یکم. بسیاری از مصادیق موسیقی حرام، طوری است که همه آن را درک می‌کنند و مجتهد نیز به عنوان یک مکلف و فرد (همانند دیگران) نظر عرفی خود را بیان می‌کند و مصادیق موسیقی حرام و حلال را از یکدیگر جدا می‌سازد.
دوم. با اندکی تأمل در رساله‌ها و استفتایات مراجع تقلید، روشن می‌شود که آنان به هیچ وجه پا به عرصه موضوع نگذاشته و در آن حکم صادر نکرده‌اند؛ بلکه تنها در حکم کلی موسیقی نظر خود را بیان نموده‌اند. برای مثال وقتی از آنان درباره ی برخی از آلات موسیقی (از قبیل پیانو، گیتار، سه تار و …) سؤال می‌شود، در پاسخ می گویند: استفاده از آن‌ها به طور لهوی و مناسب مجالس فساد و خوش گذرانی حرام است و تشخیص آن بر عهده ی عرف است. در برخی موارد نیز به طور صریح اظهار داشته‌اند که تشخیص موسیقی حرام بر عهده ی عرف عام است؛ نه فقیه و یا کارشناس موسیقی (تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۵۹).

سوم. شارع مقدس فهم و شناخت الفاظ و مفاهیمی را که دارای حکم شرعی بوده، بر عهده ی عرف واگذار کرده و نظر و تشخیص او را مورد تأیید خود قرار داده است (مگر در موارد خاص)، (فاضل لنکرانی، ۱۴۲۲ ق، ج ۱، م ۶۷)، و تردیدی نیست که عرف متدین و متشرع، موسیقی لهوی را به خوبی می‌شناسد؛ هر چند از اصول و قواعد علمی آن هیچ گونه اطلاعی نداشته باشد. این امر در بسیاری از موضوعات صادق است؛ برای مثال قمار، قانون و قواعد علمی دارد و مومنانی که اهل قمار نیستند و از قواعد آن بی خبرند، قمار بودن آن را به خوبی می‌شناسند. بنابراین لازم نیست که فقیه از قواعد دقیق و پیچیده ی عمل موسیقی آگاهی داشته باشد تا بتواند فتوا صادر کند؛ بلکه همین اندازه برای او کافی است که دیدگاه دین را به کلیت خود بیان کند و تشخیص مصادیق و نمونه‌ها را به عرف و مردم واگذار نماید. افزون بر آن که برخی از فقیهان از علم موسیقی و رموز و دقایق آن آگاهی داشته‌اند.
۳-۱-۳- نظریه ی مراجع نسبت به طرب و لهو
«طرب ولهو» از واژه‌های اساسی و کلیدی که در باب غنا و موسیقی به کار می‌رود «طرب» به حالت سبکی عقلی گفته می‌شود که در اثر شنیدن آواز یا آهنگ در روان و نفس آدمی پدید می‌آید و او را از حد اعتدال خارج می‌کند. این امر تنها به حالت شادی اختصاص ندارد؛ بلکه ممکن است از آهنگ‌های غم و حزن آور نیز به دست آید. پس اختصاص دادن کلمه ی غنا به حالت شادی، توهمی بیش نیست؛ زیرا ممکن است از راه غنا حالت اندوه و حزن برای آدمی حاصل شود (خمینی،۱۳۸۱، ج ۱، باب الغنا ء، ص ۳۲۶). و از این راه اختیار و عنان آدمی از کف عقل او گرفته شود!!
گفتنی است که چه در باب شادی و چه در باب غم، غلبه هوای نفس و تهییج افکار باطل و تحریک شهوات نیز ملاک حصول غنا است. غنا همیشه فرحناک نیست؛ زیرا گاهی آدم هوا پرست از راه غنا و توجه به فقدان معشوق و یا محرومیت از عشق جنسی، دچار هیجانات گشته به اندوه و غم مبتلا می‌گردد.
مقصود فقیهان از واژه ی «لهو»، سازگاری و هم نوایی آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد وخوش گذرانی است؛ یعنی ممکن است نغمه ای طرب انگیز نباشد؛ ولی از نغمه‌هایی باشد که فقط در جلسات فاسقان و هوا پرستان رایج باشد، مطرب لهوی گفته می‌شود.
تمامی مراجع تقلید «لهوی بودن» را جزء و قید اصلی موسیقی حرام می‌دانند؛ ولی در قید «طرب انگیزی» اختلاف نظراست. عده ای بر این باورند که، این مشخصه به هیچ گونه تأثیری در موسیقی حرام ندارد و مقوم ماهیت غنا نیست؛ ولی برخی اظهار می‌دارند که موسیقی حرام باید از دو مشخصه ی «لهوی» و «طرب انگیزی» برخوردار باشد تا مشمول حرمت قرار گیرد. (آیات عظام: سیستانی، تبریزی، وحید، ومکارم، قید «مطرب» را لازم و شرط نمی‌دانند). افزون برآن گاهی در کلام و عبارات برخی از فقیهان واژه‌ی «مطرب» به کار رفته ولی مقصودشان لهوی بودن آن است (خمینی،۱۳۷۲، ج ۲، (مکاسب محرمه)، س ۲۷؛ تبریزی، ۱۳۷۸، س ۱۰۴۷ و ۱۰۵۰؛ خویی،۱۴۱۳ ق، ج ۱، س ۱۰۰۱).
۳-۱-۴- مجالس لهو و لعب
منظور مجالسی است که برای عیاشی، هوس رانی و رقص و پایکوبی تشکیل شده و نزد عرف متدینین مجلس گناه محسوب گردد. اگر هر موسیقی ای به هر کیفیتی نواخته شود، متناسب با مجلس فسق وگناه باشد و انسان رابه یاد فضای مجالس یاد شده بیندازد (مکارم، ۱۳۷۹، ج ۲، س ۷۰۴؛ بهجت، ۱۳۷۹، متنفرقه م ۲۰؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۳۱؛ سیستانی sistani.org، موسیقی، ش ۱؛ تبریزی، بی تا، ج ۱، س ۱۰۱۲ و ۱۰۱۳، س ۹۱۹؛ بقیه پرسش تلفنی مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۵- موسیقی لهوی از نظر مراجع تقلید
باید دانست لهو انواعی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱- مشغول شدن انسان به امور غیر مهم و بی معنا و بیهوده؛ مانند: بازی با تسبیح، بازی با محاسن صورت و برخی از اموری که هیچ فایده ی عقلایی در بر ندارد.
۲- مشغول شدن به اموری که اوقات فراغت را پر می‌کند و دارای فایده‌ی عقلایی است؛ چنان که حضرت علی (ع) از پیامبر اسلام (ص) نقل می‌کند. «نِعمَ اللهوُ المِغزَلُ لِلمَرأه الصالِحَهِ»؛ «بافندگی زن صالحه، لهو و سرگرمی خوبی است»(حرعاملی،۱۳۸۵، ج ۶، ص ۱۸۵).
۳- مشغول شدن به اموری که باعث طرب و شادی نفسانی و خارج شدن از حد اعتدال می‌گردد؛ مانند غنا و نواختن موسیقی.
در متون دینی، هیچ گاه لهو به صورت فراگیر و مطلق حرام نبوده؛ بلکه نوع خاصی از آن مورد مذمت و حرمت قرار گرفته است. «لهوحرام» آن است که شارع مقدس به طور جزیی و مشخص، به آن تصریح کرده و مورد نهی و سرزنش خود قرار داده است، مانند نواختن موسیقی و استماع آن.
آیت الله بروجردی می‌فرماید: حرمت برخی انواع لهو هرچند قطعی است؛ ولی نمی‌توان آن را به همه ی اقسام آن سرایت داد. لهو حرام آن است که انسان را از حد اعتدال و طبیعی خود بیرون آورد و باعث کاهش یا سلب جدیت عقل شود؛ مانند برخی آهنگ‌های موسیقی که هر کس بشنود، او را در حرکات و رفتار بی اختیار می‌سازد (هر چند از عاقل‌ترین انسان‌ها باشد)(طباطبایی بروجردی، تقریر أبحاث، ۱۳۷۸، ص ۲۳۴). شبیه این سخن از آیت الله وحید خراسانی نیز نقل شده است (حسینی، ۱۳۸۶، صص ۹ و ۷۸).
۳-۱-۶- ملاک در حرمت موسیقی
ملاک حرمت استماع غنا و موسیقی، بعضی از فقها طرب انگیز بودن و مناسب بودن آن با مجالس لهو و لعب می‌دانند و گروهی دیگر ملاک حرمت را، تنها مناسب با مجالس لهو لعب می‌دانند.
آیات عظام امام، بهجت، خامنه ای، صافی، فاضل و نوری: ملاک حرمت آن‌ها، هر دو مورد
است (خمینی،۱۳۷۲، ج ۲، س ۲۷؛ فاضل، ۱۳۷۹، ج ۱، س ۱۰۰۵ و ۹۸۷ و ۹۸۸ و ۹۷۴؛ خامنه ای ۱۳۷۹، س ۱۱۳۲؛ صافی، ۱۳۷۸، ج ۱، س ۹۹۵ و ۱۰۱۸).
آیات عظام تبریزی، سیستانی، مکارم و وحید: ملاک حرمت آن‌ها، مناسب بودن با مجالس لهو و لعب خوش گذرانی است. (سیستانی، بی تا، ج ۲، م ۲۰؛ وحید، ۱۴۱۹ ق، ج ۳، م؛۱۷ تبریزی، ۱۴۱۵ ق، م ۱۷؛ مکارم، ۱۳۷۹، ج ۱، س ۵۱۹ و ۵۲۰).
۳-۱-۷- مرجع تشخیص موسیقی
۳-۱-۷-۱- پرسش
ملاک و مرجع تشخیص موسیقی و غنای حرام، در نظام اسلامی کیست؛ وزارت ارشاد، حوزه ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، کارشناسان موسیقی، فقیهان و یا عرف؟
طبق نظر همه مراجع: در تعیین و تشخیص موسیقی حرام و حلال، باید به عرف عام مراجعه کرد؛ نه شخص مکلف یا نهاد و یا شخص دیگر(مکارم،۱۳۷۹، ج ۲، ص ۶۹۵؛ صافی،۱۳۷۸، ج ۱، س۹۹۴ و ۱۰۱۸ و ۱۰۲۰؛ تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۷۷ و ۱۰۵۰ و ۱۰۵۹؛ فاضل، ۱۳۷۸، ج ۱، س ۹۹۶؛ ۱۰۱۸ و ۱۰۲۰؛ تبریزی، ۱۳۷۸، س ۱۰۷۷ و ۱۰۵۰ و ۱۰۵۹؛ فاضل ۱۳۷۸، ج ۱، س ۹۹۶؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۵۴ و ۱۱۲۷؛ سیستانی، بی تا، ج ۲، م ۲۰؛ نوری،۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۰۰۸؛ وحید،۱۴۱۹ ق، ج ۳، م ۱۷).
البته فقیهان، کارشناسان موسیقی و نهادهای فرهنگی نیز می‌توانند در زمینه ی موضوعات، اظهارنظر کرده و موسیقی و غنای حرام و حلال را بر اساس نظر عرفی خود، معرفی کنند.
۳-۱-۸- ویژگی‌های موسیقی بدون کلام
ویژگی‌های موسیقی (بدون کلام) حرام آیا داشتن ریتم تند، ایجاد رقص در شنونده، طرب انگیزی آن و یا هیچ کدام می‌باشد؟ که در این جا نظریه مراجع بدین شرح است:
آیات عظام امام خمینی، خامنه ای، فاضل و نوری: معیار حرمت موسیقی، مطرب و لهوی بودن آن و مناسبت آن با مجالس گناه و خوش گذرانی و فساد است (خمینی،۱۳۷۲، ج ۲، س ۲۷؛ فاضل،۱۳۷۹، ج ۱، س ۱۰۰۵ و ۹۸۷ و ۹۸۸ و ۹۷۴؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۲۷ و ۱۱۳۲).
آیات عظام بهجت و صافی: نواختن و استفاده از موسیقی، به طور مطلق حرام است (صافی،۱۳۷۸، ج ۱، س ۹۹۵ و ۱۰۱۸؛ بقیه، پرسش تلفنی از مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
آیات عظام تبریزی، سیستانی، مکارم و وحید: معیار حرمت موسیقی، لهوی و مناسب بودن آن با مجالس گناه و خوش گذرانی و فساد است (سیستانی، بی تا، ج ۲، م ۲۰؛ وحید،۱۴۱۹ ق، ج ۳، م ۱۷؛ تبریزی، ۱۴۱۵ ق، م ۱۷؛ مکارم،۱۳۷۹، ج ۱، س ۵۱۹ و ۵۲۰).
تبصره: موسیقی حرام معمولاً دارای نشانه‌های یادشده است؛ ولی گاه ممکن است لهوی و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانی باشد؛ امّا با وجود آن دارای ریتم تند و ایجاد حالت رقص در شنونده نباشد. در این صورت نیز گوش دادن به آن حرام است.
۳-۱-۱-۹- استماع موسیقی
۳-۱-۹-۱- حکم گوش دادن به آهنگ بدون کلام
آیات عظام امام، بهجت، خامنه ای، فاضل و نوری: گوش دادن به هر آهنگی که مطرب و لهوی و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانی است، جایز نیست (هر چند مشتمل بر گناه نباشد) (خمینی،۱۳۸۱، ج ۲، س ۲۷ و ۲۸؛ فاضل،۱۳۷۹، ج ۱، س ۹۹۵ و ۹۹۹ و ۱۰۰۵؛ بهجت،۱۳۷۹، م ۲۰؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۴۰؛ بقیه، پرسش تلفنی مرکز ملی پاسخ گویی ۰۹۶۴۰).
آیات عظام تبریزی، سیستانی، مکارم و وحید: گوش دادن به هر آهنگ لهوی که مناسب مجالس گناه و خوش گذرانی است، جایز نیست (هر چند مشتمل بر کلام نباشد). (تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۴۶ و ۱۰۶۵؛sistani.org، موسیقی، ش ۱؛ مکارم،۱۳۷۹، ج ۲، س ۷۰۳ و ۷۰۸؛ وحید،۱۴۱۹ ق، ج ۳، م ۱۷).
آیت الله صافی: گوش دادن به هر آهنگی که مطرب و لهوی و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانی است، جایز نیست و گوش دادن به آهنگی که از نواختن آلات موسیقی تولید می‌شود، حرام است (صافی،۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۰۱۸).
تبصره: آیت الله بهجت بین نواختن موسیقی و استماع آن تفاوت گذاشته است؛ نواختن آلات موسیقی – هر چند مشترک باشد – به مطلق حرام است؛ ولی استماع آن تنها اگر به صورت لهوی باشد، حرام است (بهجت،۱۳۷۹، م ۲۰).
۳-۱-۹-۲-گوش دادن به آهنگ بدون توجه به اشعار همراه با آن
همه ی مراجع: گوش دادن به موسیقی حرام جایز نیست و توجه نداشتن به محتوا و عدم شناخت زبان خواننده، هیچ تأثیری در آن ندارد (خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۴۱ و ۱۱۵۷؛ مکارم،۱۳۷۹، ج ۲،س ۷۰۱،۷۰۸؛ تبریزی، بی تا. ج ۵، س ۱۱۵۲؛ سیستانی،sistani.org موسیقی، ش ۲۲؛ بقیه؛ پرسش تلفنی مرکز ملی پاسخ گویی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۹-۳-استماع موسیقی بدون تأثیر
همه ی مراجع موسیقی بدون تأثیر را اگر از نوع موسیقی حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست؛ هر چند در شخص تأثیر نداشته باشد (خمینی،۱۳۷۹، ج ۳، س ۱۱۰؛ مکارم،۱۳۷۹، ج ۲، س ۶۹۴ و ۶۹۸؛ صافی، ۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۱۰۳ و ۱۰۱۷؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۳۱ و ۱۱۳۵ و۱۱۵۵؛ تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۳۹؛ فاضل، ۱۳۷۹، ج ۱، س ۹۹۶؛ سیستانی، موسیقی
sistani.org، ش ۵؛ بقیه: پرسش تلفنی ازمرکزملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
بنابراین موسیقی حرام، غالباً آثار ناپسندی دارد و باعث بیگانگی از خدا و تحریک شهوت و آلودگی به مفاسد دیگر می‌شود؛ ولی حکم تابع این امور نیست و اگر به فرض، در موردی موسیقی حرام، هیچ تأثیری در روح و روان انسان بر جای نگذارد، باز گوش دادن به آن جایز نیست.
۳-۱-۹-۴- استماع موسیقی شعرهای مذهبی
همه مراجع؛ معیار در حرمت موسیقی، مطرب و لهوی بودن آن است؛ هر چند با محتوای اشعارمذهبی و اسلامی باشد (خمینی،۱۳۷۲، ج ۲، س ۲۵؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۵۷؛ بهجت، ۱۳۷۹، ج ۱، م ۱۴۴۹؛ صافی، ۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۰۰۳؛ نوری،۱۳۷۸، مسایل مستحدثه؛ وحید،۱۴۱۹ق، ج ۳، م ۸ و ۱۷؛ فاضل،۱۳۷۹، ج ۱، س ۹۹۹؛ تبریزی، بی تا، ج ۱،