شکل ۱۳-۱- نمای شماتیک ژیروسکوپ ارتعاشی نوری میکروماشین شده

شکل ۱۴-۱- نمای شماتیک ژیروسکوپ MOEM

فصل دوم
تبیین فرایند تحریک در ژیروسکوپ های ارتعاشی
۱-۲- مقدمه
در این قسمت بطور خلاصه انواع ارتعاشات مکانیکی برای درک بهتر فرایند تحریک مورد بررسی قرار می گیرند. ما ارتعاشات را به رده های مجزا بر حسب نوع ارتباطشان بین فرکانس اعمالی و فرکانس طبیعی ساختار تقسیم بندی می کنیم. در واقع تحلیل دینامیکی اکثر ساختارهای واقعی با بهره گرفتن از مدل های چند درجه آزادی صورت می گیرد. فرض می کنیم که شکل کلی معادلات حرکت یک ساختار N درجه آزادی بصورت زیر باشد:

M + C+ K+ () = _۱(t) + _۲(t)(1-2)
که M ماتریس جرم، C ماتریس میرایی، K ماتریس سختی(صلبیت) و ()یک بردار غیر خطی است که در ساختار قرار گرفته است. سمت راست معادله نشان دهنده نیروی خارجی وارد شده به ساختار است. در معادله (۱-۲)، M،C،K و_۲(t) ماتریس های N×N هستند. ازسوی دیگر بردارجابجایی(t)، ترم غیر خطی () و بردار نیروی_۱(t) ، بردارهای ( N×۱) می باشند. نیروی برداری اعمال شده به سیستم _۱(t) و ماتریس _۲(t) توابع زمانی متناوبی هستند که مقادیر آنها بترتیب برابرند با f₁cosΩ_۱t و f₂cosΩ_۲t
در معادله(۱-۲) اگر مقادیر_۱(t) و _۲(t) برابر صفر باشند، ارتعاشات از نوع آزاد خواهد بود که در این حالت تمامی ترم های معادله شامل بردار جابجائی (t) یا مشتقات آن می باشد و ضرایب معادله هم وابسته به زمان نخواهد بود. ارتعاشات آزاد در سیستم واقعی بخاطر اتلاف انرژی بتدریج از بین می رود و سرانجام سیستم به حالت سکون در وضعیت تعادل می رسد.
از سوی دیگر ارتعاشات را وقتی اجباری می نامیم که یک یا چند نیروی متناوب خارجی به سیستم اعمال شوند. در این حالت، معادله حرکت را می توان بوسیله یک تابع پریودیک (متناوب) معینی از زمان بیان نمود.
وقتی فرکانس اعمالی متناوب باشد، نوسانات در نقاط اوج دامنه بصورت رزونانسی در می آیند. همانطور که در شکل۱-۲ نشان داده شده رزونانس خارجی ایجاد شده را می توان به سه رده تقسیم بندی نمود: رزونانس اولیه، رزونانس ثانویه و رزونانس پارامتری.
در بیشتر سیستم های مکانیکی، توجه ما به رزونانس اولیه به این خاطر است که فرکانس اعمالی نزدیک به یکی از فرکانس های طبیعی سیستم می باشد. وقتی سیستم غیرخطی باشد، سیستم ممکن است در یک فرکانس متفاوتی از رزونانس اولیه نوسان کند که در نتیجه بصورت رزونانس ثانویه در خواهد آمد. رزونانس ثانویه را می توان به سه نوع وابسته به فرکانس طبیعی سیستم تقسیم بندی نمود: رزونانس هارمونیک تحتانی، رزونانس هارمونیک فوقانی و رزونانس هارمونیک تحتانی- فوقانی[۹].
علاوه بررزونانس های اولیه و ثانویه رزونانس دیگری بنام رزونانس پارامتری نیز وجود دارد.این رزونانس بوسیله نیروی خارجی یا ارتعاش متناوب بعضی از پارامترهای سیستم که نسبت به حرکت سیستم حساس می باشند، رخ می دهد. زمانی از نیروی خارجی برای ایجاد رزونانس پارامتری استفاده می شود که جهت راستای نوسان رزونانس های اولیه و ثانویه با هم یکی بوده و در اینصورت جهت نیرو باید بر راستای این نوسان عمود باشد. رزونانس پارامتری را به دو صورت می توان طبقه بندی نمود : رزونانس پارامتری پایه (اولیه) و رزونانس پارامتری اصلی.

شکل ۱-۲- طبقه بندی رزونانس خارجی

شکل ۲-۲- طبقه بندی رزونانس داخلی
رزونانس های داخلی را رزونانس پارامتری خودکار نیز می نامند زیرا حفظ رزونانس سیستم بواسطه برخی روابط که میان فرکانس های طبیعی سیستم وجود دارد صورت می گیرد. همانطور که در شکل ۲-۲ نشان داده شده وقتی رابطه بین فرکانس های طبیعی یک نسبت عددی صحیح می باشد، انتقال انرژی از حالت فرکانس بالا به حالت فرکانس پایین اتفاق می افتد[۱۰].
۲-۲- تحریک پارامتری
نایوف و ماک در سال ۱۹۷۹ و باتئو در سال ۲۰۰۵ ،[۱۱]،جزئیات فرایند تحریک را تشریح کردند. یک معادله دیفرانسیل شامل ضرایب متغیر با زمان را بصورت زیر در نظر می گیریم :
+ P₁(t) + P₂(t)x = f (t) (۲-۲)
در معادله فوق اگر بجای تحریک خارجی صفر بگذاریم یعنی f (t)= 0 ، ترم های وابسته به زمان در معادله می تواند بر تحریک تأثیر بگذارد. همانطور که در معادله (۲-۲) نشان داده شده تحریک ثابت همراه با تحریک خارجی می تواند ظاهرگردد. این معادله خطی بوده، ضرایب آن ثابت نبوده و جواب عمومی آن را می توان از جمع جواب خصوصی معادله کامل با جواب عمومی معادله همگن بدست آورد. اگر x₁(t)وx₂(t) دو جواب مستقل از معادله همگن باشند، جواب عمومی را می توان با ترکیب خطی x(t) = C₁ x₁(t) +C₂ x₂(t) بدست آورد.
مدل سیستم بوسیله یک معادله دیفرانسیل مرتبه دوم از نوع معادله (۱-۲) اما بدون تحریک خارجی و با توابع P₁(t) و P₂(t) که متناوب با زمان و با دوره تناوب Tمی باشد، مورد بررسی قرار می گیرد.
برسی این نوع از معادلات در سال ۱۸۸۳ توسط فلوکات صورت گرفت و منتشر گردید و از اینرو به نظریه فلوکات معروف شد.
+ P₁(t) + P₂(t)x = ۰ (۳-۲)
بواسطه تبدیل مطرح شده در زیر:
x = exp[ − P₁(t)d(t) ]
معادله (۳-۲) را می توان بصورت زیر نوشت :
+ P(t) = 0 (۴-۲)
که

۳-۱-۹-۱۶-۱-۲- پرسش
بعضی از موسیقی‌های تلویزیون، همان موسیقی غربی است که تنها آوازش برداشته شده است. آیا گوش دادن آن به صرف این که در نظام اسلامی پخش می‌شود، جایز است؟ به تعبیر دیگر آیا ممکن است مکان پخش موسیقی در حکم تأثیر داشته باشد؟
همه ی مراجع: اگر از نوع موسیقی حرام باشد، گوش دادن به آن جایز نیست و محل پخش، تأثیری در جواز و حرمت آن ندارد (مکارم،۱۳۷۹، ج ۲، س ۷۱۷؛ صافی،۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۰۰۲؛ تبریزی، ۱۳۷۸، س ۱۰۴۳؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۴۱؛ سیستانی،www.sistani.org موسیقی، ش ۲۲؛ بقیه، پرسش تلفنی ازمرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۹-۱۷- موسیقی و نهی از منکر
بیشتر وقت‌ها در عروسی‌ها به پخش نوارهای موسیقی می‌پردازند که بعضی از آن‌ها از صدا و سیما هم پخش می‌شود؛ در این صورت همه ی مراجع، اگر از نوع موسیقی حرام باشد، گوش دادن به آن را جایز نمی‌دانند.
در این گونه مجالس نظر فقها بر این است که؛ مردم یا نیروی انتظامی و یا بسیج و یا نهاد دیگری وظیفه دارند آن‌ها را از این عمل باز دارند و نهی از منکر کنند. صرف پخش شدن آن از صدا و سیما، دلیلی بر جواز آن نیست؛ ولی صداهای مشکوک اشکال ندارد(مکارم،۱۳۷۹، ج ۲، س ۱۳۷۲ و ۱۷۱۲؛ صافی،۱۳۷۸،؛ تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۷۱ و ۱۰۵۹؛ فاضل،۱۰۷۱ و ۱۰۵۹؛ فاضل،۱۳۷۹، ج ۱، س ۹۴۷ و ۹۴۶، و ۹۵۵؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۵۴ و ۱۰۶۶ و
۱۱۳۹؛ سیستانی؛www.sistani.org، موسیقی، ش ۱۳ و ۲۲؛ بهجت،۱۳۷۹، م ۱۶۰۸؛ نوری، ۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۰۱۱ و ۱۰۱۵).
تبصره: در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، متوقف بر تشخیص موضوع و تحقق شرایط آن است و تعرض به خانه‌های مردم، جایز نیست و نیروهای انتظامی باید مطابق مقررات عمل کنند.
۳-۱-۹-۱۷-۱- نهی از منکر دربرابر موسیقی خوابگاه
در مورد کسانی که در خوابگاه‌های دانشجویی به موسیقی‌های مبتذل گوش می‌دهند، چه باید کرد؟
همه مراجع: اگر احتمال تأثیر می‌دهید، در صورت فراهم بودن سایر شرایط، باید نهی از منکر کنید و یا به مسئولان دانشگاه اطلاع دهید و اگر نمی‌پذیرند، واجب است از گوش دادن به آن اجتناب کنید و چنان چه به طور ناخودآگاه به گوش شما برسد، اشکال ندارد (پرسش تلفنی ازمرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۹-۱۸- حکم استماع انواع موسیقی
موسیقی سنتی وغربی با انواع آن، اگر مطرب و لهوی باشد استماع آن حرام است.
از میان انواع موسیقی‌ها از قبیل اصیل (سنتی)، کلاسیک، محلی، پاپ و … تفاوتی در حکم ندارند بنابراین طبق فتوای همه ی مراجع، هیچ گونه تفاوتی میان آن‌ها در حکم نیست و معیار حرمت استماع موسیقی، مطرب و لهوی بودن آن است (صافی،۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۰۰۲؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۲۷ و ۱۱۴۶؛ مکارم،۱۳۷۹، ج ۱، س ۵۲۷؛ تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۴۳؛ سیستانی،www.sistani.org، موسیقی، ش ۲۶ و ۲۲ و ۵؛ نوری،۱۳۷۸، ج ۲، س ۵۴۸؛ بقیه؛ پرسش تلفنی از مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).

۳-۱-۹-۱۸-۱- موسیقی خارج از کشور
گوش دادن به موسیقی حرام است فرقی ندارد در خارج تولید شده باشد یا داخل کشور.
۳-۱-۹-۱۸-۱-۱- پرسش
گوش دادن به ترانه‌ها و موسیقی‌های تولید شده در خارج، چه حکمی دارد؟
همه ی مراجع: گوش دادن به موسیقی حرام، جایز نیست و هیچ تفاوتی بین تولید داخل و خارج نیست(مکارم،۱۳۷۹، ج ۲، س ۷۱۷؛ صافی،۱۳۷۸، ج ۱، س ۱۰۰۲؛ تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۴۳؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۴۱؛ سیستانی،sistani.org موسیقی، ش ۲۲؛ خمینی
،۱۳۸۱، ج ۲، س ۲۸ و پرسش تلفنی ازمرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۹-۱۸-۲- استماع نوار غیرقانونی
گوش دادن به نواری که از نظر قانونی غیرمجاز است؛ ولی شرعاً غنا و مطرب محسوب نمی‌شود، طبق نظر همه ی مراجع؛ اگر موسیقی و غنای حرام نباشد، گوش دادن به آن حرام نیست؛ ولی رعایت قانون و مقررات واجب است(مکارم،۱۳۷۹، ج ۲، س ۷۱۲؛ صافی،۱۳۷۸، ج ۱، س۱۰۲۰و ۱۰۱۸ و ۹۹۸؛ تبریزی،۱۳۷۸، س ۱۰۴۳ و ۱۰۵۰؛ فاضل،۱۳۷۹، ج ۱، س ۹۹۵ و ۱۰۰۴ و۱۰۰۲ و ۹۹۹؛ خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۳۹؛ سیستانی،sistani.org موسیقی، ش
۲۷ و ۲۲ و ۱۰؛نوری،۱۳۷۸، ج ۲، س ۵۴۱ و ۵۴۷؛ بقیه: پرسش تلفنی از مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۹-۱۹- استماع موسیقی طبق نظر مرجع تقلید
در گوش دادن به موسیقی هر کس باید طبق نظر مرجع تقلید خود عمل کند.
۳-۱-۹-۱۹-۱- پرسش
اگر فتوای ولی فقیه با مرجع تقلید، در گوش کردن به بعضی از موسیقی‌های صدا و سیما تفاوت داشته باشد، تکلیف چیست؟
همه ی مراجع: هرکس باید به فتوای مرجع تقلید خود عمل کند (خامنه ای،۱۳۸۱، س ۱۱۳۶؛ بقیه مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی،۰۹۶۴۰).
۳-۱-۱۰- آموزش و ترویج موسیقی
۳-۱-۱۰-۱- نشر کتاب موسیقی
اصل نشر علم موسیقی در قالب کتاب اشکالی ندارد. پرسشی در این زمینه بیان شده است.
۳-۱-۱۰-۱-۱- پرسش
حکم انتشار کتاب در زمینه مسایل آموزشی و تحقیقی موسیقی چیست؟
همه ی مراجع: اصل نشر و تألیف کتاب، در علم موسیقی اشکال ندارد (پرسش تلفنی ازمرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۱۰-۲- چاپ آگهی موسیقی
چاپ آگهی در مطبوعات و یا انعکاس در صدا و سیما به منظور جلب افراد مورد نظر، برای آموزش موسیقی طبق نظر همه ی مراجع (به جز بهجت و صافی)؛ اگر به منظور جذب افراد برای آموزش موسیقی حرام و ترویج این نوع موسیقی باشد جایز نیست (پرسش از مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰). و آیات عظام بهجت و صافی، این کار را حرام می‌دانند. (همان).
۳-۱-۱۱- حکم نگه داری آلات موسیقی
نگه داری آلات موسیقی طبق نظر:
آیات عظام امام، خامنه ای، سیستانی، فاضل، مکارم و نوری: اگر از آلاتی آ ست که به لهو و حرام اختصاص دارد، نگه داری آن‌ها جایز نیست و باید آن‌ها از بین برد؛ ولی اگر از آلات مشترک است، اشکال ندارد (خمینی،۱۳۷۲، ج ۲، س ۳۰ و ۴۱؛ فاضل،۱۳۷۹، ج ۱، س ۹۹۲ و ۱۰۰۰؛سیستانی، بی تا، ج ۲، م ۱۱؛ بقیه پرسش تلفنی از مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی۰۹۶۴۰).
آیات عظام تبریزی و وحید: اگر از آلاتی است که به لهو و حرام اختصاص دارد، نگه داری آن‌ها بنابر احتیاط واجب جایز نیست و باید آن‌ها را از بین برد؛ ولی اگر از آلات مشترک است و منفعت حلالی (هرچند کم) در بر داشته باشد؛ اشکال ندارد (وحید، ۱۴۱۹ ق، ج ۳، م ۸ و ۹ تبریزی،۱۴۱۵ ق، ج ۲، م ۸ و ۹).
آیات عظام بهجت و صافی: نگه داری آلات موسیقی (لهو) جایز نیست و باید آن‌ها را از بین برد (صافی، ۱۳۷۸، ج ۱، س ۹۹۶؛ بهجت، بی تا، ج ۱، م ۱۴۴۱ و ۱۴۴۲ و پرسش تلفنی از مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۱۲- نمایشگاه آلات موسیقی
حکم تشکیل نمایشگاه آلات موسیقی طبق نظر همه ی مراجع: حکم نگه داری آلات موسیقی را دارد (پرسش از مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی ۰۹۶۴۰).
۳-۱-۱۳- نمایش آلات موسیقی
آن چه از تلویزیون پخش می‌شود، باید جنبه ی تصویری و دیداری داشته باشد متأسفانه سال‌ها است که تلویزیون صدای موسیقی را پخش می‌کند و روی این صدا تصویر منظره و طبیعت قرار می‌دهد. هنرمندان این رشته، این اقدام تلویزیون را توهین به اصل موسیقی می‌دانند و می گویند: چگونه است که صدای ساز پخش می‌شود، لیکن تصاویر آن ممنوع است، حال این سؤال مطرح است که؛ اگر موسیقی حلال پخش می‌شود، آیا نشان دادن آلات آن از سیمای جمهوری اسلامی حرام است؟
همه ی مراجع (به جز بهجت و صافی): نشان دادن ابزار و آلاتی که به لهو و حرام اختصاص دارد، جایز نیست؛ ولی نمایش آلات مشترک اشکال ندارد (همان).
آیات عظام بهجت و صافی: نمایش ابزار و آلات موسیقی جایز نیست (همان).

آنچه در ذیل می‌آید سازوکارها و راهبردهایی است که زمینه‌های حفظ عزت و سیادت اسلامی را فراهم و یا یا از خدشه‌دار شدن آن جلوگیری می‌کند:
۷-۳-۱- تقدم مصالح معنوی بر مصالح مادی
گاهی تأمین نیازهای مادّی با رعایت مصالح معنوی تزاحم می‌یابد. در این‌صورت کدام اصل می‌تواند در رفع این تزاحم و تنظیم روابط اجتماعی به‌ما کمک کند؟ و آیا عالی‌ترین حد از مصالح مادّی را باید مقدم داشت و رشد معنوی را کنار گذاشت یا به‌قیمت پذیرش رشد مادی کم‌تر، مصالح معنوی را نیز تأمین نمود؟ این پرسش، تنها به‌ روابط داخلی جامعه محدود نمی‌شود، بلکه در روابط میان‌فرهنگی نیز این تزاحم و پرسش مطرح می‌شود.
اگر تزاحمی بین مادّیات و معنویات پیدا شد، معنویات مقدم خواهند بود؛ زیرا انسانیت انسان و کمال حقیقی او در سایه معنویات به‌دست می‌آید. معنویات انسان را به‌خدا نزدیک می‌سازد و زندگی مادّی مقدمه دست‌یابی به معنویات و وسیله تأمین آن خواهد بود.
البته در فرض‌هایی نادر ممکن است مرتبه‌ای از مصالح معنوی، فدای مراتب عظیمی از مصالح شود که اگر آن مصالح مادّی تأمین نشود، مصالح معنوی هم در درازمدت به‌خطر می‌افتد. اما این فرضی نادر است و اصل کلی بر این است که مصالح معنوی بر مصالح مادّی مقدم است.^[۸۷۲]
پیشوایان اسلام سلام‌الله علیهم اجمعین فرموده‌اند: «اجعل مالک دون نفسک واجعل نفسک دون دینک».^[۸۷۳] اگر جانت در معرض خطر هست، مالت را فدای جانت کن؛ اگر خطر دایر شد بین مال و جان، مال را فدای جان کن؛ اما اگر امر دایر شد بین جان و دین: زنده ماندن با کفر یا کشته شدن با ایمان؛ کدام را انتخاب کنیم؟ «اجعل دینک دون نفسک»، جانت را سپر دینت کن اگر چه کشته شوی ضرر نمی‌کنی. «قل هل تربصون بنا الا احدی الحسنیین» کسی که در راه دینش کشته شود چه ضرری می‌کند؟… در نتیجه از دیدگاه اسلامی مصالح دینی و معنوی از مصالح مادی مهم‌تر است.^[۸۷۴]
امام سجاد علیه‌السلام در دعای چهارم صحیفه سجادیه به تمجید کسانی می‌پردازد که «در راه پیروز ساختن رسالت نبی اکرم ص از همسران و فرزندان مفارقت گزیدند و براى تثبیت نبوتش با پدران و پسران خود کارزار کردند و به برکت او پیروزى یافتند.»^[۸۷۵] گاهی برای اعتلای دین و تحقق اهداف رسالت، راهی جز بریدن از تعلقات مادی(قومیت و ملیت و تمامی دارایی ها و افتخارات دنیوی) وجود ندارد. خود پیامبر اکرم ص «در دعوت بسوى خداوند با خویشان خود در افتاد و براى خشنودى او با قبیله خود کارزار نمود و در راه احیاى دین او رشته خویشاوندى خود را بگسیخت و نزدیکترین بستگانش را به علت اصرار بر انکار او از خویش دور کرد.»^[۸۷۶] مال و اموال، فرزند و خویشاوند، ملیت و قومیت و حتی جان می‌بایست در مواقع لزوم فدای دین باشد و افراد هنگامی که می‌باید میان دین و فرامین الاهی و دنیا و هر آنچه بدان وابسته است یکی را برگزینند، به سمت دین می‌روند و این مفهوم انسانی ایده‌آل از منظر دین است. سیدالساجدین علیه السلام این مهم را به زیبایی در دعای نهم صحیفه بیان کرده است: «خدایا و هر زمان که از ما تقصیرى سر زند که مستوجب خسران در دین یا زیان در دنیا شویم، پس آن خسران را در آن یک که زود گذرتر است (یعنى دنیا) قرار ده و عفو از عقوبتت را در آنچه دوامش طولانى‏تر است (یعنى دین) بر قرار ساز و چون آهنگ دو کار کنیم که یکى از آنها ترا از ما خشنود کند و آن دیگر ترا بر ما خشمگین سازد.، پس به آنچه ترا از ما خشنود کند متمایلمان ساز.»^[۸۷۷] و پیامبر اکرم ص اینگونه بود که «در راه تبلیغ دین اسلام جان خود را در رساندن پیام تو(خداوند تبارک و تعالی ) خود را به مشقت ‌انداخت و به سبب دعوت به شریعت تو به رنج می‌افکند و به نصیحت پذیرندگان دعوتت مشغول داشت.»^[۸۷۸] دورترین مردم را به جهت پذیرفتن دین تو به خود نزدیک ساخت، و براى تو با دورترین مردم دوستى گزید و با نزدیک‌ترین آنها دشمنى ورزید.^[۸۷۹] به سرزمین غربت و محل دورى از جایگاه اهل و عشیره‌اش و منشأ و مولد و محل آرامش‌اش هجرت کرد، به قصد آنکه دین تو را عزیز سازد و به کمک تو بر کافران غلبه نماید.^[۸۸۰] سعى ایشان را به پاس آنکه در راه تو از شهر و دیار قوم خود هجرت کردند و خویش را از فراخى زندگى به سختى و تنگى در افکندند، مشکور دار و (همچنین) آنان را که براى اعزاز دینت ستم دیدند را خشنود فرماى.^[۸۸۱]

۷-۳-۲- تقدم مصالح جمعی بر منافع فردی
جایی که منافع فردی با مصالح جمعی تعارض داشته باشد، مصالح جمعی بر منافع فردی مقدم داشته می‌شود. از نگاه اسلام، منافع جمع بر منافع فرد، ترجیح دارد، هرچند به‌ضرر فرد یا گروه خاصی باشد؛ از همین‌روست که مسلمانانی را که با کفّار، پیمان بسته بودند، مکلف به ‌پایبندی بدان می‌کند؛ چرا که رعایت جانب عدالت اجتماعی را لازم‌تر و واجب‌تر از منتفع و یا متضرّر نشدن یک فرد می‌داند.^[۸۸۲] نیازهای مشترک اجتماعی و روابط ویژه زندگی انسانی، انسان‌ها را آنچنان‏ به ‌یکدیگر پیوند می‏زند و زندگی را آنچنان وحدت می‏بخشد که افراد را در حکم مسافرانی قرار می‏دهد که در یک اتومبیل و یا یک هواپیما یا یک کشتی‏ سوارند و به‌سوی مقصدی در حرکت‏اند و همه با هم به‌منزل می‏رسند و یا همه‏ با هم از رفتن می‏مانند و همه با هم دچار خطر می‏گردند و سرنوشت یگانه‏ای‏ پیدا می‏کنند. چه زیبا مثلی آورد رسول اکرم (ص) آنجا که فلسفه امر به‌معروف و نهی‏ از منکر را بیان می‏کرد: «گروهی از مردم در یک کشتی سوار شدند و کشتی سینه دریا را می‏شکافت‏ و می‏رفت. هر یک از مسافران در جایگاه مخصوص خود نشسته بود. یکی از مسافران به ‌عذر اینکه اینجا که نشسته‏ام جایگاه خودم است و تنها به‌خودم‏ تعلق دارد، با وسیله‏ای که در اختیار داشت به ‌سوراخ کردن همان نقطه‏ پرداخت. اگر سایر مسافران همانجا دست او را گرفته و مانع می‏شدند، غرق‏ نمی‏شدند و مانع غرق شدن آن بیچاره نیز می‏شدند».^[۸۸۳]
صفوان جمال مردى بود که- به اصطلاح امروز- یک بنگاه کرایه وسائل حمل و نقل داشت که آن زمان بیشتر شتر بود، و به‌قدرى متشخص و وسائلش زیاد بود که گاهى دستگاه خلافت، او را براى حمل و نقل بارها مى‏خواست. روزى هارون براى یک سفرى که مى‏خواست به مکه برود، لوازم حمل و نقل او را خواست. قراردادى با او بست براى کرایه لوازم. ولى صفوان، شیعه و از اصحاب امام کاظم است. روزى آمد خدمت امام و اظهار کرد- یا قبلًا به امام عرض کرده بودند- که من چنین کارى کرده‏ام. حضرت فرمود: چرا شترهایت را به ‌این مرد ظالم ستمگر کرایه دادى؟ گفت: من که به ‌او کرایه دادم، براى سفر معصیت نبود. چون سفر، سفر حج و سفر طاعت بود کرایه دادم و الّا کرایه نمى‏دادم. فرمود: پولهایت را گرفته‏اى یا نه؟ یا لااقل پس کرایه‌هایت مانده یا نه؟ بله، مانده. فرمود: به‌دل خودت یک مراجعه‏اى بکن، الآن که شترهایت را به ‌او کرایه داده‏اى، آیا ته دلت علاقه مند است که لااقل هارون این‌قدر در دنیا زنده بماند که برگردد و پس کرایه تو را بدهد؟ گفت: بله. فرمود: تو همین مقدار راضى به ‌بقاى ظالم هستى و همین گناه است‏.^[۸۸۴] آنچه از این جریان می‌توان استفاده کرد این است که کار صفوان جمال یک کار و فعالیت تجاری شخصی بود اما چون کمک به ظالمی است که بودنش به ‌مصلحت جامعه شیعیان نبود حضرت این کار او را حرام اعلام کرده است و بدیهی است که تقویت ظالم و باز کردن سلطه ظالمان در هر زمان و در هر مکان از طریق هر کسی صورت گیرد، شامل این حکم خواهد بود.
امام خمینی ره این بحت را در یک جمله خلاصله کرده اند: «حفظ مصلحت عمومی و اسلام مقدم است بر حفظ مصلحت شخص، هر کس که باشد.»^[۸۸۵]
۷-۳-۳- تحریم سلطه سیاسى(نفی سبیل)
در آیه ۱۴۱ سوره نساء^[۸۸۶] قاعده دیگری که عمدتا ناظر به‌ ارتباطات میان‌فرهنگی است بیان می‌شود که از آن تحت عنوان قاعده نفی‌سبیل یاد می‌کنند. این قاعده نیز مثل اصل دعوت دارای شمولیت است. «در مورد ارتباط مسلمان‌ها با غیرمحاربان، که جان و مالشان از نظر اسلام محترم است مسئله خاصى وجود ندارد، جز این‌که باید این روابط، متعادل باشد. تعادل در روابط، دو رویه دارد: نخست آن‌که روابط جامعه اسلامى با کفار غیرمحارب، به‌گونه‌اى نباشد که مسلمان‌ها زیر دست آن‌ها باشند و نوعى سیادت و برترى براى کفار به‌وجود آید. اگر در درون جامعه اسلامى، خود مسلمان‌ها بعضى‌شان بر بعض دیگر، برترى داشته باشند اشکالى ندارد؛ ولى در روابط بین‌المللى، میان مسلمان و غیرمسلمان، باید سیادت اسلام محفوظ باشد و برترىِ کفار بر مسلمانان نفى شود که خداوند در قرآن کریم به‌صراحت مى‌فرماید: «لَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا». البته این موضوع، بسیار گسترده و پیچیده است و اهدافى که امروز براى ما
مطرح است، مانند استقلال اقتصادى و سیاسى و خودکفایى، همه زیر این عنوان
قرار دارند. به‌هر‌حال، مسلمان‌ها نباید ریزه‌خوارخوان دیگران باشند، دست‌شان را
پیش کفار دراز کنند و ارتباطشان با کفار به‌شکلى باشد که ذلت جامعه اسلامى از آن استشمام شود. بنابراین، اوّلاً جامعه اسلامى، نباید زیریوغ جوامع کفر و استکبار قرار گیرد و ثانیاً، اگر جامعه اسلامى، در شرایط اضطرارى یا در اثر تنبلى و کم‌کارى و یا به علت‌هاى دیگر، غافل‌گیر شد و به جامعه کفر وابستگى پیدا کرد، باید تلاش و جدیت کند تا هرچه سریع‌تر خود را از این وابستگى برهاند و سیادت اسلامى را به جامعه برگرداند؛ چرا که اصل در اسلام و جامعه اسلامى، عدم وابستگى به کفار است.
دوم، هنگامى که جامعه اسلامى، بر جامعه کافر برترى و سیادت یافت، نباید با آنان، رفتار ظالمانه داشته باشد و موجب بدنامىِ اسلام و مسلمانان شود، بلکه باید با رفتار خوب و عادلانه خود با کفار، نظر آنان را به‌سوى اسلام جلب کند.^[۸۸۷]
براساس این اصل برقرارى هرگونه رابطه سیاسى، اقتصادى، نظامى و فرهنگى کشورهاى مسلمان با بیگانگان در صورتى که موجب استیلاى سیاسى، اقتصادى، نظامى و فرهنگى بیگانگان بر جوامع اسلامى شود، حرام است و نه تنها دولت‌ها و ملل مسلمان حق برقرارى چنین روابطى ندارند، بلکه باید با ابزارها و راه کارهاى گوناگون از جمله مقاومت منفى به مقابله با بیگانگان برخیزند؛ و ثانیا، هیچ کافرى نمى‌تواند در جامعه اسلامى عهده‌دار منصبى از مناصب سیاسى و قضایى، که لازمه اش تسلط و برترى بر مسلمانان است، بشود. مسلمان بودن از شرایط حاکمان، والیان و قضات جامعه اسلامى است.
طبق قاعده نفی‌سبیل، مسلمان نباید نسبت به ‌امور مربوط به‌ سرنوشت مسلمین از کافران طلب مشورت کند. لذا استخدام مستشاران نظامی و امنیتی خارجی یعنی غیر مسلمان و گماشتن آنها در مقامات و پست­های حساس نظامی بر خلاف سیاست خارجی اسلام است. این ممنوعیت مادامی است که خطر سلطه کافر بر مسلمان وجود دارد.
شهید مطهری در توضیح این قاعده می­گوید: فقها حدیث «وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا» را ناظر به ‌تشریح و قانون در مورد رابطه مسلم و غیر مسلم دانسته ­اند. یعنی در روابط مسلم و غیر مسلم نباید غیر مسلم بر مسلم اعتلا و تسلط داشته باشد. همچنان که از آیه کریمه ۱۴۱ سوره نساء نیز قانون و حکم تشریعی استنباط کرده ­اند. خلاصه معنای آیه و حدیث، بنابراین تفسیر چنین می­ شود: «اسلام در روابط مسلم با غیرمسلم هر وضعی را که مستلزم تسلط و اعتلای غیر مسلمان بر مسلمان باشد، رسمی و قانونی نمی­داند.»^[۸۸۸]
طبق نظر امام خمینی (ره)، «اگر در روابط تجاری با اجانب [که سنخی از ارتباط میان‌فرهنگی است]، خوف آن است که به‌ بازار مسلمانان صدمه اقتصادی وارد شود و موجب اسارت تجاری و اقتصادی بشود، واجب است قطع اینگونه روابط، و حرام است این‌نحو تجارت.»^[۸۸۹] اینجا فرقی میان استیلای سیاسی یا فرهنگی و معنوی دشمن وجود ندارد». ایشان ذیل مبحث دفاع، هم این مسئله را مورد تاکید قرار داده و طی چند مسئله ابعاد مختلف آن را بیان فرموده‌اند: «اگر به‌واسطه توسعه نفوذ سیاسی یا اقتصادی و تجاری اجانب، خوف آن باشد که تسلط بر بلاد مسلمانان پیدا کنند، واجب است بر مسلمانان دفاع به‌هر نحو که ممکن است و قطع ایادی اجانب چه عمال داخلی باشند یا خارجی.»^[۸۹۰]
۷-۳-۳-۱ تحریم وابستگى به بیگانگان
قرآن کریم پیامبر و مسلمانان را از تکیه کردن و وابستگى به‌ بیگانگان در امور دینى و اجتماعى نهى مى‌کند.^[۸۹۱] علاّمه طباطبائى در تفسیر «تکیه‌کردن» و امورى که اتکا به ‌ظالمان در آن‌ها نهى شده است، مى‌فرماید: با توجه به ‌آیات قبلى، روشن مى‌شود که مراد از ظالمان، کافران و مشرکان و هر جائر و ستمگرى است که از پذیرش آیین توحیدى سرباز زده، از گسترش و پیاده شدن آن جلوگیرى نموده و مؤمنان را به ‌خاطر باورها و ارزش‌هایشان مورد آزار و شکنجه قرار مى‌دهد. قرآن، پیامبر(صلى‌الله علیه وآله) و مسلمانان را از وابستگى به‌ ظالمان در امور دین نهى مى‌کند؛ یعنى باید از بیان و یا پیاده‌کردن حقایقى از دین که به‌ضرر آن‌هاست، پرهیز کنند و نباید آنان را در اداره امور اجتماعى خویش دخالت دهند و یا با بهره گرفتن از امکانات آنان به‌حفظ، تبلیغ، اجراى دین، اخلاق و سنن اسلامى اقدام نمایند؛ چرا که این‌کار، استقلال دینى و اجتماعى مسلمانان را خدشه‌دار کرده، احیاى حق از راه توسّل به ‌باطل به‌شمار مى‌رود که سرانجام، موجب از بین‌رفتن حق بر اثر تلاش براى احیاى آن مى‌شود.^[۸۹۲]
۷-۳-۴- تحریم‌هاى اجتماعى
۷-۳-۴-۱- حکم به ‌نجاست ذبح غیرمسلمان
ذبح یا شکار حیوانات، علاوه بر شرایطى همچون رو به‌قبله بودن و ذکر نام خدا، مسلمان بودن ذابح یا شکارچى نیز شرط است. از این رو، اگر یکى از اصناف کافران ـ اعم از مشرک، بت پرست، مادى گرا، اهل کتاب و نیز مرتد و ناصبى ـ حیوانى را سر ببرند و یا به‌وسیله سگ شکارى، تیر و تفنگ شکار کنند، آن حیوان، غیر مذکّا و در حکم مردار است و استفاده از گوشت، پوست و چربى آن بر مسلمان حرام مى باشد. به‌همین دلیل، گوشت، پوست، چربى و مواد غذایى گوشتى، که از کشورهاى غیرمسلمان وارد مى شوند و یا در بازار غیر مسلمانان و یا به‌وسیله غیر مسلمانى که در کشور اسلامى زندگى مى کند، فروخته مى شوند، محکوم به‌حرمت و نجاست مى‌باشند.^[۸۹۳]
۷-۳-۴-۲- عدم ثبوت حق شفعه برای کافر
منظور از حق شفعه این است که اگر انسان بخواهد مثلاً ملک و یا خانه خود را بفروشد و آن ملک و خانه را به‌طور مشاع با کسی شریک باشد، حق تقدم خرید با آن شریک می­باشد. حال اگر مسلمانی با یک کافر به‌صورت مشاع شریک باشند و مسلمان بخواهد حق و سهم خود را بفروشد حق‌الشفعه از شریک کافرش ساقط است. لذا در سیاست خارجی در صورت اشتراک یک کشور مسلمان با شرکت یا کشور غیر مسلمان در یک سرمایه‌گذاری صنعتی، در صورت ضرر دهی این شرکت برای شریک مسلمان طبق قاعده نفی سبیل باید لغو گردد.^[۸۹۴]
۷-۳-۴-۳- تحریم ازدواج زن مسلمان با غیرمسلمان
اسلام با اذعان بر تأثیر فکرى و رفتار پدر و مادر بر فرزندان، ایمان را شرط صحّت ازدواج دانسته و پیروان خود را از ازدواج با مشرکان و کافران نهى نموده است، هرچند امتیازاتى همچون زیبایى و موقعیت برتر اجتماعى نیز داشته باشند. قرآن در بیان حکمت این نهی مى‌فرماید: «اولئکَ یدعون الى النّار»؛^[۸۹۵] آنان به‌خاطر باورها و ارزش‌هاى شرک آلودى که دارند، دیگران را به‌سوى آتش جهنم فرا مى‌خوانند؛ اما خداوند با دعوت به ‌ایمان، موجب رستگارى، آمرزش و بهشتى‌شدن انسان‌ها مى‌شود. بنابراین، خداوند مؤمنان را از اختلاط و معاشرت با مشرکان، که نتیجه‌اى جز دورى از خدا در پى ندارد، برحذر داشته و به ‌اختلاط با مؤمنان، که زمینه تقرّب الهى است، فرا مى‌خواند.^[۸۹۶] از سوى دیگر، خداوند زن و شوهر را مایه آرامش روانى یکدیگر مى‌داند که بین آنها پیوند قلبى و مودّت‌آمیزى بر قرار کرده است. ادامه این پیوند براى استمرار زندگى زناشویى ضرورى است. حال اگر چنین پیوندى بین زن و شوهرى که یکى مسلمان و دیگرى کافر است برقرار شود، از یک‌سو، آنان به‌ویژه زن را در معرض فرهنگ‌پذیرى از یکدیگر قرار داده و از سوى دیگر، با نهى از دوستى و مودّت کافران در تضاد خواهد بود؛ و اگر این رابطه برقرار نباشد، زندگى دوام نخواهد یافت. دلیل دیگر آنکه ازدواج با بیگانگان در دراز مدت موجب حضور گسترده غیر مسلمانان در جامعه اسلامى و تغییر ترکیب جمعیت، گسترش فرهنگ بیگانه و اضمحلال فرهنگ اسلامى مى‌گردد. از این‌رو، ازدواج با پیروان دیگر ادیان، جز در موارد خاص، تحریم شده است
۷-۳-۴-۴- جواز ازدواج مرد مسلمان با زنان اهل کتاب
عموم فقها معتقدند با استناد به ‌آیه ۵ سوره مائده ازدواج مرد مسلمان با زن اهل کتاب جایز است؛ برخی این جواز را هم در مورد نکاح دائم و هم نکاح موقت صحیح می‌دانند و برخی فقط نکاح موقت را می‌پذیرند. اما ازدواج مردان مسلمان با زنان غیرمسلمانی که پیرو آیین موسی و عیسی نباشند، با استناد به ایات قرآن ممنوع و حرام است.^[۸۹۷]
ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان ممنوع و ارتکاب به ‌آن جرم محسوب می‌شود. شاید علت این حکم عوامل روانی و اجتماعی است که در زندگی زناشویی موجبات تبعیت زن از مرد را فراهم کرده و ممکن است در این شرایط زن در معرض ارتداد قرار گیرد.^[۸۹۸] آنچه در این مورد بیشتر مورد توجه است، خوف تاثیرپذیری از عقاید و آیین مرد است؛ زیرا سلطه مرد و احاطه او بر زن از دیدگاه فقهای شیعه قابل انکار نیست و باتوجه به ‌این‌که اسلا‌م برتری کفار را بر مسلمانان نمی‌پذیرد، این ازدواج جایز نیست.
اما شاید فلسفه منع اکثر فقهای شیعه در خصوص ازدواج دائم مرد مسلمان با زن غیرمسلمان آن است که زن به‌عنوان مادر، نقش بسیار عمده‌ای در پرورش فکری کودکان و ساختار اعتقادی آنها ایفا می‌کند و در واقع دامنِ مادر دبستان اولیه طفل است و هم اوست که شخصیت او را در دوران طفولیت شکل و نقش می‌دهد و در واقع معمار واقعی و اصلی شکل‌گیری و تکوین شخصیت کودک کسی جز مادر او نیست. از این‌رو اسلا‌م اجازه نخواهد داد که کودک مسلمانی در دامن مادری پرورش یابد که هیچ‌گونه تعهدی نسبت به‌حفظ ارزش‌های اسلا‌می ندارد و در ازدواج موقت چون هدف تشکیل خانواده و تربیت اولا‌د نیست و بیشتر ارضای غریزه مدنظر است، خطری برای جامعه اسلا‌می نداشته و بلا‌مانع است.
مرد مسلمان در صورت ازدواج با زن غیرمسلمان باید با حسن معاشرت رفتار کند و نمی‌تواند همسر غیر مسلمان خود را به ‌اموری که در دین اسلام واجب است مانند غسل و اقامه نماز مجبور کند. محقق حلی می‌فرماید: مسلمان نمی‌تواند زن ذمی خود را مجبور به ‌غسل کند زیرا بدون غسل نیز استمتاع از وی جایز است.^[۸۹۹]
در مورد ازدواج غیرمسلمانان با خودشان نیز فقهای شیعه معتقدند عقد ازدواج رسمی کفار هر گاه مطابق موازین رسمی خودشان به‌طور صحیح انجام شود از نظر مسلمین صحیح است و در این مورد فرقی بین اهل کتاب و بت‌پرستان وجود ندارد. حتی اگر زوجین به ‌آیین اسلام بگروند ازدواج سابق ایشان نیز رسمیت خواهد یافت مگر آن که ازدواج قبلی ایشان مانند ازدواج با محارم مخالف با موازین اسلام باشد.^[۹۰۰]
۷-۳-۴-۶- اعمال محدودیت‌های اجتماعی
با الهام از حدیث شریف «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه» (اسلام برتری می­یابد و چیزی بر آن برتری نمی‌یابد)، اصل مهمی در مسائل مختلف اجتماعی، فرهنگی و روابط بین‌الملل طرح می‌شود مبنی بر این‌که نباید اهل کفر و هیچ یک از متعلقات آن بر مسلمانان برتری و سلطه یابد. بنابراین غیرمسلمانان باید از شکستن هنجارها و بى‌اعتنایى نسبت به ‌ارزش‌هاى اسلامى در ملأعام پرهیز کنند. از احداث معابدى همچون کلیسا، صومعه، کنشت و آتشکده اجتناب کنند، از از احداث بناها و ساختمان‌هاى مشرف بر خانه‌هاى مسلمانان خودداری کنند.
این اصل در ابعاد شهرسازی و معماری نیز دارای اهمیت شایان توجهی است بویژه اینکه معماری به‌عنوان هویت و شناسنامه فرهنگی و تعالی هر قوم و ملتی است و با گذشت دوران مختلف ابعاد آن به نماد و ارزش تبدیل می­ شود. بنابراین بلند بودن ساختمان غیر مسلمان از بناهای اسلامی هم امروز و هم در گذر ایام نمادی برای سلطه و استعلای فرهنگ غیر دینی و کفر بر مسلمانان تبدیل می­ شود. از این‌رو این مسئله توسط بزرگ دانشمند جهان اسلام یعنی علامه حلّی مورد توجه قرار گرفته است. به‌طوری که در بحث فقهی درباره ساخت‌و ساز بناهای غیر اسلامی (اعم از معابد سایر ادیان و منازل اهل کتاب) در شهر اسلامی به‌ آن تمسک کرده و گفته است که بلند ساختن بناهای غیر اسلامی به‌دلیل منافات داشتن با این اصل مطلوب نیست و جائز شمرده نمی­ شود.
بنابراین بناهای غیر مسلمان نباید مرتفع­تر از بنای اسلامی اعم از بناهای عمومی مانند مسجد و بازار، و بناهای خصوصی مانند خانه باشد. حتی باید پایین­تر از آن باشد تا استیلا و برتری اسلام و مسلمانان نمود داشته و مشخص باشد. زیرا با تساوی ارتفاع آنها، برتری اسلام حاصل نمی­ شود.^[۹۰۱]
با تکیه بر این اصل حدیثی و فتوای فقهی از طرفی، و مسئله «خط آسمان» در معماری و شهرسازی، اختصاص خط آسمان به ‌بناهای اسلامی بویژه منازل مسلمانان شاخصی است که اجرای آن در ساخت و ساز شهری ضروری است.
و از همین رو، به‌صدا درآوردن ناقوس، ورود به‌ مساجد مسلمانان، فروش کتب دینى خود و صلیب در بازار مسلمانان، تبلیغ باورها و ارزش‌هاى خود و انجام معاملاتى که در اسلام حرامند، برای آنان در جامعه اسلامی جایز نیست.
در اسکان اقلیت‌های مذهبی نیز محدودیت‌های جزئی وجود دارد. برای نمونه ذمیان درصورتی که بخش جداگانه‌ای را برای سکونت خویش انتخاب نمایند می‌توانند در ساختن بنای منزل و خانه‌های خود از هر نوع طرح و نقشه‌ای استفاده کنند؛ ولی هرگاه بخواهند در محلات و بخش‌های مسلمین اقامت کنند باید از ایجاد و بنای آپارتمان‌های بلند که از نظر بلندی اشراف و امتیاز چشم‌گیری بر خانه‌های مسلمین دارد خودداری کنند. اما هرگاه شخص ذمی اقدام به‌ خرید چنین آپارتمان بلندی که از طرف مسلمانان ساخته شده نماید می‌تواند برای اقامت خویش از آن استفاده نماید.^[۹۰۲]
۷-۳-۵- محدودیت‌های فرهنگی
۷-۳-۵-۱- نفى نمادهاى کفرآلود و تحریم و تشابه ‌فرهنگى به‌ بیگانگان
فقها تشابه ‌به‌ کفّار را در لباس پوشیدن، آرایش‌کردن، غذا خوردن،^[۹۰۳] روش زندگى و هر چیزى که از ویژگى‌هاى اختصاصى آن‌ها باشد، حرام دانسته اند؛^[۹۰۴] اقامه نماز در برابر مجسمه، تصویر، قبر، آتش روشن، و نیز در آتشکده، با لباس، انگشترى و روى فرشى که داراى تصویر ذى روحى باشد، نهى شده است. حکمت این حکم را پرهیز از تشبه ‌به ‌بت‌پرستى و عبادت اهل ضلال دانسته‌اند؛ چرا که هر یک از موارد مذکور نمادى از یک باور غیرتوحیدى است..^[۹۰۵]
۷-۳-۵-۲- حرمت کتب ضاله
فقها بالاتفاق، نگه‌دارى، چاپ، تکثیر، خرید و فروش، خواندن، تدریس و درس‌گرفتن این‌گونه کتاب‌ها و نیز کسب درآمد از راه‌هاى مذکور را، جز براى اهل فن و براى نقد و بررسى آن‌ها، حرام دانسته‌اند،. روشن است که انواع مطبوعات، نشریه‌ها، روزنامه‌ها و نیز امواج و تصاویر ضالّه نیز، که از ماهواره و اینترنت دریافت مى‌شوند، همین حکم را دارند. فقها براى این حکم به کتاب، سنّت و عقل استناد کرده‌اند.^[۹۰۶]
۷-۴- رعایت اصول انسانی واخلاقی
اسلام دین فطرت است و بر پایه اصولی استوار است که فطرت پاک هر انسانی با آن آشناست. اساسا فلسفه خلقت انبیاء چیزی جز بیداری فطرت انسان‌ها نبوده است. حرکات و سکنات مسلمانان همواره باید در چارچوب اصول انسانی و اخلاقی که فراتر از آموزه‌های مورد تایید و احترام همه بشر اعم از مسلمان و غیرمسلمان است قرار گیرد. منش و رفتار مسلمان در این خصوص باید به‌گونه‌ای باشد که منادی ارزش‌های اخلاقی و انسانی بشریت باشد. از آنجا که این ارزش‌ها برخاسته از فطرت حق‌جوی انسان است و برای وی پدیده‌ای آشنا به‌شمار می‌آید، التزام به ان، خود بهترین شیوه دعوت دیگران به ‌این دین مبین است. امام صادق علیه‌اسلام فرمودند: «لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ یَکُونُ فِی مِصْرٍ یَکُونُ فِیهِ مِائَهُ أَلْفٍ وَ یَکُونُ فِی الْمِصْرِ أَوْرَعُ مِنْهُ؛ از شیعیان ما نیست کسی که در شهری باشد و در آن شهر صدهزار نفر جمعیت داشته باشد، پرهیزکارتر از او در شهر یافت شود»^[۹۰۷] گو این‌که حضرت اصرار دارند که شیعیان باید در هر موقعیت که هستند، بهترین باشند.
وقتی مسلمانان به جهاد فتح شام مشغول بودند^[۹۰۸] و دمشق را در محاصره داشتند هرچه می‎یافتند در اختیار فرماندهان و متولیان تقسیم غنائم قرار می‎دادند تا بعدها طبق ضوابط فقه اسلامی بین آنها تقسیم شود. این مسلمانان گاه غنائمی کم‎ارزش مانند بقچه‎ای پشم یا کرک با خود می‎آوردند. وقتی این خبر به ‌بطریق دمشق رسید از امانت‌داری و عدل و خوش‎رفتاری مسلمانان حیرت‎زده شد و خطاب به ‌دیگر بطارقه روم گفت آیا امانت‌داری و پاک‌دامنی آنان را نمی‎بینید؛ آن‌ها حتی در اشیای کم‎بهاء نیز می‎خواهند سهم دیگران را پرداخت نمایند و آنچه را که حق آنها نیست از آنِ خود نسازند. دیگر بطارقه رو به‌ او کردند و گفتند: آری آنان عابدان و راهبان شب و روزه‎داران روز هستند، اگر حتی فرمانده آن‌ها سرقت کند دستان او را قطع می‎کنند و اگر یکی از آنان زنا کند او را سنگسار می‎کنند. بطریق بزرگ گفت: آری این نکات را من نیز شنیده‎ام، و سوگند به‌خدا درون زمین برای من بهتر از روی آن است؛ زیرا من دریافته‎ام که یارای مقابله با آنان را ندارم و در جنگ با آن‌ها خیری برای من نیست و اگر ترس از پادشاه نبود همانا از آن‌ها درخواست صلح می‎کردم و به ‌دین آنها وارد می‎شدم.^[۹۰۹] و وقتی در یکی از نبردها رومی‌ها نماینده‎ای به‌سوی فرمانده‌ی مسلمانان یعنی ابوعبیده فرستادند، وی وقتی وارد سپاه مسلمانان شد به چهره‎های مسلمانان می‎نگریست ولی ابوعبیده را در میان آن‌ها نیافت، زیرا فردی که لباس امیران بر تن کرده باشد و یا در مکان مخصوصی نشسته باشد یا هیأت و هیبت خاصی داشته باشد ندید، مدتی متحیر ماند سپس از اعراب پرسید فرمانده شما کیست؟ و باو پاسخ دادند آن کسی که مقابل تو نشسته است. وی بعد از اطمینان از این‌که او همان فرمانده است با حیرت پرسید: چرا این‌گونه بر زمین نشسته‎ای و ابوعبیده جواب داد برای تواضع نسبت به پروردگار.^[۹۱۰]
و وقتی شهر حمص از دست رومی‌ها بیرون رفت بطارقه آن‌جا در انطاکیه با قیصر روم ملاقات کردند. قیصر که از سقوط حمص سخت اندوهگین بود از آن‌ها پرسید آیا مگر نه این‌که آنها نیز مانند شما بشر هستند پاسخ دادند: ‌چرا. پرسید تعداد شما بیشتر بود یا آن‌ها؟ پاسخ دادند: تعداد ما چندین برابر آن‌ها بود. قیصر پرسید پس چرا از مقابل آن‌ها گریختید. بطارقه ساکت شدند و هیچ نگفتند. پیرمردی برخاست و گفت: این عرب‌ها مردمان صالح هستند و ما مردمانی فاسد، ما دروغ می‎گوییم و آن‌ها دروغ نمی‎گویند … آن‌ها روزها روزه می‎دارند و شبها به‌ نماز برمی‎خیزند، به‌ عهد خویش وفادارند و امر به‌معروف و نهی از منکر می‎کنند و ما پادشاها به ‌مردم ستم می‎کنیم و پیمان می‎شکنیم و شراب می‎نوشیم و مرتکب حرام می‎شویم و گناه می‎کنیم و در زمین فساد می‎ورزیم و به‌ آنچه ناخشنودی خدا در آن است امر می‎کنیم و از آنچه خشنودی خدا در آن است نهی می‎کنیم.^[۹۱۱] و در جایی دیگر فرمانده‌ی رومی‌ها از نهراسیدن اعراب از مرگ سخن گفته است.^[۹۱۲]

• ﺧﺮﻳﺪاران
• ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن
• ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ
• رﻗﺎﺑﺖ در ﺑﻴﻦ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎی ﻣﻮﺟﻮد

اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﻋﺎﻣﻞ در ﺗﺼﻮﻳﺮ ۱ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﻧﺪ. ﭘﻮرﺗﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ رﻗﺎﺑﺖ در ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ رو ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﻮق ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ، و ﭼﻮن ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻧﺪارد، ﻫﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﻄﻦ ﺧﻮد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﻮق رو داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﺗﻮان ﺟﻤﻌﻲ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮان ﺳﻮدآوری رو در ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. اﻳﻦ ﺗﻮان ﺳﻮد دﻫﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزده ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ، اﻧﺪازه ﮔﻴﺮی ﻣﻲ ﺷﻮد. ﻫﺪف اﺳﺘﺮاﺗﮋی رﻗﺎﺑﺘﻲ ﺑﺮای واﺣﺪ ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر در ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اون ﺷﺮﻛﺖ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﻣﻤﻜﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ رﻗﺎﺑتی از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ آﻧﻬﺎ رو در راﺳﺘﺎی اﻫﺪاف ﺧﻮد ﻣﺘﺎﺛﺮ ﺳﺎزد. اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﻋﺎﻣﻞ رﻗﺎﺑﺘﻲ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻛﻨﻨﺪه اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ رﻗﺎﺑﺖ در ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از ﺳﻄﺢ ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﺟﺎ اﻓﺘﺎده در اون ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲ رود. ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن، ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن، ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻫﺎ و وارد ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻫﻤﮕﻲ رﻗﺒﺎﻳﻲ ﺑﺮای ﺑﻨﮕﺎﻫﻬﺎی ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ، از اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻳﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮی ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ.
۲-۲-۵-۱ رﻗﺒﺎی ﺑﺎﻟﻘﻮه
رﻗﺒﺎی ﺗﺎزه وارد ﺑﻪ ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻫﺎی ﺟﺪﻳﺪ، ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻬﻢ از ﺑﺎزار، و اﻏﻠﺐ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﺪﻳﺪی رو ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻲ آورﻧﺪ. ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻳﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی ﻓﻌﻠﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﺰان ﺳﻮد دﻫﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ. ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻨﻮع ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﺑﺎزار ﻫﺎی دﻳﮕﺮ وارد ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ اﻏﻠﺐ از ﻣﻨﺎﺑﻊ دراﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮد ﺟﻬﺖ اﻳﺠﺎد ﺗﺤﻮل اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺧﺮﻳﺪ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻫﺎی دﻳﮕﺮ در ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف اﻳﺠﺎد ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ در ﺑﺎزار اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد رو ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ورود ﻋﺎدی ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ، اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻴﭻ واﺣﺪ ﻛﺎﻣﻼ ﺟﺪﻳﺪی ﺷﻜﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﺗﻬﺪﻳﺪ ورود ﺑﻪ ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﻮاﻧﻊ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ورود ﺑﻪ اون و واﻛﻨﺶ رﻗﺒﺎی ﻣﻮﺟﻮد در اون داره.
رقبای بالقوه
تهدید رقبای
تازه وارد
قدرت چانه زنی
تامین کنندگان
قدرت چانه زنی
خریداران
تامین کنندگان
خریداران
اجناس
جانشین
اجناس جانشین
نمودار ۱-۲: نیروهای پیش برنده رقابت در صنعت
اﮔﺮ ﻣﻮاﻧﻊ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﺗﺎزه وارد اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ از ﻃﺮف رﻗﺒﺎی ﻣﻮﺟﻮد رو داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ، ﺧﻄﺮ ورود ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﻣﻮاﻧﻊ اﺻﻠﻲ ﺑﺮای ورود رﻗﺒﺎی ﺟﺪﻳﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از:

• ﻣﺰﻳﺖ ﻣﻘﻴﺎس
• ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﺤﺼﻮل
• ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ
• ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی ﺗﻐﻴﻴﺮ
• دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎی ﺗﻮزﻳﻊ
• ﺧﺴﺎرت ﻫﺎی ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﺴﺘﻖ از ﻣﻘﻴﺎس
• ﺳﻴﺎﺳﺖ دوﻟﺖ

۲-۲-۵-۲ خرﻳﺪاران:
ﺧﺮﻳﺪاران ﺑﺎ ﺗﻼش ﺟﻬﺖ ﻛﺎﻫﺶ ﻗﻴﻤﺖ ﺑﺎ ﺻﻨﻌﺖ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﻲ دارﻧﺪ ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪاز ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻬﺘﺮی ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﺎ اون درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻨﺪ. آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎی رﻗﻴﺐ رو ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﻲ اﻧﮕﻴﺰﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺳﻮد دﻫﻲ ﺻﻨﻌﺖ رو ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ. ﺗﻮان ﻫﺮ ﮔﺮوه از ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن ﻣﻬﻢ ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎی ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ اون ﮔﺮوه در ﺑﺎزار و ﻫﻤﻴنطﻮر اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﺧﺮﻳﺪﻫﺎی اون از ﺻﻨﻌﺖ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﻞ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی اون داره. اﮔﺮ ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺮ ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ، ﮔﺮوه ﺧﺮﻳﺪار از ﺗﻮان ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد.
اﮔﺮ ﺣﺠﻢ ﺧﺮﻳﺪ ﺧﺮﻳﺪاران ﺑﺎﻻ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺮوش ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ.
اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻲ ﻛﻪ از ﺻﻨﻌﺖ ﺧﺮﻳﺪاری ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ای از ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ ﻳﺎ ﺧﺮﻳـﺪ ﻫـﺎی ﻣـﺸﺘﺮی رو ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد.
اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﺮﻳﺪاری ﻣﻲ ﺷﻮد اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻤﺎﻳﺰ و ﺗﻨﻮع ﺑﺎﺷﻨﺪ.
اﮔﺮ ﺧﺮﻳﺪار ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﻤﻲ روﺑﺮو ﺑﺎﺷﺪ.
اﮔﺮ ﺧﺮﻳﺪار ﺳﻮد ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ.
اﮔﺮ ﺧﺮﻳﺪاران ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ از ادﻏﺎم رو ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ.
اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻘﺶ ﺿﻌﻴﻔﻲ درﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﺮﻳﺪار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
اﮔﺮ ﺧﺮﻳﺪار اﻃﻼﻋﺎت ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
۲-۲-۵-۳ تاﻣﻴﻦﻛﻨﻨﺪﮔﺎن:
ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻮان ﭼﺎﻧﻪ زﻧﻲ ﺧﻮد رو ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎی درون ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ. آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ اﻳﻦ ﻛﺎر رو از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﻴﻤﺖ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﺎﻻ و ﺧﺪﻣﺎت اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻨﺪ. ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﻮدآوری ﺻﻨﻌﺘﻲ رو ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺟﺒﺮان اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی اﻳﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﻗﻴﻤﻴﺖ ﻛﺎﻻﻫﺎی ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺖ از ﻣﻴﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ. ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺧﻮد ﺑﺎزﺗﺎﺑﻲ از ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻮان ﺧﺮﻳﺪاران ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ. اﮔﺮ ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ، ﮔﺮوه ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن، ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ:
اﮔﺮ ﮔﺮوه ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻛﻨﺘﺮل ﭼﻨﺪ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻌﺪود ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺻـﻨﻌﺘﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اون ﻣـﻲ‌ﻓﺮوﺷـﺪ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ.
اﮔﺮ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﻓﺮوش ﻣﺤﺼﻮل ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ رﻗﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ.
اﮔﺮ ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺸﺘﺮی ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮای ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮔﺮوه ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ.
اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه، درون داد ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮای ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر ﺧﺮﻳﺪار ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺑﻴﺎﻳﺪ.
اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﮔﺮوه ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه دارای ﺗﻤﺎﻳﺰ و ﺗﻨﻮع ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎی ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد.

اکثر تحلیل‌گران، سازمان‌ها را ساختاری اجتماعی دست‌ساخت افراد که ابزار تحقق هدف‌های خاص با تشریک‌مساعی و همکاری آنان است تلقی می‌کنند. بر اساس این مفهوم کلیه سازمان‌ها مشکلات مشترکی دارند، همگی باید هدف‌های خود را تعریف یا دوباره تعریف کنند، تمام آنها باید اعضای خود را تشویق به ارائه خدمات نمایند، همه باید تشریک‌مساعی کارکنان را کنترل و هماهنگ سازند، منابع موردنیاز آنها باید از محیط دریافت گردد و کالا یا خدمات آنان به محیط عرضه شود، اعضای هر یک از آنها باید انتخاب گردند، آموزش بینند و جایگزین شوند، باید نوعی امکانات سازش و پذیرش به‌وجود آورند (اسکات، ۱۳۸۰، ۲۲).
ریچاردهال سازمان را به‌صورت زیر تعریف می‌کند: “سازمان مجموعه‌ای از مرزهای نسبتاً شناخته‌شده یک نظام مشخص سلسله‌مراتب اختیارات، سیستم‌های ارتباطی و سیستم هماهنگ‌کننده اعضاست. این مجموعه به‌صورتی مستمر در یک محیط وجود دارد و سرگرم فعالیت‌هایی است که معمولاً در مورد یک دسته یا سلسله‌ای از هدف‌هاست. این فعالیت‌ها برای اعضای سازمان، خود سازمان و جامعه ره‌آوردهایی دارد (هال، ۱۳۷۶، ۵۳).

ریچارد دفت نیز در کتاب خود با عنوان “مبانی تئوری و طراحی سازمان” چهار ویژگی را در تعریف سازمان در نظر می‌گیرد. این چهار ویژگی تعریف کننده سازمان عبارتند از (دفت، ۱۳۷۸، ۱۵):

1. 1. یک نهاد اجتماعی است،

1. 1. که مبتنی بر هدف می‌باشد،

1. 1. ساختار آن به‌صورتی آگاهانه طرح‌ریزی شده است و دارای سیستم‌های فعال و هماهنگ است، و

1. 1. با محیط خارجی ارتباط دارد.

از دهه ۱۹۴۰ که موضوع سازمان شروع به رسمیت کرده دانشمندان مختلف از زوایای مختلف به این موضوع‌ نگاه کرده و انواع سازمان‌ها را دسته‌بندی کرده‌اند. بسیاری از این نگرش‌ها به لحاظ تاریخی ریشه در تئوری‌ها و مسایلی دارند که سال‌ها پیش توسط پژوهش‌گران علم مدیریت و جامعه شناسی مطرح شده بود.
در ابتدا فردریک تیلور بود که مدعی شد به‌هنگام تصمیم‌گیری درباره سازمان و طرح مشاغل باید به‌صورتی دقیق و با روش‌های علمی درباره شرایط اوضاع و موقعیت‌های افراد مطالعه کرد. اصول اداری (مدیریت) بیشتر بر کل سازمان متمرکز است و بر پایه ژرف‌نگری مجریان امور و کارشناسان این رشته قرار دارد. برای مثال هنری فایول چهارده اصل مدیریت پیشنهاد کرد، مثل “هر زیردستی باید دستورات خود را تنها از یک سرپرست یا مقام ارشد دریافت کند” (وحد فرماندهی) و “فعالیت‌های مشابه در سازمان باید در یک گروه و زیر نظر یک مدیر انجام شود” (وحدت رهبری). مدیریت علمی و اصول اداری مبتنی بر “سیستم‌های بسته” بودند، در آنها به پدیده عدم‌اطمنیان و تغییرات سریعی که شرکت‌ها شاهد آن هستند توجه نمی‌شد (دفت، ۱۳۷۸، ۲۵).
علاوه بر تئوری کلاسیک مدیریت، روش‌های دیگری هم به‌وسیله دانشگاهیان ارائه شد. تحقیقات هاتورن نشان داد که رفتار مثبت با کارکنان موجب افزایش انگیزش و بازدهی می‌شود و آن سنگ بنای کار برای فعالیت‌های بعدی را از نظر رهبری ایجاد انگیزش و مدیریت منابع انسانی می‌گذارد. کارهایی که جامعه‌شناسان درباره دیوان‌سالاری کرده‌اند با ماکس وبر شروع شد که آثار او در دو دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ منتشر گردید و بیشتر درباره دیوان‌سالاری بود. پس از آن سازمان‌ها را سیستم‌های عقلایی پنداشتند که می‌توانستند مسایل را حل کنند و تصمیم‌گیری نمایند.
مدیریت علمی، اصول اداری و روش‌های دیوان‌سالاری در سازمان‌دهی توانستند راه خود را در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ به خوبی بگشایند.
در دهه ۱۹۸۰ فرهنگ‌های جدیدی بر شرکت‌ها حاکم شد. آنها به نیروی کار اندک، انعطاف‌پذیری، دادن پاسخ سریع به مشتری، کارکنانی با انگیزش بالا، رسیدگی و توجه‌کردن به مشتریان و به محصولاتی با کیفیت بالا ارج می‌نهادند. لذا برای حل مسایل کنونی نمی‌توان از سازمان‌های قدیمی استفاده کرد (دفت، ۱۳۷۸، ۲۶).
الگوی سازمانی پست‌مدرن (پسانوگرایی)
عوامل محیطی در زمان کنونی به سرعت در حال تغییر و تحول‌اند، رقابت در سطح جهان مطرح است، نیروی کار ناهمگون می‌باشد، مسایل اختلاقی به شدت مطرح‌اند، تکنولوژی و سیستم‌های ارتباطی به سرعت پیشرفت می‌کنند، مدیریت به جای اینکه درباره بهره‌وری و گاهی استثمار کارکنان بیندیشد در اندیشه عوامل زیست‌محیطی است و می‌خواهد به روش طبیعی عمل نماید که در این میان انتظارات کارکنان تغییر یافته و درصدد رشد شخصی و حرفه‌ای خود بر آمده‌اند و چون گذشته به فکر سود و پول نیستند، بلکه برای فرصت‌های حاصل در سازمان جهت رشد شخصی اهمیت قائل‌اند. در چنین شرایطی است که سازمان‌ها باید واکنش‌های متفاوتی نسیت به افراد و عوامل محیط از خود نشان دهند. در سازمان‌ها در واکنش نسبت به تغییراتی که در جامعه رخ می‌دهد تغییرات عمده‌ای در حال رخ دادن است. سازمان‌ها از وضعیت نوین یا مدرن به سوی الگوی سازمانی پسانوگرایی یا پست‌مدرن پیش می‌روند (دفت، ۱۳۷۸، ۲۷).
جدول ۴- مقایسه الگوی سازمانی نوگرا با پسانوگرا (مدرن با پست‌مدرن)