چه راهکارهایی برای ایجاد طرح‌های همکاری (امانت بین کتابخانه‌ای، اشتراک منابع،) در کتابخانه‌های نهاد رهبری دانشگاه‌های غرب کشور وجود دارد؟

۱-۸-۱٫ سؤالهای تحقیق

1. 1. جامعه مورد مطالعه از چه ویژگی‌های جمعیت شناختی برخوردار هستند؟

1. 1. وضعیت کنونی منابع و شیوه‌ی تهیه آن در کتابخانه‌های نهاد رهبری از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟

1. 1. توانایی مالی کتابخانه‌های نهاد رهبری در جهت ایجاد طرح‌های همکاری تا چه میزان است؟

1. 1. نیروهای انسانی کتابخانه‌های نهاد رهبری تا چه میزان نسبت به اصول همکاری و پذیرش آن از آمادگی لازمه بهره‌مند می‌باشند؟

1. 1. وضعیت امکانات و تجهیزات موجود در کتابخانه‌های نهاد رهبری تا چه میزان مناسب است؟

1. 1. ساختار و مقررات سازمانی نهاد رهبری، تا چه میزان از ایجاد طرح‌های همکاری در بین کتابخانه‌ها استقبال و پشتیبانی می‌کند؟

1. 1. کدام زمینه‌ها در باب همکاری بین کتابخانه‌های نهاد رهبری دانشگاه‌های غرب کشور، از ارزش و اولویت بیشتری برخوردار است؟

1. 1. چه راهکارهایی در خصوص ایجاد طرح‌های همکاری در کتابخانه‌های نهاد رهبری دانشگاه‌های غرب کشور قابل ارائه هستند؟

۱-۹٫ تعاریف مفهومی و عملیاتی
۱-۹-۱٫ تعریف مفهومی
۱- اشتراک منابع: اشتراک منابع ممکن است چیزی بیش از یک واژه جدید برای مفهوم شناخته شده همکاری بین کتابخانهای نباشد، در واقع بسیاری از فعالیتهای مشابه را با یک تفاوت عمده در نیل به هدف، دربرمی‌گیرد. از آنجا که هیچ کتابخانهای قادر نیست انتشارات فزآیندۀ جهان را یکجا گردآوری کند و در اختیار مراجعان خود بگذارد، مسألۀ استفادۀ مشترک از منابع کتابخانهها مطرح میشود. این مسأله ابتدا در کنفرانسی که در روزهای یازدهم تا دوازدهم آوریل ۱۹۷۳ در پترزبورگ آمریکا با شرکت ۱۷۵ کتابدار تشکیل شد به طور رسمی مطرح گردید (سلطانی و راستین، ۱۳۷۹، ۲۶-۱۷).
برای روشن شدن تعریف اشتراک منابع بهتر است ابتدا مفهوم واژه ” منابع” ارائه شود.از میان تعریف‌های ارائه شده برای منابع تعریف “فترمن”^[۳] تعریف جامع‌تر است. “عبارت منابع کتابخانه‌ای برای نامیدن هر یک و در عین حال تمام مواد، وظایف و خدماتی که یک کتابخانه مدرن را تشکیل می‌دهند، استفاده خواهد شد.” که منظور از مواد، تمام مواد چاپی و موادی مانند یک میکروفیلم و میکروفرم و پایگاه‌های اطلاعاتی ماشین خوان هستند (کاشانی، ۱۳۸۲، ۱).
۲- امانت بین کتابخانه‌ای: ترتیب همکاری میان کتابخانه‌ها که طی آن یک کتابخانه می‌تواند مواد کتابخانه‌ی دیگر را به امانت بگیرد یا به عبارت دیگر، واسپردن مواد و منابع یک کتابخانه به کتابخانۀ دیگر (درویشی، ۱۳۸۸، ۴۸).
۳- دانشگاه‌های غرب کشور: کتابخانه‌های دانشگاهی مراکز استان‌های غرب کشور (ایلام، کردستان، کرمانشاه، لرستان و همدان) واقع شده‌اند. (بیرانوند و رنجبر، ۱۳۸۹، ۴).
۴- طرح همکاری: طرح غدیر یا عضویت فراگیر کتابخانه‌ها راهکاری برای دسترسی مستقیم کاربران به منابع کتابخانه‌های دانشگاهی می‌باشد. که طرح تعمیم خدمات کتابخانه‌ای به افراد غیر عضو با هدف ایجاد امکان دسترسی مستقیم به منابع کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی از طریق یک نظام رسمی، هماهنگ، برنامه‌ریزی شده و جامع می‌باشد (خسروی و عبدالمجید، ۱۳۸۶، ۱۴۴).
۱-۹-۲٫ تعریف عملیاتی
۱- اشتراک منابع: بر اساس گفتۀ امین پور در مورد اشتراک منابع که یکی از راهکارهای مقابله با محدودیت‌های مالی و فیزیکی امانت بین کتابخانه‌ای و یا تلفیقی از هر دو می‌باشد (امین پور، ۱۳۸۵، ۲۳). ۲- امانت بین کتابخانه‎ای: عبارتند از ارسال یک رکورد یا منبع از یک نهاد دارنده منابع به نهاد درخواست کننده با هدف اینکه منابع را در دسترس مراجعان و کاربرانی که از مکان‎ها یا جاهایی که دور از مرکز دارنده منابع هستند قرار دهند.
۳- دانشگاههای غرب کشور: دانشگاههایی که در قسمت غرب کشور و در شهرهای غربی قرار دارند.
۴- طرح همکاری: طرح همکاری که برای کتابخانهها در نظر گرفته شده است، ایجاد همکاری و هماهنگی در بین کتابخانههایی راکه از نظر موضوع در یک سطح هستند راشامل میشود. و این نوع طرح به گونه های مختلفی ایجاد شده و توسعه یافته است.
۵-کتابخانههای نهاد رهبری: کتابخانههایی هستند که زیر نظر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه تأسیس شدهاند.
فصـل دوم
مروری بر ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق
۲-۱٫ مقدمه
همکاری بین کتابخانه‌ها که در نتیجه، دسترسی به منابع است. از این طریق می‌توان منابع را دسترس پذیر نمود. در این مورد مالکیت منابع و اطلاعات از دسترس کتابخانه‌ها تا حدی خارج می‌شود و در اختیار کتابخانه‌های همکار که در طرح همکاری با یکدیگر مشارکت دارند قرار می‌گیرد. موضوع اشتراک منابع در چند دهه اخیر مورد توجه بوده و برای بسیاری از کتابخانه‌ها به عنوان سرمایه‌گذاری در تهیه منابع به شمار می‌رود و این تلاشی دوباره برای آنان محسوب می‌شود، تا با همکاری یکدیگر مجموعه کتابخانه‌ها را توسعه دهند.
۲-۲٫تعریف همکاری
مارکوسن معتقد است همکاری کتابخانه‌ای در سه سطح مطرح می‌شود: همکاری، ائتلاف و شبکه.
۱- همکاری کتابخانه‌ای. فعالیت مشترک میان دو یا چند کتابخانه که برای تسهیل، پیشبرد و اعتلای فعالیت‌های کتابخانه و برای استفاده از منابع و ارائه خدمات به استفاده کنندگان طراحی شده باشد.
۲- ائتلاف کتابخانه‌ای. نوع خاصی از همکاری بین کتابخانه‌ای است که به منطقه جغرافیایی خاص، تعداد معدودی کتابخانه و موضوعی مشخص مربوط است و دارای دستورالعمل و اصول خاصی است.
۳- شبکه کتابخانه‌ای. نوع خاصی از عملیات کتابخانه‌ای که برای متمرکز سازی یا توسعه‌ی برنامه‌ها و خدمات اشتراکی شامل استفاده از رایانه و ارتباطات است و دارای دفتر مرکزی یا گروه کارکنانی برای ایفای برنامه‌های شبکه و هماهنگی آنهاست. نظام‌های همکاری کتابخانه‌ای که از آن به شبکه اطلاع‌رسانی تعبیر می‌شود عبارت است از نظام‌های همکاری کتابخانه‌ای در یک منطقه جغرافیایی یا یک حوزۀ موضوعی که مرکزی هماهنگ کننده دارد و به عنوان مجرای ارتباطی عمل می‌کند (نشاط، ۱۳۸۲، ۸).
همکاری در فرهنگ وبستر در سال ۱۹۷۳ و صفحه ۲۵۰ چنین تعریف شده است: با دیگری یا با دیگران بودن برای سود متقابل، اغلب با اقتصاد مرتبط است (آیسون، ۱۹۹۵، ۳)^[۴].
۲-۳٫ایجاد طرح همکاری بین کتابخانه‌ای
در راستای ایجاد طرح‌های همکاری بین کتابخانه‌ای راهکارهایی قبلاً توسط محققین دیگر ارائه شده است که در پیرامون خود تحولات بسیاری را بوجود آورده‌اند. علاوه بر امانت بین کتابخانه‌ای، اشتراک منابع و خدمات تحویل مدرک، استفاده از طرح‌های غدیر و امین می‌باشد که کتابخانه‌ها با به عضویت درآمدن در این طرح‌ها می‌توانند از خدمات و مزایای آن به نفع خود استفاده نمایند. تحولاتی که رخ داده همچون: حق مؤلف، ایجاد فرصت‌های زیادی برای شکل دهی به قوانین و مفاهیم مربوط به نظام همکاری بین کتابخانه‌ای و تبادل اطلاعات با منابع کتابخانه‌ها که از اهمیت بالایی برخوردار است. به نتایج قابل قبولی هم در برخی زمینه‌ها رسیده‌اند از جمله: تبادل اطلاعات، تبادل تجربیات در بین کتابداران و همکاران دیگر در کتابخانه‌ها را نیز منجر شده است. در حال حاضر کتابداران به راهکارهایی روی آورده‌اند که در چارچوب قوانین، مقررات و برنامه‌هایی بوده که کتابخانه‌ها را بر اساس شرکت در هم سرمایگی به سمت تبادل اطلاعات پیش ببرند و از ابزارهای همکاری مانند فهرستگان کتابخانه و فهرست منابع کتابخانه‌هایی که در این زمینه قوی هستند، استفاده نمایند. در هر صورت اگر به شکل دقیق به مسئله همکاری بین کتابخانه‌ها توجه شود، در آینده نزدیک شاهد پیشرفت و تغییر عظیمی در کتابخانه‌ها خواهیم بود. که این پیشرفت نه تنها به نفع جامعه کتابخانه‌ها خواهد بود بلکه در همه زمینه‌های علوم، تحقیقات و فناوری مؤثر واقع می‌شود. برای ایجاد طرح همکاری ایجاد تمایل و رغبت در بین کتابداران از جمله مسائل مهمی است که باید در نظر گرفته شود چنانکه کتابداران به ایجاد همکاری در کتابخانه‌های خود تمایل داشته باشند، می‌توانند به نتیجه مطلوب در این زمینه برسند. در فصل پنجم تحقیق حاضر به ارائه راهکارهایی در ایجاد طرح همکاری بین کتابخانه‌های نهاد رهبری دانشگاه‌های غرب می‌پردازیم.
۲-۴٫ روش‌های همکاری
یکی از روش‌های همکاری برای تهیه منابع اطلاعاتی کتابخانه، مبادله با کتابخانههای دیگر است. مبادله منابع اطلاعاتی ممکن است به دو صورت انجام پذیرد:
الف) مبادلۀ منابع اطلاعاتی کتابخانه: گاهی منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه به دلایلی مورد نیاز کتابخانه نمیباشد و کتابخانه مایل است آن را با کتابخانۀ دیگر مبادله نماید، منابعی که مشمول مبادله با کتابخانههای دیگر میشوند، منابعی هستند که با توجه به سیاستهای کتابخانه مشمول وجین میشوند. در بعضی از کشورها از قبیل آمریکا، برای مبادلۀ اطلاعات انجمنهایی تشکیل دادهاند که از طریق آن، اعضای انجمن این منابع، را با یکدیگر مبادله مینمایند. برای انجام مبادله لازم است هر کدام از کتابخانهها فهرست دقیق منابع اطلاعاتی مورد مبادلۀ خود را در اختیار کتابخانههای دیگر قرار دهد تا بعد از انتخاب اولیه، در مورد چگونگی مبادله مذاکرات لازم صورت پذیرد.
ب) مبادله انتشارات: بسیاری از دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی انتشاراتی دارند که مورد نیاز کتابخانه‌های دیگر می‌باشد. بخش سفارش می‌تواند با هماهنگی مقامات مسئول سازمان، فهرست انشارات سازمان را به همراه نامه‌ای که تمامی شرایط مبادله در آن قید شده باشد، برای سازمان‌هایی که در زمینه‌های مورد نیاز کتابخانه دارای انتشارات هستند، ارسال نماید و از آن تقاضای مبادلۀ انتشارات نماید. مبادلاتی این‌گونه، روش بسیار خوبی برای تهیه مابع اطلاعاتی از سازمان‌های آموزشی و تحقیقاتی است.
هدایا و منابع اطلاعاتی رایگان جزء منابعی هستند که افراد یا سازمان‌هایی علاقه‌مندندمجموعه‌ی شخصی یا سازمانی خود را به کتابخانه‌ها اهدا نمایند. مؤسساتی که اهداف انتفاعی یا غیر انتفاعی دارند، انتشارات خود را جهت معرفی بیشتر سازمان خود به سازمان‌های دیگر به صورت رایگان ارائه می‌دهند. یا در صورتی که برخی از منابع اطلاعاتی با اهداف مجموعه‌سازی آنها متناسب نباشد، آنها را به کتابخانه‌های دیگر اهدا می‌نمایند. هر چند پذیرفتن منابع اطلاعاتی به صورت اهدایی روش بسیار خوبی برای تهیه منابع اطلاعاتی مورد نیاز کتابخانه می‌باشد، اما از گسترش نامتعادل مجموعه نبابد غافل بود. بهتر است در پذیرفتن منابع اطلاعاتی اهدایی، اهداف مجموعه‌سازی کتابخانه نیز مد نظر قرار گیرد و تنها به دلیل رایگان بودن، منابع اهدایی، را نپذیرفت و در صورت قبول منابع اهدایی از پذیرش شرایط نامعقول خودداری شود. زیرا بسیاری از افراد و سازمان‌ها با شرایط خاصی از قبیل؛ عدم امانت دهی منابع اهدایی و تکنیک مجموعۀ اهدایی از مجموعۀ اصلی، منابع اطلاعاتی خود را اهدا می‌نمایند (محسنی، ۱۳۸۸، ۲۷۸).
مک کلارین، در مورد همکاری بین کتابخانه‌ها قبل از جنگ جهانی دوم بیان میکند که کتابخانه‌ها بیشتر به صورت رسمی با یکدیگر همکاری داشتند. پس از جنگ عمدتاً ساختار همکاری بیشتر در برنامه خدمات تعاونی آغاز شد. تلاشهای مک کلارین نشان میدهد که سهم عمدهای در جامعه کتابخانه امروز از وی باقی مانده است. به عنوان برخی از نوآوریها که شامل فهرستگان ملی در سال ۱۹۰۱ که در مورد خدمات تحویل مدرک و گاهی اوقات به نام امانت بین کتابخانهای و برای اولین بار عرضه سند و مدرک و غیره از خدمات کتابخانه است که به موجب آن یک کاربر کتابخانه میتواند از کتابها، فیلمها، دی وی دی و میکروفیلم مدارک، نسخه تهیه کند. یا آنها را به امانت بگیرد (آیسون، ۱۹۹۵، ۴).
ممکن است در برخی مواقع روش همکاری به صورت مبادله باعث شود تا کتابخانه‌هایی که با یکدیگر همکاری می‌نمایند از وجود منابعی که در مجموعه‌ی خود دارند آگاه شوند و این موضوع به روند همکاری مؤثر می‌ انجامد. تا جایی که مراجعان برای بدست آوردن اطلاعات خود از کتابخانه معطل نمی‌شوند و هرکس به نحو مطلوب می‌تواند از منابعی که مورد نیازش می‌باشد استفاده نماید. اهداء ممکن است موجب ناهماهنگی در مجموعه کتابخانه شود که در اینصورت از پذیرفتن منابعی اهدایی اجتناب می‌شود. تا جایی که امکان دارد منابعی در کتابخانه نگهداری شود که مورد نیاز مراجعان باشد. امروزه همکاری میان کتابخانه‌ها^[۵]موضوع مورد بحث مقامات مختلف جوامع پیشرفته از جمله نمایندگان مجلس، شهرداران، مشاوران، سرپرستان و مدیران مدارس و در مجامع علمی میان رؤسای دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و مدیران آنها می‌باشد.
۲-۴-۱٫ همکاری بین کتابخانه‌ای در انواع کتابخانه‌ها
۲-۴-۲٫ همکاری کتابخانه‌ها در دانشگاه وروکلاو^[۶]