با این همه سخت گیری که امویان به ذمیان می­کردند باز هم در جهت رسیدن به سیاست­های خود و منافع خود از آن­ها استفاده می­کردند برای جمع آوری پول به اطلاعات و معلومات آن­ها متوسل شده و از وجودشان استفاده می­کردند. امویان که هدفی جز تحصیل مال و بسط نفوذ نداشتند دراین قبیل موارد به طرف ذمیان می­رفتند و ازآنان کمک می­گرفتند. خلفای بنی امیه تا زمانی که آن­ها نیاز داشتند از وجود آن­ها استفاده می­کردند ولی وقتی که احتیاجی به وجود آن(ذمیان) نمی­دیدند به شدت آن­ها را کیفر می دادند(همان، ۷۴۵).

خلفای ناپاک و دنیا دوست بنی امیه به خاطر ظلم وستم­های زیادی که بر مردم روا می‌داشتند، مورد غضب همه مردم از جمله زهاد، فقها و بلند همتان قرار می­گرفتند.«گذراندن شیرین و مطبوع زندگی» را به بهای دور ماندن از «فضیلت اسلامی» ترجیح دادند
(کوپلند،۱۳۷۱ ۸۳).
۴-۲- تعاملات فرهنگی مسلمانان و مسیحیان
در دوره اموی، آشنایی مسلمانان با افکار فلسفی غیر مسلمانان از جمله مسیحیان در جریان فتوحات و نیز اختلافات سیاسی و مذهبی میان مسلمین و وجود برخی آیات در قرآن که تاویلات مختلف داشت، سبب گرم شدن بازار مباحثات، مناظرات و مشاجرات در محافل اسلامی گشت. این موضوع با انتقال مرکز حکومت اسلامی به دمشق، که با بحث­های کلامی و مجادلات دینی آشنا بود، شدت بیشتری به خود گرفت(ربانی گلپایگانی، ۱۳۷۳: ۶-۷۵).
در مناظرات، بحث بیشتر پیرامون برتری ادیان بود و مسلمین با بهره گرفتن از براهین فلسفی وارداتی در اثبات عقاید خود به سبک مسیحیان عمل می­نمودند. به این سبب، میان مباحثات کلامی مسلمانان و مسیحیان شباهت­هایی وجود دارد. جان ناس معتقد است:
«علائم وادله مضبوط نشان می­دهد تا چه پایه تعالیم اسلامی مشتمل بر مبادی سایر ادیان نیز می­باشد، ولی آن­ها همه از افتخار و سربلندی مسلمانان نمی­کاهد و همین نکته باعث شرف اسلام است که قرآن مکمل و متمم حقایقی است که به طور ناقص در مذاهب و ادیان سلف وجود داشته است»(ناس، ۱۳۷۰: ۷۰۵).
مسلمانان در برخی موضوعات نیز نصارا را تحت تاثیر قرار دادند. آنان «یکی از خصایل ارزشمند انسانی را که به مسیحیان آموختند. همدردی و یا تساهل مذهبی نسبت به دیگر ادیان بود. رفتار آنان با اقوام مغلوب تا این قدر ملایم بود که آنان اجازه داشتند برای خود مجالس مذهبی تشکیل بدهند»(لوبون، ۱۳۵۸: ۳۴۲).
چگونگی و اهداف روابط فرهنگی مسلمانان و مسیحیان در دوره اموی با مسیحیان و سیاست­ها و فرهنگ­های بیرون جهان اسلام اهمیت فراوانی دارد. فرایند عصر فتوحات اسلامی رویارویی فرهنگ­ها و تمدن­های مختلف و کهن بود که در سایه آمیختگی آن­ها فرهنگ و تمدن اسلامی با همه ویژگی­های بارز خود شکل گرفت. مظهر و نماد این نخستین مرحله از کنش متقابل با تمدن های قدیم تر را می­توان را در دو بنای تاریخی مسجد اموی دمشق و قبه الصخره و همچنین کثرت ناگهانی فرقه­ها و بدعت­های ولایات جدید مشاهده کرد(گیپ،۱۳۶۱: ۲۵).
با استقرار حکومت امویان در شام و نزدیکی آنان به رومیان و تسلط بر مدارس علمی ادسا، نصیبین، حران و انطاکیه رفته رفته زمینه ­های حرکت علمی مهیا گردد. احتیاج مسلمین به علوم مختلف آنان را به سوی فراگیری آن از ملل مختلف کشانید. علاوه بر آن شوق به دانش نیز محرکی قوی بود(زرین کوب، ۱۳۸۴: ۳۶).
به همین دلیل مراکز علمی پیش از اسلام به فعالیت خود ادامه دادند. برخی مدارس از جمله مدرسه اسکندریه به شام منتقل شد و در جهت مراکز علمی اسلامی تلاش­ های قابل ستایشی صورت گرفت. در این بین حکومت اموی کوشید به دولت خود مشروعیت فرهنگی بدهد و عناصر پراکنده طبقات حاکم خلیفه، اعضای خانواده حکومتی، یاران صمیمی خلفاء، روسا و سرداران قبایل عرب، روحانیون مسیحی و علمای اسلامی را به صورت یک طبقه ممتاز در سراسر امپراطوری اعلام کند(لاپیدوس، ۱۳۷۶: ۳۶).
نیاز مسلمانان به مشاغل ملل مغلوب سبب شد که با عقاید و فرهنگ­های گوناگون کنار آمده و مسلمانان در اولین فرصت خود را کاملاً و شدیداً در معرض تاثیرات تمدن­های قدیمی قرار دهند. اما نزدیکی آن دوران یا روزگار بدوی قبل از اسلام و اشتغال آن­ها به جنگ و عدم ثبات اقتصادی و اجتماعی نتایج را به تأخیر انداخت(حتی، ۱۳۵۰: ۳۲۵).
بنی امیه هنگام فتح مکه به ناچار اسلام آورده بودند و توجه اندکی به اسلام داشتند به همین دلیل نسبت به نفوذ اقوام و ملت­های دیگر در جامعه اسلامی بی تفاوت بودند. البته این واقعیت را نباید نادیده گرفت که دستگاه اداری و مالی امویان در شام مراحل ابتدایی شکل گیری را طی می­نمود و می­بایست از تجارب مسیحیان استفاده نماید. بنی امیه در شام تعاملات گسترده­ای با مسیحیان برقرار نمودند که به نظر می­رسد این روابط، تحت تأثیر دو عامل مهم قرار داشت. نخست: میزان دلبستگی و علاقه امویان به اسلام و دیگری نیازمندی دولت امویان به مشاغل مسیحیان.
۴-۲-۱- نیاز امویان به مهارت­ های مسیحیان
به نظر خانم لمبتون درآغاز فتوحات، تعداد غیر مسلمانان در سرزمین­های مفتوحه بیشتر از مسلمانان بود. این امر سیاستی نرم و انعطاف­پذیر را در برابر آنان می­طلبید(لمبتون، ۱۳۸۵، ۴۸۹). اما در واقع پیوندی دو طرفه میان امویان و مسیحیان برقرار بود. از یک سو مردم شام از روزی که مسلمان شده بودند، حاکمی چون معاویه رادیده بودند. رفتار وی با آن­ها بهتر از حکومت­هایی بود که پیش از اسلام بر ایشان مسلط بودند. از سوی دیگر هم پیمانی با ساکنان اصلی شام به ویژه مسیحیان معاویه را در راه رسیدن به قدرت یاری می­کرد(حتی، بی­تا: ۲۵۲).
مورخان نوشته­اند که معاویه در وصیت به یزید از او خواست که مردم شام را مانند دو چشم خود عزیز بدارد و خواص یاران خود را از میان ایشان برگزیند و آن­ها را مدتی طولانی بیرون از شام نگه ندارد تا به عادات دیگران خو نکنند(دینوری، ۱۳۴۶: ۲۴۹).
معاویه قشون خود را به پیروی از سرمشق بیزانس به یک دستگاه جنگی تبدیل کرد. قلب آن عبارت بود از سوری­های مسیحی، اعراب سوری و یمنی­ها(حتی، ۱۳۵۰: ۳۰۸). اهالی شام به اطاعت از سلطان نزد جمیع اهل شهر­ها شناخته شده بودند. برای همین سپاهیان شامی بهترین لشکریان بودند.
پس از فروکش کردن تب فتوحات «چون امر حکومت بدون وجود صاحب منصبان مسیحی تمشیت نمی­یافت آنان همچنان در مناصب و مقامات سابق خویش ابقا شدند» (اشپولر، ۱۳۵۴: ۶۹).
حرفه­ها، تشکیلات و موسسات شهری، مرحله کشورگشایی را بدون هیچ بحران قابل ملاحظه­ای پشت سر گذاشتند و حکومت اسلامی جایگزین دولت قبلی(روم) شد(میکل، ۱۳۸۱: ۱۱۱). بسیاری از مسیحیان مقام­های عالی را بر عهده گرفتند و برخی به فرمانداری منصوب شدند(کوپلند، ۱۳۷۱: ۸۳).
فاتحان در بسیاری از مشاغل به ملل مغلوب نیاز داشتند و همین احتیاج سبب قدرت اجتماعی غیر مسلمانان می­شد. مهم­ترین مسئله ی امویان در آغاز نگه داری دفتر­ها و دیوان­های دولتی بود. زیرا عرب­ها در زندگی بادیه نشین خود از این بابت هیچ تجربه­ای نداشتند(فخری، ۱۳۷۲: ۲۱). به همین جهت از مسیحیان که با زبان­های دیگر و تنظیم دفاتر به زبان­های محلی آشنایی داشتند استفاده نمودند(زیدان، ۱۳۸۴: ۷۴۴).
معاویه نخستین کسی بود که منشیان مسیحی استخدام کرد. «سرجون رومی» دبیر، پیشکار، رازدار و مسئول دیوان خراج معاویه بود(طبری، ۱۳۸۵ :۷/ ۲۸۹۴؛ ابن اثیر، ۱۳۸۲: ۵/۲۱۷۴؛ جهشیاری، بی تا: ۲۴).
برخی مورخان را عقیده بر آن است که یزید فرمان حکومت عبیدالله بن زیاد را برکوفه بنا بر مشورت با سرجون رومی نوشت که مدعی بود «رای معاویه چنین بود»(طبری، ۱۳۸۵: ۷/ ۳۱۲۱؛ ابن اثیر، ۱۳۸۲: ۵/ ۲۱۸۹). وی همچنین در زمان خلافت یزید، فرزندش معاویه، مروان و عبدالملک کاتب بود(مسعودی، ۱۳۶۵: ۲۹۴ -۲۸۰).
در دمشق شمار فراوانی از مردم رومی و عرب، هنوز مسیحی بودند. هنگام فتوحات اسلامی، «سرجون» مامور رسیدگی به امور مالی شهر دمشق بود و عهدنامه صلح را با مسلمانان امضاء کرد. او مانند بسیاری از ماموران رومی ترجیح داد در خدمت معاویه باقی بماند. در آخر کار به وزارت مالیه سراسر قلمروی اموی و ریاست دیوان مالی قشون منصوب شد. ولی به دین مسیح باقی ماند و پس از این که به وزارت مالیه رسید یک کلیسا ساخت. پسر او در زمان عبدالملک خزانه­دار و نوه اش بعدها وزیر مالیه شد(اولیری، ۱۳۷۴: ۲۱۸).
عیسویان به شکرانه خوشرفتاری معاویه نسبت به خانواده سرجون، وفاداری زیاد ابراز می­داشتند. به طوری که در تواریخ و سنن مسیحی و اسپانیولی شواهد و آثار آن باقی است(بروکلمان، ۱۳۴۶: ۱۰۴).
استفاده از کاتبان مسیحی در زمان خلفای بعدی اموی ادامه یافت. مسعودی گزارش می­دهد یکی از کاتبان سلیمان بن عبدالملک «ابن بطریق نصرانی» بود(مسعودی،۱۳۶۵: ۲۹۸). او در دوره عباسیان پاره­ای از کتاب­های قدیم را ترجمه نمود و در زمان مامون متصدی «بیت الحکمه» گردید(ابن ندیم، ۱۳۶۶: ۵-۴۴۴).
کشیشان و پزشکان مسیحی نیز در دستگاه امویان اهمیتی خاص داشتند زیرا با از بین رفتن قدرت سیاسی - نظامی دولت روم در شام، این کشیش­ها بودند که می­بایست مالیات را جمع آوری کرده و تحویل بدهند(فیاض، ۱۳۲۷: ۱۳۲). «ابن اثال» یکی از پزشکان مسیحی معروف دمشق بود «معاویه او را طبیب خاص خود کرد و بوی نیکی و غالباً از او تفقد می­کرد و به طبابتش اعتقاد داشت. وی شب و روز با معاویه هم صحبت بود. معاویه به علت اطلاعات جامع او در باب سموم، او را به خود بسیار نزدیک کرده بود»(ابن ابی اصیبعه، ۱۳۴۹: ۲۹۸».
در زمان معاویه بسیاری از بزرگان و امراء از جمله عبدالرحمان بن خالدبن ولید با زهر کشته شدند. معاویه از افزایش نفوذ و قدرت او در شام نگران شد. برای کشتن وی به «ابن اثال» متوسل شد و قول داد تا زنده هست از او باج نگیرد و گرفتن جزیه حمص را به او دهد. «ابن اثال» نوشابه­ای زهرآگین به عبدالرحمان خورانید و موجب مرگ وی در حمص شد(ابن اثیر، ۱۳۸۲: ۵/ ۲۰۷۷).«ابوالحکم» پزشک مسیحی دیگری بود که معاویه از او سوء استفاده­ی طبی می­کرد و به او اعتماد کامل داشت (ابن ابی اصیبعه، ۱۳۴۹: ۳۵۹).
۴-۳- برداشت مسلمانان و مسیحیان از یکدیگر در دوره اموی
جهان مسیحیت زمانی دراز اسلام را آن گونه که باید نشناخت؛ چنان­که دیر زمانی آن را تظاهری دیگر از روح پرشور آریایی که با آن آشنایی داشت، پنداشت نه دینی مستقل که جاذبه­ای قابل ملاحظه داشته باشد(گرونبام،۱۳۷۳: ۴-۱۳). گشورگشایی سریع مسلمانان سبب شد مسیحیان از جنبه­ های سیاسی و نظامی با جامعه اسلامی جدیدی که از آن پس در پناه آن خواهند زیست، آشنا شوند.
قدیمی­ترین کسی که در راه ترسیم گونه ­ای چشم انداز دینی برای اسلام کوشید، راهب و متکلم مسیحی «یوحنای دمشقی» بود. او برای چنین کاری بسیار مجهز بود؛ زیرا خانواده وی در اداره اسلامی زادگاهش خدمت کرده بودند و به نظر می­رسد که یوحنا عربی می­دانسته و نه تنها قرآن، بلکه احادیث پیامبر (ص) را نیز خوانده بود. در یک تهاجم الهیاتی کامل بر دین اسلام، او دو فصل راجع به بدعت­ها نوشت(پیترز،۱۳۸۴: ۳۶۱).
در آثار یوحنا به زبان یونانی به غیر از دو تفسیر مربوط به «مباحثه میان یک مرد مسیحی و یک مسلمان یا ساراسن» در خلال توصیف بدعت گزاران در دین مسیح، شرحی هم از اسلام آورده است. او نزد خلفای اموی دمشق منصب حکومتی داشت و انتظار می­رفت بیشتر ازآن چه واقعاً می­دانست از اسلام مطلع باشد.
همه توجه جهان مسیحیت در شناخت پیامبر اسلام متمرکز بود. یوحنا دمشقی حکایت می­ کند که چگونه در دوران هراکلیوس پیامبری در میان عرب ظهور کرد. این پیامبر نامش محمد بود، ازعهد قدیم و جدید و راهبان آریایی اطلاعات کافی داشت و با تمسک به «تقوی» دل مردم خویش را به دست می ­آورد. آن گاه یوحنا می­افزاید پیروان محمد(ص) نمی ­توانند چیزی را نشان دهند که ظهور او را پیش گویی و یا معجزات وی را بیان کرده باشد تا نبوت او را ثابت کند. روی هم رفته شرح یوحنا از دیدگاه عینی درباره اسلام تا اندازه­ای ناقص است. اما می­توان آن­را بینش کافی برای مردی تلقی کرد که در مقابل فشار­های شدید سیادت طلبی اسلامی از خود دفاع کرده است.
اندکی پس از زمان یوحنا، سیلابی از مکتوبات مسیحی به زبان عربی جریان یافت که بیشتر خصلت دفاعیه داشت(گرونبام، ۱۳۷۳: ۴۳؛ وات، ۱۳۷۳: ۸-۱۱۷). مسیحیانی مانند یوحنا دمشقی که تحت حکومت مسلمانان زندگی می­کردند ناگزیر بودند در انتقاد­هایشان از اسلام محتاط باشند.
اما اتباع امپراطوری بیزانس در قید چنین ملاحظه­ای نبودند، پس عجیب نیست که بگوییم تصویری که اینان از اسلام عرضه کردند نوعی کاریکاتور کینه آمیز است. بیزانس مسلمانان را دشمنی بزرگی می­دانست که بسیاری از استان­های پررونق نظیر مصر، سوریه و فلسطین یعنی خاستگاه اصلی دیانت مسیح را از امپراطوریشان جدا کرده و همچنان در مرز­های جنوبی و جنوب شرقی به صورت تهدید نظامی باقی مانده بود(وات، ۱۳۷۳: ۱۳۹).
فرد دیگری که تبلیغات گسترده­ای علیه مسلمانان به راه انداخته بود تئوفانس مورخ بیزانسی(۷۵۲-۸۱۷ م) از کلیسای ارتدوکس است. مطالبی در مورد مشرق زمین و پیامبر اسلام(ص) که به تعبیر او «پیغمبر ادعایی» است آورده است(ثواقب، ۱۳۷۹: ۱۵۹).
هر گونه اطلاعاتی که ممکن بود درباره پیامبر اسلام گرد آید و مکمل اطلاعات پیشین گردد به سبب کینه­ی روز افزونی که بر اثر جنگ­های مستمر پدید می­آمد خنثی می­شد. این برداشت مسیحیان از اسلام در حالی بود که قرآن دین مسیح را در ردیف ادیان الهی قرار داده بود. مشخصه اصلی دین اسلام و مسیحیت «وحیانی» بودن است. منتها با این تفاوت که در مسیحیت، مدعی تلقی وحی حواریون هستند نه خود عیسای مسیح، چون در تفکر مسیحیت عیسی خود مبدا وحی است و آن کسانی که وحی به آن­ها می­رسد و می­شنوند حواریون بوده ­اند. اما در اسلام دریافت کننده­ وحی حضرت رسول(ص) است(همان،۱۷۱).
قرآن مجید وحی بودن خود را عطف کرده است به مسیحیت و یهودیت، یعنی قرآن وقتی از وحی سخن می گوید مخصوصاً در سوره­های مدنی و پس از مواجهه با یهود یثرب و اطراف آن­جا وحی را برای آن­ها یک امر شناخته شده تلقی می­ کند. قرآن، یهودیان و مسیحیان را در ردیف پیروان ادیان الهی قرار داده و در برخورد با آنان از موضع ابتدا به ساکن و یا نفی شروع نمی­کند. بلکه از موضع تصدیق و بعد تصحیح آن­ها شروع می­ کند. بینش اصلی قرآن در خصوص مسیحیان این است که اهل کتاب هستند و دعوت­هایشان اساساً همان دعوت قرآن است؛ اما از حقیقت کتاب خود منحرف شده ­اند.
در وارسی بینش مسلمانان از مسیحیت می­بینیم که آنان شالوده سیاست رضایت بخشی نسبت به مسیحیان پی­ریزی می­ کنند(وات، ۱۳۷۳: ۵-۴۴). مسیحیان و مسلمانان می­توانستند بین خود زبان مشترکی را چه در لفظ چه در معنا بیابند و با یکدیگر ارتباط برقرار کنند؛ اگر چه به توافق نرسند. آن­ها یکدیگر را کافر می­خواندند؛ ولی وجوه مشترک اساسی و حتی قرابت خود را نیز آشکار می­کردند. هر دوی آن­ها مدعی بودند که پیام آور حقایق نهایی و جهانی و آخرین کلام پروردگار هستند و وظیفه دارند آن را به سراسر جهان برسانند. آن ­ها برای انجام این فریضه الهی، اجر اخروی و سعادت دنیوی را انتظار داشته و عقاید تقریباً مشابهی درباره پاداش و کیفر در آخرت داشتند(لوئیس، ۱۳۸۱: ۱۶).
الفاظی مانند کافر، جهانی بودن، پاداش، کیفر و غیره دو دین اسلام و مسیحیت را با وجود اشتراک رقیب هم ساخته بود. با چنین برداشت­هایی از مذهب یکدیگر، مسلمانان و مسیحیان در قرن اول هجری درمناطقی مانند شام و عراق با یکدیگر رو به رو شدند.
۴-۴- مناظرات میان مسلمانان و مسیحیان
نخستین مباحثات فکری میان مسلمانان و مسیحیان در عصر پیامبر (ص) صورت گرفت. هم زمان با فتوحات و به خصوص پس از آن، مسلمانان مناظرات فراوانی با نصارا برگزار نمودند. اسلام نه تنها به معتقدات و آئین اهل کتاب احترام قائل شده، بلکه اصولاً این حق را برای آنان محفوظ شمرده که می­توانند در چهارچوب عقل و برهان در مورد عقاید مذهبی با مسلمین به گفتگو و بحث بپردازند. به طور آزاد و دور از تعصب از معتقدات دینی خویش دفاع کنند و در مقام بحث و مجادله نسبت به عقاید اسلامی برآیند(عمید زنجانی، بی تا: ۱۵۷).
در کنار مدارا و مسامحه­یی که مسلمین در معامله با اهل کتاب رعایت می­نمودند. ارتباطاتی نیز در بیشتر امور بین آن­ها به وجود می­آمد. مکرر در بازار و مجالس فرصت­هایی پیش می­آمد که در برتری ادیان بین آن­ها بحث و مناظره صورت گیرد.
آشنایی مسلمانان با انجیل، مناظرات آنان را با نصارا مبتنی بر دلایل و شواهد دقیق و مستقیم کرد. مسائل مورد بحث غالباً کلی و بدون تغییر بود. مانند: بحث در مفهوم تثلیث و ابن الله. در این مورد مسلمین نصارا را مشرک می­خواندند. همچنین قضیه پیش گویی کتاب مقدس درباره ظهور پیامبری از عرب و این که یهود و نصارا آن را تغییر داده­اند، موضوعی مهم در مناظرات مسیحیان و یهودیان بوده است(زرین کوب، ۹۵:۱۳۸۴).
قدیمی­ترین کتاب مناظره میان مسلمانان و مسیحیان از «یوحنای دمشقی» است. ظاهراً یوحنا از نوادگان «سرجون رومی» است. پدر او بنده­ای به نام کوسماس خرید که قبل از اسارت راهب بود و ضمن یکی از حملات اعراب به ایتالیا اسیر شده بود. پدر یوحنا، کوسماس را به عنوان آموزگار و مربی فرزندش برگزید و چون کوسماس دانستنی­های خود را به یوحنا آموخت اجازه خواست تا به صومعه برگردد. یوحنا چندین سال مستشار هشام بن عبدالملک بود و سپس استعفا کرد و به نزد معلم خود رفت. مهم­ترین کتاب او «ینبوع الحکمه» است؛ کتاب مذکور به صورت مناظره میان یک مسلمان و یک مسیحی نوشته شده است و در آن بر الوهیت مسیح و آزادی انسان تأکید شده است(عطوان، ۱۳۷۱: ۲۹).
این کتاب نشان می­دهد که در آن زمان در دمشق آزادی بحث و انتقاد دینی بوده است و مسیحیان می­توانستند از دین رسمی مملکت با کمال آزادی انتقاد کنند. علاوه بر این یوحنا از قرآن اطلاع کامل داشته و با اصول عقاید اسلامی آشنا بوده است«در این کتاب آمده وقتی مسلمان سخن گفت… چنین جوابش ده…»(اولیری، ۱۳۷۴: ۲۱۹).
برطبق شریعت اسلام کیفر ارتداد مرگ است؛ این امر بدان معنا است که عرضه کردن انجیل به مسلمانان توسط مسیحیانی که تحت حاکمیت اسلام می­زیسته­اند عملاً میسر نبوده است. اگر مسلمانی به دین نصارا در می­آمد نه تنها خود را به خطر می­افکند احتمالاً مسبب نوعی تلافی علیه جامعه­ مسیحیان نیز می­شد. از این رو مصلحت فرد مسیحی ایجاب می­کرد هنگام مباحثه­ی مذهبی با مسلمانان بسیار احتیاط کند یعنی این که مسلمان پرسش کند و او جواب دهد(وات، ۱۳۷۳: ۷-۱۱۶).
هدف یوحنا دفاع از مسیحیت است احتمال دارد که او این جدل رادر حضور خلیفه نیز عمل کرده است(حتی، بی تا: ۳۱۷). شاگرد او اسقف «تئودورا ابوقُره» چندین گفتگوی مناظره­ای را با مسلمانان ثبت کرده است که مناظره کنندگان تمام موارد اختلاف میان دو کیش را مورد بحث قرار می­دادند، طرفی که طبق معمول همیشه اول حمله می­برده است مناظره کننده اسلامی است(آرنولد،۱۳۵۸ : ۲۰۰).
یوحنا دمشقی نبوت پیامبر اسلام را انکار می­کرد. اما مورخان نوشته اند در سال ۷۸۱ میلادی تیموثی، رئیس مذهب نسطوری در دو روز مباحثه با خلیفه عباسی مهدی در نوشته­ی مهمی می­پذیرد که محمد(ص) در طریق پیامبران گام زده است(وات، ۱۳۷۳: ۱۲۰).
۴-۵- شکستن تصاویر
یکی دیگر از موضوعات مورد بحث مسلمانان و مسیحیان مربوط به برخی اعمال مسیحیان نظیر پرستش حضرت مریم و مقدسین و خصوصاً پرستش اعضا یا اشیایی که از مقدسین بر جا مانده بود. در سال ۱۰۲ه. ق خلیفه اموی یزید دوم، بت شکنی را رسماً راه انداخت و اقدام وی یکی از تبلیغات مهم خلفا علیه گروه­ ها و فرقه­های مسیحی گردید(کونل ، ۱۳۷۶: ۲۰).
امپراطور بیزانس نیز از سال ۷۲۶-۸۴۸م/۱۰۸ تا ۲۲۹ ق با درگیری خانگی بر سرنمایش یا عدم نمایش تصاویر در کلیسا روبرو شد.
پرستش تصاویر، مسیحیان را آماج خرده گیری­های شدید مسلمانان قرار داده بود. امپراطور «لئو سوم» متوجه گردید که مسلمانان و یا حتی بعضی از مسیحیان، کلیسا را در معرض انتقاد قرار داده­اند و احترام بیش از حد را که نسبت به تصاویر مقدس در نمازخانه معمول می­ شود نوعی از بت پرستی می­شمارند. از این رو در سال ۷۲۶ م فرمانی صادرکرد و نصب تصاویر رادر کلیسا ممنوع نمود. این اولین قدمی است که در طریقه صورت شکنی در عالم مسیحیت به ظهور پیوست (ناس، ۱۳۷۰: ۶۴۵).
این جنبش تحت تاثیر دو جریان خاص مذهبی و سیاسی بود. ۱.سیاسی: بحران طولانی قرن هفتم میلادی، وضعیت روحی مردم بیزانس و گرایش آنان به مذهب را بیشتر کرد تا جایی که «هرقل» در قرن هفتم هنگام لشکرکشی به ایران تصاویر مقدسه را با خود آورده بود. ۲. مذهبی: چنانچه گفته شد نفوذ شدید مسلمانان و فرق دیگر که مخالف سرسخت تصویر پرستی بودند، این نهضت بزرگ تصویر پرستی را به وجود آورند. قابل ذکر است پس از ۱۲۰ سال درگیری در بیزانس، سرانجام در سال ۸۴۸م/۲۲۹ ق طرفداران تصویر پرستی پیروز شدند(محبی فر،۱۳۸۳ :۱۶۲).

با توجه به جدول شماره۴-۷و ، از آن جهت که سطح معناداری متناظر با آماره Z کولموگروف- اسمیرونوف برای کلیه متغیرها بیشتر از ۰۵/۰ است فرضیه H₀ پذیرفته شده لذا با اطمینان ۹۵% می توان گفت متغیر های مستقل و وابسته تبدیلی، در شرکت های منتخب بورسی از توزیع نرمال برخوردار شده اند. در نتیجه پیش فرض نرمال بودن توزیع متغیرها جهت استفاده از رگرسیون خطی مرکب مبتنی بر تحلیل داده های تابلویی را نمی توان رد کرد.

ب) آزمون استقلال خطاها
پیش فرض دیگر استفاده از رگرسیون خطی مرکب در تعیین ارتباط بین متغیرها، استقلال باقی مانده ها یا خطای برآورد انجام شده به واسطه مدل رگرسیونی است. در این تحقیق از آزمون معیار دوربین واتسون استفاده شده است که در آن همبستگی سریالی بین تفاضل مقادیر واقعی و برآورد شده مقادیر متغیر وابسته و به اصطلاح باقیمانده ها یا (خطا)های رگرسیون را بر مبنای فرض صفر آماری فقدان خود همبستگی بین متغیرهای مستقل در مقابل فرض وجود خود همبستگی آزمون می نماید.
برای قضاوت اگر آماره دوربین- واتسون بین ۵/۱ و ۵/۲ قرار گیرد، فرضیه H₀آزمون (فقدان همبستگی یا استقلال خطاها) پذیرفته می‌شود و در غیر این‌صورت H1 مبنی بر خود همبستگی خطاهای مدل برآوردی را نمی توان رد کرد . بر مبنای محاسبات انجام شده در این زمینه، آماره دوربین واتسون به همراه خطای استاندارد به شرح جدول شماره ۴-۸ خلاصه شده است:
جدول شماره۴-۸: آزمون استقلال خطاها

بر اساس محاسبات خلاصه شده در جدول شماره ۴-۸ آورده شده ، مقدار آماره دوربین- واتسون برای مدل رگرسیونی برآوردی در این تحقیق، برابر با ۲٫۱۳۰۵ به دست آمده است. با توجه به اینکه مقدار یاد شده در فاصله ۵/۱ و ۵/۲ قرار گرفته است، فرض H₀ مبنی بر فقدان خود همبستگی بین خطاها “پذیرفته” شده و بر این مبنا می توان حکم کرد یکی دیگر از پیش فرض های اساسی در استفاده از رگرسیون خطی مرکب به منظور تعیین ارتباط بین متغیرهای مستقل و تابعی مورد پذیرش قرار گرفته شده است.
ج) ارزیابی نرمال بودن توزیع خطاها:
یکی دیگر از پیش فرض های استفاده از رگرسیون خطی مرکب این است که خطاهای معادله برآوردی رگرسیونی نیز همانند متغیرهای مستقل و تابعی از توزیع نرمال برخوردار باشند. بدین منظور در این تحقیق از مقایسه پارامترهای توزیع خطاهای رابطه برآوردی با پارامترهای توزیع نرمال استاندارد استفاده شده است. پارامترهای توزیع خطاهای رابطه بین جریان نقد نسبی، مازاد جریان نقد آزاد و کیفیت حسابرسی با مدیریت سود طی جدول شماره ۴-۹ خلاصه شده است:
جدول شماره۴-۹: آزمون ارزیابی نرمال بودن توزیع خطاها

جدول شماره ۴-۹ پارامترهای میانگین و انحراف معیار خطاهای در برآورد رابطه بین جریان نقد نسبی، مازاد جریان نقد آزاد و کیفیت حسابرسی با مدیریت سود را نشان داده است. بر مبنای مقادیر مندرج در جدول میانگین خطاها برابر ۰٫۰۰۰۰۰۰۰۰۱ و انحراف معیار خطاها برابر ۰٫۹۹۹۹۹۹۹۹۹ بوده است. با عنایت به اینکه به ترتیب میانگین خطاها به سمت صفر و انحراف معیار خطاها به سمت یک میل کرده است، در سطح ۹۵ درصد اطمینان“نرمال بودن توزیع باقیمانده های مدل برآوردی مورد پذیرش“ قرار گرفته است. در نتیجه می توان حکم کرد که پیش فرض دیگری از استفاده از رگرسیون مرکب خطی به منظور تعیین ارتباط بین متغیرهای مستقل و تابعی مورد پذیرش واقع شده است.
د) استقلال خطی متغیرهای مستقل:
یکی دیگر از پیش فرض هایی که پیش از به کارگیری رگرسیون خطی مرکب باید مورد ارزیابی قرار گیرد، استقلال خطی متغیرهای مستقل است. این استقلال هم به جهت نظری و هم با آزمون و معیاری آماری بررسی می شود. در این تحقیق به لحاظ نظری متغیرهای مستقل مشتمل بر: جریان نقد نسبی، کیفیت حسابرسی و مازاد جریان نقد آزاد به عنوان سنجه های اصلی موثر بر مدیریت سود، اهرم مالی و اندازه شرکت به عنوان سنجه های ویژگی شرکت کاملا از یک دیگر استقلال خطی داشته و هریک از متغیرهای مستقل یاد شده از منابع متفاوت و به طرق مختلفی گردآوری شده و به یکدیگر وابستگی خطی ندارند. صرف نظر از این استقلال نظری، در این قسمت از معیار ضریب همبستگی خطی پیرسون نیز به منظور سنجش استقلال خطی متغیرهای مستقل مدل استفاده شده است. جدول شماره ۴-۱۰ خلاصه نتایج این ارزیابی را نشان می دهد. تعداد داده ها در کلیه موارد ۵۹۰ بوده که از اعداد هر خانه حذف شده است. عدد اول در هر یک از خانه های ماتریس یا ضرایب همبستگی محاسبه شده، تاثیرات خطی متقابل متغیرهای مستقل بر یکدیگر را بر مبنای مقایسه دو دو یی آن ها اندازه گیری نموده که در صورت به سمت صفر میل کردن این ضرایب، می توان نسبت به استقلال خطی متغیرهای مستقل از یکدیگر حکم کرد. عدد دوم در هر خانه به عنوان سطح معنی دار است که از آن می توان جهت تعمیم نتایج به شرکت های منتخب بورسی بهره جست.
جدول شماره ۴-۱۰: ارزیابی استقلال خطی متغیرهای مستقل

ب – ۳ – ۵ - ۲ ) مردم در سطحی نبودند که ظرفیت پذیرش چنین والی را داشته باشند.به عبارت دیگر مردم لیاقت تحت امر بودن چنین شخصی را نداشتند.
ب - ۳- ۵ – ۳ )پذیرش انتقادمردم آن قبیله بخصوص در آن زمان بخصوص مصلحتی خاص داشته در تاریخ بیان نشده است. چرا که درموردقضیه اعتراض مردم در عدم پذیرش ولایت عتاب بن اسید حضرت موضعی کاملا متفاوت اتخاذ کردند.جریان به شرح زیر است :
«… وقتی رسول خدا تسلط حتمی و قطعی بر مکه معظمه یافت و کارها به ثبات آمد، عتاب بن اسید را امیر مکّیان قرارداد. وقتی این خبر به آنان رسید، گفتند که محمد[ صلی علیه وآله وسلم ] به تحقیر ما ادامه می‏دهد، به‏گونه‏ای که جوانکی کم سن و سال و هجده ساله را بر ما ولایت و امارت بخشید، در حالی‏که بین ما پیران سالخورده و همجواران حرم امن الهی ـ که بهترین بقعه زمین است ـ وجود دارد.
رسول خدا نامه بلکه عهدنامه‏ای خطاب به اهل مکه و به نفع عتاب نگاشت:
از محمد رسول‏الله به همسایگان بیت الله الحرام و سکانداران آن، اما بعد، هر کدام از شما مؤمن به خدا و محمد نبی خدا است، افعال و اقوال پیامبر را تصدیق و تصویب می‏کند و به علی، برادر محمد و رسول و صفیّ او و بهترین خلق خدا بعد از او به عنوان ولیّ نگاه می‏کند. او از ما است و در خط ما است و هر کس مخالف او است، مستحق سحق و عذاب سعیر است. خداوند هیچ یک از اعمالش رانمی پذیرد، هر چند بزرگ باشد و برای همیشه وارد جهنم خواهد شد. بدانید محمد رسول خدا عتاب بن اسید را برای مصالح و احکام و شئون گوناگون شما نصب نمود و به او اموری همچون تنبیه غافلان و تعلیم جاهلان و مستقیم نمودن منحرفان و تأدیب بی ادبان شما تفویض کرد، زیرا رسول خدا به‏خوبی فضیلیت این جوان را بر شما در خصوص تبعیت و موالاتش از رسول خدا و علاقمندی به علی که ولیّ‏خدا است، می‏داند. پس عتاب خدمتگزار ما و در راه خدا برادر ما و دوستدار دوستداران ما و دشمن دشمنانمان است و برای شما آسمانی سایه سار و زمینی حاصل خیز و پاک و خورشیدی فروزان است. خدا او را بر همه شما برتری داد به خاطر محبت و موالات محمد و علی و پاکان خاندان آن دو. خدا او را حاکم شما قرار داد. وی به آنچه خدا اراده می‏کند، عمل می‏نماید. خدا او را توفیق می‏دهد و یاری می‏کند، چون او حظ و شرف را از محبت محمد وعلی گرفته است. او نیاز به مؤامره و مطالعه ندارد [=در تصمیم‏ گیری‏ها آزاد است و نیاز نیست مرتبا با ما در تماس باشد [و راستگو و سدید و امین است. هر کس او را اطاعت کند، سزاوار پاداش فراوان است اما هر کس با او مخالفت کند، لایق عذاب شدید است و خدای غالب و عزیز بر او غضب خواهد کرد.

مبادا هیچ کدام از شما به جوانی او خرده بگیرد و احتجاج کند، زیرا بزرگتر، افضل نیست، بلکه افضل اکبر است! عتاب در موالات ما و موالات دوستان ما و خصومت با دشمنان اکبر است. بدین خاطر او را امیر شما قرار دادیم و رئیس گردانیدیم. مرحبا به فرمانبردارانش.
وقتی عتاب نزد مکّیان آمد و عهدنامه و حکمش را خواند، در جایی ایستاد که همه او را می‏دیدند و فریاد زد: ای مردم مکه! رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم مرا به عنوان یک شهاب آتش زا به سوی منافقان میان شما پرتاب کرده و به عنوان رحمت و برکتی بر مؤمنان فرستاده و من عالم ترین مردم به حال و وضع شما هستم و منافقان را خوب می‏شناسم. به زودی نماز را برپا می‏دارم. هر کس پیوست، با او برخورد مؤمن خواهم کرد وهر کس گسست، او را دشمن خواهم داشت، مگر معذور باشد که عذرش پذیرفته است وگرنه مجازات خواهد شد و گردن او را خواهم زد تا حرم خدا را از منافقان پاک کنم.
اما بعد همانا راستی شرط امانت و فجور، خیانت است. گناه و فحشا میان قومی شیوع و رسوخ نیافت مگر آنکه ذلیل و علیل شدند. ای مردم! قدرتمند شما نزد من ضعیف است تا حق از او بستانم و ضعیف شما نزد من قدرتمند است تا حق او را بستانم. تقوا داشته باشید و مفتخر به اطاعت الهی شوید و خود را با مخالفت خدا ذلیل نکنید.»( حکیمی وآرام،۱۳۸۰، ۶۸۶)
ب – ۳ – ۵ - ۴ ) برکناری آن والی درآن زمان ویژه از ولایت آن قبیله ویژه مصلحتی خاص داشته که در تاریخ بیان نشده است.
ب – ۳ – ۵ - ۵ ) انتصاب والی دوم درآن زمان ویژه به ولایت آن قبیله ویژه وحتی به عنوان جانشین فردی مخصوص مصلحتی خاص داشته که در تاریخ بیان نشده است.
ب – ۳ – ۶ ) تفاوت سوال برای دانستن وتقویت ایمان با اعتراض و سوال برای پیش بردن اهداف خود:
یعنی نباید از ولی امر هیچ سؤالی کرد؟(همان گونه که ابراهیم خلیل الله علیه السلام برای اطمینان قلب خود از معاداز خدا خواست زنده شدن مردگان را برایش به صورت عملی نشان دهد.اشاره به آیه ۲۶۰ سوره بقره است.)
از آنجا که هدف این تحقیق روشنگری برای دست یافتن به بهترین الگوی رفتاری است باید تمام زوایای یک مسئله را شکافت تا به نتیجه قابل قبولی رسید.آنچه که باید در قدم نخست به آن توجه کرد این است که انبیا واولیاء اگرچه در مراتب بالایی از وجود قراردارند اما در همان مراتب بالا هم درجاتی وجود دارد مطابق آنچه در تاریخ ونصوص دینی داریم مقام سیادت انبیاء واولیاء و به طریق اولی اشرفیت مخلوقات عالم از آن شخص پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم است ودر آن هیچ شکی نیست.
از طرف دیگر وقتی در سیره ایشان دقت نظر می شود به خوبی قابل ملاحظه است که حضرت بدون در خواست قبلی و به خواست ذات اقدس احدیت به عرش عروج می کنند وملکوت آسمان ها وزمین را مشاهده می کنند وبه مقام «کان قاب قوسین او ادنی» ( سوره نجم آیه ۹ ) نایل می شوند.اما حضرت ابراهیم علیه السلام از باریتعالی درخواست می کند که معاد و برانگیخته شدن دوباره مردگان را ببیند.نظیر همین درخواست از موسی کلیم الله نقل شده که از ذات اقدس احدیت تقاضا می کند که برای ایمان آوردن گروهی ازبنی اسرائیل خود را برای آنان بنمایاند اما پاسخ می آید به کوه بنگریداگرکوه در جای خود ماند شماهم قادر خواهید ببینید.
( سوره بقره آیه ۵۵ وسوره اعراف آیه ۱۴۹ ) پس ملاحظه می شود که با دقت در برخی ظرایف ، آنان که مقام بالاتری دارند بدون پرسش به مقاماتی نایل می شوند که بسیاری با درخواست وحتی به قیمت ایمان آوردن تعدادی از مردم هم آن مقامات حاصل نمی شود.
با این توصیفات نتیجه همان است که نظریه ارائه شده را اثبات می کند:
«بهتر است در مقابل ولی امر ، اطاعت پیشه شود تا پرسش وکنجکاوی ….»
لازم است این نکته نیز توجه شود که این امر نه تنهایک امر اخلاقی صرف نیست بلکه مؤیدهمان جمله معروف «سیاست ما عین دیانت ما و دیانت ما عین سیاست ما است »
البته می توان این بخث را درچارچوب مباحث اخلاق سیاسی مطرح کرد اما صرف نظر از آن نیز قابلیت طرح درحوزه اندیشه سیاسی را دارد وبلکه یکی از موضوعات اخنصاصی این حوزه به شمار می رود.
ب – ۳ – ۷ ) ولی امر و دیکتاتورمستبد:
در پاسخ به این سؤال باید خاطر نشان کرد که برخلاف سیستم حکومتی غرب که اختیاراتی راکه به حاکم می دهد به زعم خود باقوانین موضوعه نظام مند کرده ومی تواند احتمال بروز فساد در سیستم حکومتی رابه حد اقل برساند.بدین ترتیب ادعا می شود قدرتی که در اختیار حاکم قرار دارد به دیکتاتوری ختم نمی شود. بدین ترتیب انبوهی از قدرت حام را افسار می زنند ،آن را کنترل قدرت می نامند.
اما باید گفت انبوه اختیاراتی که در اندیشه سیاسی اسلامی بر ولی امرمترتب می شود نه با قوانین موضوعه بشری ، بلکه با قوانین سدید خدایی بر پایه فطرت پاک الهی انسان محدود می شود.بدیهی است ضمانت اجرایی کدام یک از این قید ها بیشتر است ولازم به توضیح نیست.

فصل سوم : اندیشه وسیره سیاسی کلی امیرالمؤمنین علیه السلام

در این بخش اندیشه وسیره سیاسی کلی امیرالمومنین علیه السلام در چهار دوره ذیل مورد بررسی قرار می گیرد:

الف ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم

ب ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره پس از رحلت نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تا استقرار خلیفه اول

ج ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره قبل از خلافت

د ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره خلافت(البته به علت اهمیت خاص این دوره وبروز بیشتر وبهتر سیره سیاسی ایشان در این دوره توضیحات بیشتری ارائه می شود)

الف ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم

درمنابع تاریخی در باره جایگاه سیاسی اجتماعی دینی وفرهنگی امیرالمومنین علیه اسلام در دروره حیات مبارک پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم شواهد واسناد بی شماری می توان پیدا کرد.اما در این قسمت بدلیل اجتناب از اطاله کلام وتکرار مباحث تاریخی در هر بعد یا برحه از این دوره حساس به برخی نقاط عطف اشاره موردی می گردد.ازجمله این نقاط عطف می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱ ) نخستین مسلمان
۲ ) نخستین یاور دوره تبلیغ مخفی رسالت نبوی
۳ ) اعلام وصایت پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم در برحه های مختلف ازجمله در میهمانی عشیره الاقربین
۴ ) سرباز جان برکف برای نجات جان شریف پیامبراعظم (صلی الله علیه وآله وسلم)در لیله المبیت
۵ ) امین مخصوص و وکیل پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم برای اتمام کارهای ناتمام مکه پس از هجرت
۶ ) توقف پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم در قبا برای الحاق امیرالمؤمنین علیه السلام به کاروان ایشان به منظور ورود به مدینه
۷ ) اعلام برادری واخوت پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم با امیرالمؤمنین علیه السلام
۸ ) فرستاده ویژه پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم برای انجام ماموریت های حساس ازجمله : ابلاغ آیات سوره برائت به مشرکین مکه ، سردار خیبر ، سرداربدر، احد وخندق ابلاغ رسمی دین به اهالی یمن
۹ ) جانشینی پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم در مواقع حساسی که ایشان در مدینه نبودند واحتمال کودتا وجود داشت.
۱۰ ) نزول آیات متعدددر مدح وتوصیف رفتار های مختلف از جمله :
الف - ۱۰-۱ ) سوره مائده آیه ۵۵ : إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُون‏
سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‏اند؛ همانها که نماز را برپا مى‏دارند، و در حال رکوع، زکات مى‏دهند
الف - ۱۰- ۲ ) سوره انسان آیه ۸ : وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً
و غذاى (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» مى‏دهند
الف - ۱۰- ۳ ) سوره آل عمران آیه ۶۱ : فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ‏ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبین‏
هرگاه بعد از علم و دانشى که (در باره مسیح) به تو رسیده، (باز) کسانى با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: «بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را؛ ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم؛ و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم‏.
الف - ۱۰- ۴ ) سوره بقره آیه ۲۰۷ «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»
بعضى از مردم (با ایمان و فداکار، همچون على (علیه السلام) در «لیله المبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم)، جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى‏فروشند؛ و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.
الف - ۱۰- ۵ ) سوره احزاب آیه۳۳ : وَ قَرْنَ فی‏ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولى‏ وَ أَقِمْنَ الصَّلاهَ وَ آتینَ الزَّکاهَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ‏ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیر

۰٫۸۶

R-squared

۰٫۷۳

آماره F

۲۱۲٫۲

Adjusted R-squared

۰٫۷۳

Prob(F-statistic)

۰٫۰۰

با توجه به مقدار p-value به دست آمده برای آماره F که برابر با صفر میباشد (p-value ≤ ۰٫۰۵)، فرض H₀ رد میشود و این نشان میدهد که تمامی ضرایب رگرسیون به طور همزمان صفر نیستند. بنابراین به طور همزمان بین تمامی متغیرهای مستقل با متغیر وابسته رابطه معنی داری وجود دارد.

با توجه به جدول ۴-۶ و مقدار p-value آماره t برای متغیر هزینه تبلیغات (ADV) که برابر صفر می باشد و کمتر از سطح خطای ۰٫۰۵ است (p-value ≤۰٫۰۵ )، فرض صفر(فرض عدم وجود رابطه بین هزینه تبلیغات و فروش) رد می شود و در نتیجه بین هزینه تبلیغات و فروش رابطه معنی داری وجود دارد. همچنین با توجه به ضریب متغیر هزینه تبلیغات که مثبت و برابر ۰٫۳۹ می باشد، نتیجه می شود بین هزینه تبلیغات و فروش رابطه مثبتی وجود دارد و هنگامی که هزینه های تبلیغاتی افزایش می یابند، فروش نیز افزایش می یابد. در نتیجه فرضیه اول پذیرفته می شود.
مقدار R² تعدیل شده در هر دو مدل برابر ۰٫۷۳ میباشد، که نشان می دهد ۷۳ درصد تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل تشریح میشود؛ به عبارت دیگر ۷۳ درصد تغییرات متغیر وابسته مربوط به متغیرهای مستقل میباشد.
۴-۵- ۲- آزمون فرضیه دوم
فرضیه دوم تحقیق به شرح زیر می باشد:
“هنگامی که رقابت در بازار محصول افزایش می یابد، تاثیر هزینه های تبلیغاتی در فروش نیز افزایش می یابد.”
جهت آزمون این فرضیه از مدل چند متغیره زیر استفاده می‌شود:
SALES_t = α_۰ ADV_t-1 + α_۱HIGH_COMP_t + α_۲ADV_t-1*HIGH_COMP_t +α_۳ROA_t + α_۴SIZE_t + α_۵MB_t+ α_۶LOSS_t+ α_۷AGE_t+ε, (۲)
جهت آزمون فرضیه دوم، بر اساس متغیر رقابت بازار محصول با دو معیار شاخص هرفیندال-هیرشمن و Q توبین، نمونه به دو دسته رقابت پایین و بالا تقسیم می شود که مقادیر بالاتر از میانگین مقدار یک، و مقادیر کمتر از میانگین مقدار صفر را می گیرند و از نمونه ما حذف می شود و فقط مقادیر بالاتر از میانگین رقابت بازار محصول مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد ، سپس مدل شماره ۲ برای دو گروه برازش داده می شود و تأثیر رقابت بازار محصول بر رابطه هزینه های تبلیغاتی با فروش بررسی می شود.
نتاج برازش مدل بر اساس شاخص هرفیندال-هیرشمن در جدول ۴-۷ ارائه شده است.
جدول(۴-۷): نتایج تجزیه و تحلیل داده ها جهت آزمون فرضیه دوم با شاخص هرفیندال-هیرشمن

متغیر

ضریب

انحراف استاندارد

آماره t

p-value

C

۴۷٫۳۷-

۳٫۵۸

۱۳٫۲۵-

۰٫۰۰

ADV

۰٫۶۴

۰٫۱۶

۴٫۰۵

۰٫۰۰

سلامت روان از اهم مسائل بهداشتی است و چگونگی تفکر، احساس و عملکرد ما را در مواجهه با موقعیت­های زندگی نشان داده و به درک ما از خود و زندگی معنی می­دهد، به طوری که در تعریف، به عنوان علمی برای بهزیستی، رفاه اجتماعی و سازش منطقی با پیش­آمدهای زندگی قلمداد می­ شود (روگلیاتی و همکاران، ۲۰۰۶).

اهمیت پرداختن به جنبه­ های روانی سلامت بر کسی پوشیده نیست . یکی از مهم­ترین دلایل اهمیت بهداشت روان، شیوع بالا و ناتوان­کننده و نیز بسیار شدید و طولانی بعضی از اختلالات روانی است، بطوریکه طبق گزارش مجامع علمی، حدود نیم میلیارد نفر از مردم دنیا از اختلالات روانی و مغزی رنج می­برند و میلیون­ها فراموش شده درد و رنج خود را پشت دیوارهای ناامیدی نه تنها در سکوت و انزوا، بلکه در احساس شرمساری، محرومیت و مرگ تحمل می­ کنند سلامت روان در بیماران مبتلا به ام اس به دلیل درگیری وسیع ماده سفید، دچار اختلال می شود . در همه­گیرشناسی^[۱۱] ام اس وارد شدن ضربه های روحی و استرس نیز دخیل است (جنتی، عظیمی و محمودی، ۱۳۸۱).
کی از مواردی که می ­تواند در ارتباط با بیماران ام اس بررسی شود میزان اضطراب مرگ^[۱۲] افراد و دیدگاه آنان نسبت به مرگ است. مرگ واقعیتی اجتناب­ناپذیر است و هر شخصی ممکن است نسبت به آن برداشت و واکنش منحصر به فرد داشته باشد. مرگ به خاطر ماهیت پر از ابهامش، برای بسیاری از انسان­ها به صورت تهدیدآمیز جلوه می­ کند. جانسز^[۱۳] و همکاران (۲۰۰۴) نشان دادند که مبتلایان به ام اس سطح بالایی از تنش و احساس شدید افسردگی را تجربه می­ کنند و از سلامت روان پائین برخوردار بودند و اضطراب بالایی را نسبت به مرگ گزارش داده­اند. بیماری ام اس به دلیل عدم درمان قطعی و بوجود آمدن محدودیت­های حرکتی برای بیمار و از دست دادن فعالیت­های عادی و روزمره که از ویژگی­های این بیماری است، اثرات روانی منفی زیادی را در فرد ایجاد می­ کند و استرس و اضطراب وی را افزایش می­دهد که این به نوبه خود سبب تشدید بیماری می­ شود.
اضطراب و ترس از مرگ در میان تمام فرهنگ­ها متداول است و گروه­ ها و ادیان مختلف به طرق گوناگون با آن برخورد می­ کنند(هورتا و یاپ^[۱۴]، ۲۰۰۶). از آنجایی که مرگ هرگز تجربه نشده و هیچ کس به وضوح آن را لمس نکرده است همه به نوعی در مورد آن دچار اضطراب هستند، ولی هرکس بنابر عوامل معینی درجات مختلفی از اضطراب مرگ را تجربه می­ کند و این اضطراب در بیماران بیشتر است (سینگ^[۱۵]، سینگ و نیزامی^[۱۶]، ۲۰۰۳).
درجات معینی از اضطراب مرگ از این جهت که فرد را مجبور می­ کند که از برخی شیوه ­های زندگی همراه با خطر دوری گزیند، می ­تواند سودمند تلقی شود. اگرچه باید تذکر داد که درجات خیلی زیاد اضطراب مرگ می ­تواند باعث اختلال در زندگی عادی روزانه فرد شود ( گایر^[۱۷]، ۲۰۰۲).
تورسون^[۱۸]و همکاران (۱۹۹۳)، در پژوهش خود که در رابطه با بیماران سرطانی انجام دادند به این نتیجه دست یافتند که ۷۶% آنان دارای اضطراب مرگ بالایی بودند. همچنین گاسر^[۱۹] و همکاران (۱۹۸۸) در تحقیق مشابهی با بیماران قلبی، به این نتیجه رسیدند که بیماران همواره، حتی زمانی که عمل موفقیت آمیز داشته اند و از لحاظ جسمی سالم هستند باز هم دارای اضطراب مرگ بوده و دید منفی نسبت به مرگ دارند.
در ارتباط با بیماران علاوه بر درمان­های دارویی حمایت خوب خانواده، دوستان و اعضای تیم درمانی از آن­ها ضرورت دارد تا خود را تنها احساس نکنند(عامر، ۱۳۸۰). با توجه به اینکه وضعیت روانی بیمار ام اس تحت تاثیر شرایط جسمانی وی قرار دارد، حمایت‌های‌ روانی‌، تشویق‌ و اطمینان‌ دادن‌ به‌ بیماران‌ جهت‌ کمک‌ به‌ جلوگیری‌ از پیدایش‌ ناامیدی‌ به‌ درمان‌ ضروری‌ است‌.
حمایت اجتماعی^[۲۰] یکی از مهمترین شکل­های روابط اجتماعی است و برخورداری از آن و ادراک و تصور آن و همچنین نیاز به آن با توجه به سن، جنس، شخصیت و حتی فرهنگ می ­تواند متفاوت باشد. حمایت اجتماعی ادراک شده، احساس ذهنی از تعلق داشتن، مورد عشق و احترام بودن و پذیرفته شدن است. چنین احساسی، جایگاهی امن را برای فرد فراهم می­ کند که در آن با ایجاد روابط صمیمانه و نزدیک، به احساس ارزشمند بودن و در نتیجه خودپنداره­ای مثبت دست می­یابد و این همان سپر محافظ در برابر وقایع استرس ­زا و فرصتی برای رشد و خود­شکوفایی است(نیسی، شهنی­ییلاق و فراشبندی، ۱۳۸۴).
سطوح متوسط شبکه اجتماعی و حمایت اجتماعی به طور دایمی در حال تغییر است و در رهبری و میزان این تغییرات تفاوت های فردی وجود دارد. با این حال تحقیقات نشان می­دهد افرادی که روابط اجتماعی بیشتری دارند، سلامتی بهتر و نرخ مرگ و میر کمتری در برابر بسیاری از بیماری­ها از جمله اختلالات قلبی - عروقی، ایدز^[۲۱] و سرطان نشان می­ دهند (ویلز^[۲۲]، آلایر^[۲۳]، السن^[۲۴] و استفنس^[۲۵]، ۲۰۰۷).
یالوم^[۲۶] (۱۳۹۰)، عقاید مذهبی، داشتن ارتباطات صمیمانه و برخورداری از حمایت اجتماعی را باعث کاهش نگرانی و ترس از مرگ می­داند و از ارتباط صحیح و دوستانه با اطرافیان به عنوان ساده­ترین و موثر­ترین راه ایجاد شادی در بین انسان­ها نام می­برد.
و کورتنز^[۲۷] و همکاران (۱۹۹۶) و کارابلاتلا^[۲۸] (۲۰۰۵ به نقل از حیدری و همکاران ۱۳۸۷) بیان می­ کنند که حمایت اجتماعی زمانی که به اندازه کافی ادراک شود، در دسترس باشد و فرد از دریافت آن خشنود شود، می ­تواند با ایجاد احساس کنترل بیشتر، افزایش اعتماد به نفس، کاهش تاثیر رویدادهای منفی زندگی، بهبود پریشانی­های عاطفی و افزایش کیفیت زندگی در ارتقای سلامت روان فرد موثر باشد.
یکی از مواردی که نیازها و خواسته­ های انسانی را تنظیم و فرد از طریق آن به ارزیابی رفتار خود و دیگران می ­پردازد و به تفسیر محیط و جایگاه خود می ­پردازد، ارزش­های شخصی^[۲۹] افراد است (رضایی و احمدوند، ۱۳۸۴). نظام ارزشی، به عنوان درونی­ترین لایه­ های شخصیت و هویت­شکل دهنده پایه­ های نظام نگرشی و رفتاری افراد تعریف شده و مفاهیم صریح و تلویحی در نظر گرفته شده است که از لحاظ ابزاری و هدفی برای فرد برتر است و بر روی جهت­گیری­های رفتاری و تصمیمات او تاثیرگذار می­باشد (پینکورات و سیلبرسن^[۳۰]، ۲۰۰۴، به نقل از نیکوگفتار، ۱۳۸۶).
ارزش­ها نقش بسیار مهمی در زندگی افراد ایفا می­ کنند و تاثیر بارزی بر رفتار و عملکرد افراد دارند. مطالعات متعددی که در این زمینه انجام شده است، نشان داده که دخالت نظام ارزشی فرد در اغلب موقعیت­ها موثر است(احمدی ۱۳۷۸). با نگرش به اوضاع و احوال اجتماعات بشری و نظام اجتماعی و بررسی رابطه حقوق و ارزش­ها درمی­یابیم که در پهنه گیتی و در طول تاریخ، اقوام و ملل زیادی با عقاید مختلف به وجود آمده است و ادیان و مکاتب بسیاری ظهور کرده ­اند که دارای نقاط مشترک و وجوه افتراق بوده ­اند. اما آنچه که موجب جدایی انسان­ها از یکدیگر شده و موجد تزاحم و تعارض گشته است و بینش­های تک بعدی و یک سونگری را بوجود می ­آورد، اختلال در ارتباط ارزش­ها بوده است (جلالوندیان، ۱۳۷۸).
بنابراین با توجه به اینکه ارزش­های شخصی، نگرش­ها و برداشت های افراد از جهان اطراف را تعیین می­ کند، می ­تواند در دیدگاه فرد نسبت به مرگ نقش بسزایی داشته باشد و این تاثیرگذاری می ­تواند در کنار متغیرهای دیگری صورت پذیرد و در این پژوهش سعی شده است تا نقش متغیر حمایت اجتماعی نیز مورد بررسی قرار گیرد. از آنجا که اکثر تحقیقات انجام شده متغیرهای ارزش­های شخصی، حمایت اجتماعی و اضطراب مرگ را بصورت جداگانه و با متغیرهای متفاوتی مطالعه کرده ­اند و محقق نتوانسته است تحقیقی در این­باره بیابد، بنابراین مسأله­ اساسی در پژوهش حاضر بررسی رابطه ارزش­های شخصی و حمایت اجتماعی با اضطراب مرگ در بیماران ام اس است.
۱-۳- اهمیت و ضرورت پژوهش
با در نظر گرفتن این مساله که ارزش­ها، نگرش­ها علایق از جنبه­ های بسیار مهم شخصیت هستند، کیفیت زندگی و چگونگی رفتار و مناسبت های افراد مستقیماً از نظام ارزشی و اصول اخلاقی که بدان پایبند هستند نشات می­گیرد (احمدی، ۱۳۶۸).
بسیاری از نظریه­پردازان مطرح نموده ­اند که ارزش­ها به عنوان استانداردهای مطلوب هنگام قضاوت کردن در مورد رفتار، حوادث، موقع شکل گرفتن و بیان نگرش­ها و هنگام انتخاب و مستدل ساختن اعمال به کار می­روند. علاوه بر این ارزش­ها به صورت بارزی در سازگاری تحصیلی و شغلی، روابط بین فردی، بهره­مندی از فعالیت­ها، در مورد ازدواج، انتخاب سبک زندگی و احتمالاً، در پیشگیری از ابتلا به برخی اختلالات روانی و سایر حوزه ­های مهم زندگی تاثیر می­گذارند (میرزاحسینی، ۱۳۷۶).
با توجه به اثرات عمیق و پایدار فاکتورهای ارزشی بر رفتار و ارتباطات متقابل اعضای جامعه و با در نظر گرفتن این مساله که مبحث ارزش در گذشته فقط در حوزه مذهب و فلسفه بررسی شده است و امروزه علاوه بر آن در رشته­ های دیگری چون جامعه شناسی، مردم شناسی، مشاوره و روانشناسی مورد بحث واقع شده است، شناخت ومطالعه دقیق اثرات گسترده آن قابل توجه است. ضرورت و اهمیت فوق­العاده ارزش از منظر روانشناسی در این است که ارزش به عنوان جنبه ای از شخصیت که می تواند بر ابعاد مختلف وجودی، رفتار و اعمال انسان، اهداف و شیوه زندگی اثرات پایدار بر جای گذارد، محسوب می­ شود و شناخت آن معیاری در جهت شناسایی رفتار آدمی است. بنابراین پژوهش و بررسی در راستای مبحث ارزش و چگونگی تاثیر آن بر سیستم فرد و ارتباط آن با محیط و اعضای جامعه ضروری به نظر می­رسد( حسینی، ۱۳۸۳).
با در نظر گرفتن اهمیت ارزش­ها بر نگرش و رفتار افراد، بررسی و ارزیابی ارزش­های شخصی بر دیدگاه افراد بیمار ضروری می­نماید. افرادی که دچار بیماری می­شوند با تغییراتی در زندگی و محدودیت­هایی در فعالیت­های روزمره مواجه می­شوند. در بیماری­های حاد به خاطر خطرناک بودن بیماری، فرد بیمار علاوه بر تحمل ناراحتی­های جسمانی، فشارهای روانی و اضطراب زیادی را نیز متحمل می­ شود. در بیماری ام اس با توجه به این که فرد به طور تدریجی دچار ناتوانی می­ شود و نیز از آنجا که درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد، فرد بیمار استرس و فشار روانی زیادی را به دوش می­کشد.
طولانی بودن دوره درمان و مشکلات فراوانی که رویاروی این بیماران قرار دارد، به مرور زمان میزان توجه اعضای خانواده و دوستان را به آنان کاهش می­دهد. این در حالی است که ابتلا به ام اس و تغییرات ناشی از آن در زندگی فرد، وابستگی وی به دیگران را افزایش داده، منجر به کاهش اعتماد به نفس و احساس تنهایی بیمار می­ شود (العربی^[۳۱]، ۲۰۰۶) و نیاز به حمایت از جانب دیگران را افزایش می­دهد.
درک حمایت اجتماعی می تواند از بروز عوارض نامطلوب فیزیولوژیکی بیماری جلوگیری نموده، میزان مراقبت از خود را افزایش دهد، تأثیر مثبتی بر وضعیت جسمی، روانی و اجتماعی فرد بر جای گذارد و در نهایت به افزایش عملکرد منجر شود (یو^[۳۲] و همکاران، ۲۰۰۴). شناسایی حمایت اجتماعی درک شده در بیماران می ­تواند به ارتقای رفتارهای سازگاری خاص در آن­ها کمک کرده و حمایت­های محیطی مناسبی را برای آنان فراهم کند (ارسوی – کارت و گولدو^[۳۳]، ۲۰۰۵).
یکی از مشغولیت های ذهنی افراد دارای بیماری­های حاد و از جمله آن ها ام اس، دلواپسی درباره ناتوانی تدریجی و مرگ است. اضطراب مرگ عموماً به عنوان احساس ناراحتی توأم با ترسی که معطوف به مرگ خود یا دیگران است و با در نظر گرفتن مرگ به عنوان پایان حیات یا تجسم مراسم تدفین و جسد برانگیخته می­ شود، تعریف می­ شود (فیرستون و کتلت^[۳۴]، ۲۰۰۹ ). اینکه فرد چه دیدگاهی نسبت به مرگ داشته باشد، تحت تاثیر عوامل متفاوتی است. سن، جنس، نگرش مذهبی و شرایط خاصی که فرد در آن قرار دارد، بر نگرش نسبت به مرگ تاثیر می­ گذارد و هر یک از موارد اشاره شده را می­توان در سطوح اجتماعی ، فردی و ناخودآگاه فرد مورد بررسی قرار داد (کاستنبام^[۳۵]، ۱۹۹۹).
اضطراب مرگ یک اضطراب واقعی و یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌ها در سلامت روانی افراد است که می ­تواند تحت تاثیر ارزش­های شخصی فرد و ادراک فرد از حمایت­های محیطیش قرار گیرد. پژوهش­های داخلی متغیر اضطراب مرگ را بیشتر در جامعه دانشجویان بررسی کرده و در جامعه بیماران که به طور ملموس­تری با مفهوم مرگ در تماسند، پژوهش بسیار کمی صورت پذیرفته است.
در مجموع از لحاظ نظری پژوهش حاضر به افزایش دانش ما از رابطه متغیرهای ارزش­ها (که از متغیرهای درونی فرد است) و حمایت اجتماعی (ادراک از یک متغیر بیرون از فرد) با اضطراب مرگ بیماران کمک می­ کند. هرچند که مطالعات دیگری این متغیرها را بصورت جداگانه بررسی کرده ­اند، اما ارتباط آنها بویژه ارتباط بین ارزش­های شخصی و حمایت اجتماعی با اضطراب مرگ با نقش واسطه­ای حمایت اجتماعی، مورد پژوهش قرار نگرفته است.
از لحاظ کاربردی نیز این پژوهش می­تواندبه تدوین برنامه ­های مداخلاتی در شکل­دهی و حمایت از ارزش­های تقویت کننده­ سلامت روان، ایجاد مراکز و نهادهای حمایتی و گروه ­های خودکمکی، مشاوره خانواده، کلوب­ها و شبکه های اجتماعی یاری­دهنده کمک کند.
۱-۴- اهداف پژوهش
۱-۴-۱- هدف کلی پژوهش
تعیین رابطه میان ارزش­های شخصی و حمایت اجتماعی ادراک شده با اضطراب مرگ در زنان و مردان مبتلا به بیماری ام اس می­باشد.
۱-۴-۲- اهداف جزیی پژوهش

1. 1. تعیین رابطه بین ارزش­های شخصی و اضطراب مرگ در مردان و زنان مبتلا به بیماری ام اس

1. 1. تعیین رابطه بین ادراک حمایت اجتماعی و اضطراب مرگ در مردان و زنان مبتلا به بیماری ام اس

۱-۵- سوال های پژوهش

1. 1. آیا ارزش­های شخصی و ادراک حمایت اجتماعی با اضطراب مرگ رابطه دارد؟

1. 1. آیا ادراک حمایت اجتماعی با اضطراب مرگ رابطه دارد؟

1. 1. آیا بین ارزش­های شخصی و اضطراب مرگ رابطه وجود دارد؟

1. 1. آیا در اولویت­های ارزش­های شخصی، بین زنان و مردان تفاوت وجود دارد؟

1. 1. آیا در ادراک حمایت اجتماعی بین زنان و مردان تفاوت وجود دارد؟

1. 1. آیا میزان اضطراب مرگ بین زنان و مردان تفاوت وجود دارد؟

۷- آیا نوع ریخت­های ارزشی می­توانند اضطراب مرگ را پیش بینی کنند؟
۱-۶- معرفی متغیرها
متغیرهای پیش بین : ارزش­های شخصی و حمایت اجتماعی
متغیر ملاک : اضطراب مرگ
۱-۷- تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
۱-۷-۱- تعریف مفهومی
ارزش­های شخصی: ارزش­ها مفهومی مطلوب از هدف­ها، آرزوها، غایت­ها و شیوه ­های عملی که رفتارهای انتخابی افراد را جهت می­دهد و در هر فرد متمایز از دیگری است (آلپورت^[۳۶] و ورنون^[۳۷] و لیندزی^[۳۸]، ۱۹۷۰). به عقیده شوارتز^[۳۹] (۲۰۰۲)، ارزش­ها اهداف فرا موقعیتی، مطلوب و متفاوت در اهمیت هستند که به عنوان اصول راهنمایی کننده در زندگی اشخاص عمل می­ کنند . ارزش­ها در انتخاب ،تفسیر و توجیه رفتار خود و دیگران به کار می­روند و در جای دیگر ارزش­ها را بیان ادراکی الگو های پیچیده انتخاب رفتار می­داند.
حمایت اجتماعی: حمایت اجتماعی اطلاعاتی است که شخص را به این باور راهنمایی می­ کند که مورد عشق و علاقه، تایید و ارزش قرار گرفته و متعلق به شبکه­ ای از ارتباطات و وظایف متقابل است. این دو ویژگی تعلق به شبکه ارتباطی و داشتن تعهدات متقابل نسبت به یکدیگر، از عناصر حمایت اجتماعی محسوب می­گردد (کوب^[۴۰]،۱۹۷۶).
اضطراب مرگ: رایس^[۴۱] (۲۰۰۹) اضطراب مرگ را به عنوان یک ترس غیرعادی و بزرگ از مرگ همراه با احساساتی از وحشت از مرگ یا دلهره هنگام فکر به فرایند مردن یا چیزهایی که پس از مرگ رخ می­ دهند، تعریف می­ کند.