“عملی که بیشترین فایده را برای بیشترین افراد داشته باشد.

فایده و ضرر یا آسایش و رنج خود و دیگران

با تعریف اخلاق ـ قواعد عمل شایستۀ ناظر به کمال ـ نظام‌های اخلاقی را بر اساس وجوه افتراقشان ـ ارزش غایی ـ از یکدیگر تفکیک نمودیم. برای مقایسۀ آنها، ملاحظۀ وجوه اشتراک آنها نیز ضروری است. نظام‌های اخلاقی اگرچه در ارزش غایی از یکدیگر فاصله میگیرند ولی میتوانند در سطح ارزش‌های وسیلهای به هم نزدیک شوند. برای پیدا کردن نقطۀ اشتراک نظام‌های اخلاقی باید آن دسته ارزش‌های اخلاقی را پیدا کرد که همۀ نظام‌های اخلاقی در مقام ارزش وسیلهای، خوب میدانند.
بنابراین وجه افتراق نظام‌های اخلاقی، در سطح ارزش غایی، و وجه اشتراک آنها در سطح ارزش‌های وسیلهای، نمودار میشود. برای پیدا کردن ارزش‌های جهانشمول(مورد قبول همه نظام‌های اخلاقی) به ناچار باید دنبال تعریفی حداقلی از اخلاق بگردیم. در تعریفی حداقلی، «اخلاق به مسؤلیتپذیری فرد در رفتار ارتباطی در قبال حقوق طبیعی(Rights) طرف ارتباط(خویشتن، طبیعت و دیگران) تحلیل میشود. اخلاق، وظایف فرد در قبال حقوق طبیعی فرد یا چیزی است که با آن رفتار ارتباطی دارد»(قراملکی،۱۳۸۹: ۱۲۲) از آنجاکه همه زندگی انسان عرصه اخلاقورزی اوست. باید ارزش‌های متناسب با عرصه های مختلف زندگی انسان را جستجو کنیم. عرصه های اخلاقورزی افراد انسانی را به صورت تفصیلی میتوان شامل طبیعت(موجودات غیرزنده و زنده) فردی(بدن و نفس خویش) اجتماعی(خانوادگی، دوستی، صنفی، مدنی) دانست. آسیب نرساندن به طبیعت ـ حرمت اعضای بدن ـ خودآگاهی ـ وفاداری ـ عفو و بخشش ـ امانت داری (عدالت آموزشی و صداقت پژوهشی) ـ احترام به همنوعان ـ به ترتیب از ارزش‌های مورد قبول همۀ نظام‌های اخلاقی در عرصه های طبیعی، بدن، نفس، خانوادگی، دوستی، صنفی و مدنی است.
آسیب نرساندن به طبیعت: برای موجودات زنده و غیرزندۀ موجود در طبیعت حق و حقوقی قائل باشیم که برای استفاده و دخل و تصرف در آنها حدودی تعیین کند. از نگاه ابزاری صرف به طبیعت خودداری کنیم.
حرمت اعضای بدن: برای اعضای بدن خویشتن حق و حقوقی قائل باشیم و هرگونه دخل و تصرف خودخواهانه را در آنها مجاز نشماریم.
خودآگاهی: در مقابل خودفراموشی فرد، به معنی توانایی مواجهه با خویشتن در موقعیتهای عینی است و با ملاکهایی چون خودمحاسبهگری و خودانتقادی سنجیده می شود.
وفاداری: پایبندی به عهد و پیمان در مقابل پیمانشکنی و خلف وعده است. یکی از مهمترین پیمانها پیوند زناشویی است که بنایی اساسی برای تربیت اخلاق فردی و اجتماعی است.
عفو و بخشش: بخشودن و گذشتن از خطا و اجحاف دیگران در حق خودمان بدون اینکه بخواهیم نادرستی و بدی کار او را انکار یا توجیه کنیم.
امانتداری: امانتداری در قبال هر امانتی متناسب با آن تعریف می شود. یکی از مصادیق امانت حرفۀ فرد است که باید در قبال اموال، فرصتهای مادی و معنوی، منابع انسانی، اسرار و آبروی انسان‌هایی که درون حرفه با آنها سروکاردارد امانتدار باشد. عدالت آموزشی و صداقت پژوهشی از مصادیق امانتداری در حرفۀ علمی است که با مواردی از قبیل مراعات اصل عدم تبعیض در آموزش، مشاوره و نمره دادن به دانشجویان و تفسیر یافته های پژوهشی بر اساس ارزش آنها و عدم تحریف حقیقت سنجیده میشود.
احترام به همنوعان: در سطح حداقلی آن خودداری از اهانت و تحقیر دیگران و در سطح حداکثری انتقال احساس مهتری و ارزشمندی به دیگران در گفتار و کردار است. برای حضور و غیاب نظام‌های اخلاقی در میان نخبگان علمی باید دید آنها در هر کدام از عرصه های هفتگانۀ فوق، هر کدام از اعمال هفتگانۀ مذکور را بیشتر با کدام یکی از دلایل و انگیزههای پنجگانه بالا انجام میدهند. بدینترتیب به جدولی به شرح زیر میرسیم.
مفهوم و متغیر وابسته

نظام‌های اخلاقی

اعمال اخلاقی
دلیل و انگیزۀ اعمال اخلاقی

عرصه های اخلاقی

طبیعی

فردی

اجتماعی

غیرزنده ـ زنده

ارگانیسم

نفس

خانوادگی

دوستی

صنفی

مدنی

آسیب نرساندن به طبیعت

حرمت اعضای بدن

خودآگاهی

وفاداری

عفو و بخشش

امانت داری

احترام به همنوع

توحیدی

کسب رضایت الهی