خشک است و محافظت بدون مداومت، اصلاً سازنده نیست؛ «حالی» است که هر چند متعالی باشد، زایل خواهد شد.^[۳۱۳]
در قرآن کریم، به هنگام بحث از نوسان‌پذیری انسان (که در مواجهه با ناگواری، نالان و درمانده و در مواجهه با گوارایی، خودخواه میشود) گروهی استثنا شده‌اند و آنان نمازگزارانی با ویژگی‌هایی خاص هستند:*(الَّذِینَ هُمْ عَلىَ‏ صَلَاتِهِِمْ دَائمُونَ(۲۳) وَ الَّذِینَ هُمْ عَلىَ‏ صَلَاتِهِِمْ یُحَافِظُونَ(۳۴)؛ آنها که نمازها را پیوسته بجا مى‏آورند… و آنها که بر نماز مواظبت دارند.)* معارج / ۲۳- ۳۴.
افزودن کلمه” صلاه"، به ضمیر” هم"، دلالت دارد بر این‌که بر خواندن نمازشان مداومت داشته‏اند، نه این‌که دائماً در نماز بوده‏اند و ستودن آنان، به مداومت در نماز است؛ چرا که اثر هر عملى، با مداومت در آن کامل مى‏شود.^[۳۱۴] در آیه ۳۴ نیز، منظور از” محافظت بر صلاه"، این است که صفات کمال نماز را رعایت کند و آن‌طور که شرع دستور داده، نماز بخواند. بعضى از مفسرین گفته‏اند: محافظت بر نماز، غیر مداومت بر آن است، چون دوام مربوط به خود نماز و نفس عمل است، ولی محافظت، مربوط به کیفیت آن است، پس آیه” الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ” بعد از آیه” الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ"، تکرار یک مطلب نیست. ^[۳۱۵]
مطابق این آیات، ارتباط با خدا از طریق نماز، هنگامی انسان را استوار میکند که دو خصیصه مذکور را دارا باشد، در غیر این صورت اگر بدون مداومت باشد، کفر در پی دارد: «مَنْ‏ تَرَکَ‏ الصَّلَاهَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ کَفَر؛ هر که نماز را از روی عمد ترک کند، به یقین کافر شده است.»^[۳۱۶]و اگر بدون محافظت باشد «ویل» به دنبال میآورد: *(فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ(۴)الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتهِِمْ سَاهُون؛ پس واى بر نمازگزارانى که… در نماز خود سهل‏انگارى مى‏کنند.)* ماعون / ۴- ۵.
مورد نماز از باب نمونه آورده شده؛ اما مداومت و محافظت، اصلی است که در همه شؤون تربیتی باید مورد توجه باشد. بنابراین میتوان از این اصل در تعلیم معارف قرآنی به کودکان بهره جست. برای نهادینه شدن قرآن در زندگی کودکان، لازم است – همان‌گونه که در روایات مربوط به آموزش نماز اشاره شد- نه تنها نماز بلکه زمینه انجام سایر امور دینی را از کودکی، فراهم کرد. آن‌چه در تعلیم آموزه‌های قرآنی به کودکان اهمیت فوق‌العاده دارد، مباحثی همچون توحید، معاد^[۳۱۷]، نبوت، امامت و پاره‌ای از تکالیف از جمله نماز، روزه، دعا و بخشی از اخلاق میباشد که میتوان به روش‌های غیر مستقیم و استفاده از شیوه‌های متنوع و جذاب، کودکان را علاقه‌مند به این مباحث نمود اما نباید همه مباحث را پشت سر هم بیان کرد.
چنانچه در آیه ۱۰۶ اسراء و ۳۲ فرقان، علت نزول تدریجی آیات قرآن را متناسب با رخدادهای مختلف در طول ۲۳ سال، بیان می‌دارد. اما اشکالی که به نظر میرسد این است که این قسم تعلیم، یعنی مطرح کردن هر مسأله در موقع رسیدن به مواقع نیاز، غرض از تعلیم را تباه میکند برای این‌که فاصله زمانی‌ای که میان دو مسأله قرار میگیرد باعث میشود اثر مسأله اول از بین رود و آن شوق و ذوقی که شاگرد را وادار به حفظ و ضبط آن مسأله میکرد، سرد شود اما اگر همه مطالب متصل به هم به او القا شود، ذهن برای فهمیدن آن آماده‌تر میشود. خدای تعالی به این اشکال پاسخ داده که: *(وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلىَ النَّاسِ عَلىَ‏ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلًا؛ و قرآنى که آیاتش را از هم جدا کردیم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى و آن را بتدریج نازل کردیم. )* اسراء/ ۱۰۶
منظور از” تفریق قرآن"، این است که قرآن، به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه نازل گردیده تا مردم به آسانى بتوانند در آن تعقل کرده و حفظش نمایند. یکی دیگر از حکمت‌های تدریجی نازل شدن آن، این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد( یعنی فرصت کافی برای آن مقدار از آیات که نازل شده، موجود باشد) و نیز به‌این خاطر بوده که طبع بشر از گرفتن یک‌باره تمامی معارف و احکام آن زده نشود، لذا معارفش را یکى پس از دیگرى درک نماید تا به سرنوشت تورات دچار نشود، که به خاطر این‌که یکباره نازل شد، یهود از تلقى آن سرباز زد.^[۳۱۸]
نبی مکرم اسلام۶با نظر به تأثیرات ناشی از عمل مداوم، میفرماید: «إنّ أحبّ الأعمال إلى اللّه أدومها و إنّ قلّ؛ دوست‌داشتنی‌ترین کارها نزد خداوند، کاری است که ادامه و استمرار داشته باشد هر چند که اندک باشد.»^[۳۱۹]
هم‌چنین حضرت امام صادق۷می‌فرماید: «افضل الاعمال ما دوام العبد و ان قلّ؛ برترین کارها آن است که بنده بر انجام آن مداومت کند اگرچه مقدار آن اندک باشد.»^[۳۲۰]
مشابه همین فرمایش را در کلماتی خلاصه‌تر از امام علی۷در مییابیم که فرمود: «قَلِیلٌ‏ یَدُومُ‏ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ یَنْقَطِع‏؛ عمل اندکی که استمرار دارد بهتر از عمل فراوانی است که گهگاه و بریده بریده انجام گیرد».^[۳۲۱]
بنابراین تأثیری که تذکّرات مکرّر و آمیخته به مدارا بر روح و جسم انسان باقی میگذارد، به مراتب بیش‌تر از آموزش‌های پرحجم ولی مقطعی و گهگاهی است.^[۳۲۲]
۲-۴-۱- روش تمرین و تکرار
در روان‌شناسی جدید، عنصر تکرار، یکی از عوامل اساسی سازمان‌دهنده عادت در انسان به شمار میآید. چون تکرار، موجب میشود که انسان از حرکات نامنظم و فاقد هدف خود بکاهد و با ایجاد تمرکز در حواس خود، کسب دقت کند و به آسانی و با سرعت به نتیجه برسد.^[۳۲۳]
در قرآن کریم بیش از ۲۵۰ مورد از «ذکر» و و «تذکّر» و مشتقّات آن‌ها استفاده شده است.^[۳۲۴] اصولاً یکی از نام‌های قرآن، «ذکر» است و متناسب با این عنوان، در سراسر آیات الهی، جلوه‌هایی از یادآوری دیده می‌شود. شاید یکی از علل اطلاق این نام«ذکر» بر قرآن، این باشد که در سراسر آیاتش، مضامینی مهم مانند توحید، معاد و… در قالب‌های مختلف و متنوع تکرار شده است.^[۳۲۵]
۲-۴-۱-۱- اثرات روش تمرین و تکرار
اثر تکرار مطالب، از چند بعد قابل طرح است که در ذیل، بدان اشاره می‌شود:
۲-۴-۱-۱-۱- تلقین و القاء مطلب
در قرآن کریم، در خصوص برخی از حقایق مربوط به اعتقادات و مسایل غیبی، نظیر توحید و ایمان به رستاخیز که می‌خواهد آن‌ها را در اذهان مردم، جایگزین و راسخ کند، تکرار صورت گرفته است.^[۳۲۶] البته گاهی این تکرار مضامین مهم، برای القای اهمیت بیش‌تر موضوع به مخاطب است. نمونه‌هایی از این تکرار را می‌توان در سوره‌های «الرحمن»، «مرسلات» و «نمل» ملاحظه نمود. در سوره «الرحمن»، ۳۱ مرتبه عبارت«فبأیّ آلاء ربّکما تکذّبان» پس از یادکرد نعمت‌های متعدّد خداوند، به چشم می‌خورد و عبارات «ویل یومئذٍ للمکذّبین» و «ء اله مع الله» با همین منظور، به ترتیب ۱۰ و ۵ مرتبه از ابتدا تا انتهای دو سوره «مرسلات» و «نمل» تکرار گشته است.
۲-۴-۱-۱-۲- تأکید بر اهمیت مطلب
با آن‌که تکرار یک مطلب از سوی مربی، می‌تواند به‌عنوان یکی از بهترین راهکارها در جهت کمک به حفظ آن در ذهن دانش‌آموز محسوب شود، ولی همیشه این مقصود، مورد نظر نیست. مثلاً در آیه ۴۲ سوره مائده، خطاب به پیامبر اکرم(ص) امر شده که اگر قصد فرمود، به اختیار خود، میان یهودیان قضاوت کند، باید به عدالت حکم نماید: *(…وَ مَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْکَافِرُون؛ …و آنها که به احکامى که خدا نازل کرده حکم نمى‏کنند، کافرند.) مائده/ ۴۴
در آیات بعد، این مسأله، یعنی «حکم بر مبنای قوانین الهی» در چندین آیه پی‌درپی تکرار گشته که اهمیت فراوان قضیه را می‌رساند.
۲-۴-۱-۱-۳- یادآوری؛ زمینه‌‌سازی برای طرح مباحث جدید
شایع‌ترین کاربرد تکرار در قرآن، از جنبه یادآوری، روی داده است؛ چرا که معمولاً ذهن بشر با دریافت مطالب جدید، به‌طور طبیعی حساسیت خود را نسبت به آموخته‌های قبلی تا حدّ زیادی از دست داده و آن‌ها را صرف‌نظر از درجه اهمیتشان از یاد می‌برد. برای جلوگیری از این امر، تکرار مطالب گذشته، همراه با بیان مطالب جدید، راهی است که قرآن پیش گرفته است.^[۳۲۷] تکرارهایی که در قصه‌های قرآن انجام شده، از این وجه است. به‌طور مثال، داستان حضرت موسی۷در قرآن، قریب به سی بار تکرار شده است ولی هر بار به‌خاطر ترکیب جدید آن، پیام نوظهوری را نیز به همراه دارد. از سوی دیگر، این تکرار، غالباً در همه قصه نیست بلکه تکرار در پاره‌ای از حلقه‌های آن است.^[۳۲۸] این مسأله باعث شده که برخی، به کلی منکر وقوع تکرار در قرآن شوند. چنان‌که در کتاب گامی دیگر در تربیت اسلامی آمده است: «تکرار در قرآن، در اصل، تکرار نیست. اگر دقّت شود، هر کدام، بعدی از یک قضیه را ارائه می‌کنند که با دیگری یکی نیست».^[۳۲۹] آنچه لازم به ذکر است این‌که، استفاده قرآن از این سبک، اگرچه ممکن است به دلایل گوناگونی صورت گرفته باشد اما مسلّماً یکی از حکمت‌های آن، خنثی نمودن آثار منفی تکرار است.
۲-۴-۱-۲- معایب تکرار و رفع آن
روش تکرار با تمام محاسن آن، معمولاً چند اثر سوء آموزشی نیز در پی دارد.
۲-۴-۱-۲-۱- عادی شدن مسائل مهم: تکرار فراوان مطلبی مهم، با تمام محاسنش، معمولاً باعث می‌شود که پس از مدتی به دلیل یکنواختی، برای دانش‌آموز، امری معمولی و عادی جلوه کند و اگر از این حدّ بگذرد و به اصطلاح، به حدّ اشباع برسد، خود مایه تنفّر و دلزدگی مخاطب از موضوع می‌شود.^[۳۳۰] قرآن کریم برای رفع این پیامد ناخواسته، چاره‌های مختلفی پیش‌بینی کرده که همگی منجر به ایجاد تنوّع در تکرارها شده‌اند. مظاهر این تنّوع در شکل‌های مختلفی نظیر تغییر در کلمات و عبارات، تغییر در تقدم و تأخّرها، تغیییر در سجع و قافیه آیات، تغییر در مقطع آغاز داستان و ….دیده می‌شوند.^[۳۳۱] بنابراین در مورد آموزش قرآن به کودکان نیز، لزوم استفاده از روش‌های متنوع ضروری است.
۲-۴-۱-۲-۲- عادت‌دهی: نقص دیگر این روش این است که نیروی تعقّل کودک را پرورش نمیدهد، زیرا در زمان کودکی صرفاً به پیشنهاد پدر و مادر و بدون تعقّل و درک مصالح و مفاسد، کارها را انجام داده تا به صورت عادت درآید، بعد از بزرگ شدن و رشد عقلی نیز بر طبق این عادت، به رفتار خویش ادامه خواهد داد، بدون این‌که توجهی به مصالح و مفاسد داشته باشد. در صورتی که بهتر است کارهایش را از روی درک و تعقل انجام دهد تا هم ضامن اجرای عقلی داشته باشد و هم از ارزش بیش‌تری برخوردار باشد.
لازم به ذکر است که ما با دو دسته اقوال پیرامون مطلوب یا نامطلوب‌بودن روش عادت‌دهی برای تربیت کودکان مواجه هستیم:
۲-۴-۱-۲-۲-۱- عادات؛ زمینه‌ساز اعمال نیکو در آینده: از منظر روان‌‌شناسی، دوران کودکی، دوران تکوین عادت‌ها اعم از عادت‌های خوب یا بد است. شخصیت کودک در این زمان تشکیل میشود و زندگی آینده‌اش را ترسیم مینماید. چون کودک، موجودی ناتوان و از درک مصالح حال و آینده‌اش ناآگاه است، در این زمان حساس، شدیداً به مراقبت‌های پدر و مادر نیاز دارد.^[۳۳۲]
بر این اساس، دسته‌ای از علمای اخلاق و تعلیم و تربیت با توجه به ویژگی‌های دوران کودکی، عادت‌ دادن را یکی از روش‌های مهم تربیت میدانند و نقش بزرگی را برای آن، در نظر می‌گیرند؛ بلکه فنّ تربیت را فنّ عادت دادن میشمارند.
چنان‌چه غزالی معتقد است که اگر کودک، نسبت به انجام کاری نیکو عادت کند، خُلق نیکو در او پدید میآید.^[۳۳۳]
در اسلام نیز عمدتاً، از روش عادت دادن، به عنوان تدبیری برای زمینه‌سازی تحقق تعلیم و تربیت، یاد شده است. به همین دلیل، در روایاتی، آموزش نماز و روزه به کودکان، قبل از سنّ تکلیف، بدون آن‌که سخت‌گیری شود، مورد سفارش قرار گرفته است. این مسأله نشان میدهد که تا قبل از سن تکلیف، آموزش نماز با هدف عادت دادن ابتدایی کودک به این عمل انجام میگیرد و هیچ‌گاه، بنا بر این نیست که در همین حد متوقف شود.
لذا از آن‌جا که عادت شدن رفتار درست، حاصل تمرین و تکرار است، والدین و مربیان، باید قبل از زمان بلوغ، کودکان را نسبت به نماز خواندن و روزه گرفتن و نیز قرائت قرآن وادار کنند تا عادت نمایند.^[۳۳۴]
تأکید قرآن و احادیث شریفه، بر فراوان قرائت کردن قرآن، به همین نکته اشعار دارد. قرآن میفرماید: *(…فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ… فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنْه… ؛ آنچه براى شما میسّر است قرآن بخوانید… پس به اندازه‏اى که براى شما ممکن است از آن تلاوت کنید…)* مزمّل/۲۰
مراد از تیّسر، خواندن آن مقداری از قرآن است که فرد از روی اشتیاق و بدون ملال و اجبار یا بی‌رغبتی بخواند.^[۳۳۵] چنان‌چه امام رضا۷از پدرش از جدش امام جعفر صادق۷روایت کرده است: «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ‏ لَکُمْ فِیهِ خُشُوعُ الْقَلْبِ وَ صَفَاءُ السِّر؛ منظور از (ما تَیَسَّرَ منه)، خشوع دل و صفاى باطن است.»^[۳۳۶]
۲-۴-۱-۲-۲-۲- عادات؛ عامل رکود و بازماندن از رشد