روش AHP(فرایند تحلیل سلسله مراتبی گروهی)
این روش بعنوان یکی از روش های تصمیم گیری چند معیاره توسط پروفسور ساعتی ارائه شده است . این روش از دهه ۱۹۷۰ نظر تحقیق را به خود جلب کرده و تاکنون تحقیقات بسیاری روی آن انجام گرفته است . هدف از فرایند تحقیق سلسله مراتبی ایجاد یا تشکیل سلسله مراتبی پیچیدگی یک سلسه طی مدارج طبقه بندی شده از بزرگ به کوچک یا از عمومی به مطالب خاص است ، تا اینکه بتوان بدین ترتیب مطابق درک ازموضوع به دقت بیشتری دست پیدا کرد . برای اجرای این فرایند باید در گام نخست ، درخت سلسله مراتبی مسئله را ترسیم کرد که دارای هدف، معیارها و زیر معیارها است.

در گام بعدی می بایست جدول مقایسات زوجی معیارها و زیرمعیارها تهیه گردد و در اختیار اعضای حرکت کننده در تحقیق قرار گیرد . در گام سوم، جداول تکمیل شده توسط افراد بایستی از لحاظ نرخ ناسازگاری بررسی گردند و جداولی که دارای نرخ ناسازگاری بیش از ۱/۰ هستند به افراد برگشت داده شود تا در فضاوت خود که دارای ناسازگاری است تجدیدنظر کنند (مومنی، ۱۳۸۷، ص: ۴۰)
برای درک موضوع و چگونگی بکارگیری تکنیک AHP ، ابتدا ساختار تئوریک تکنیک AHP تشریح گردیده و پس از آن به نحوه رتبه بندی و محاسبه نرخ ناسازگاری و … می پردازیم .
ارزیابی فرایند تحلیل سلسله مراتبی
فرایند تحلیل سلسله مراتبی طوری طراحی شده که با ذهن و طبیعت بشری مطابق و همراه می شود و با آن پیش می رود. این فرایند مجموعه ای از قضاوت ها (تصمیم گیری ها )و ارزش گذاری های شخصی به یک شیوه مختلفی می باشد، به طوری که می توان گفت این تکنیک از یک طرف وابسته به تصورات شخصی و تجربه، جهت شکل دادن و طرح ریزی سلسله مراتبی یک مساله بوده و از طرف دیگر به منطق، درک و تجربه جهت تصمیم گیری و قضاوت نهایی مربوط می شود.
نیاز دیگر فرایند تحلیل سلسله مراتبی اینست که ساختار و چارچوبی را جهت همکاری و مشارکت گروهی در تصمیم گیری ها یا حل مشکلات مهیار می کند .
توماس ساعتی (بنیان گذار این روش) ویژگی های فرایند تحلیل سلسله مراتبی را به شرح زیر بیان می کند:
۱- فرایند تحلیل سلسله مراتبی یک مدل یگانه ، ساده و انعطاف پذیر برای حل محدوده وسیعی از مسایل بدون ساختار است که به راحتی قابل درک برای همگان می باشد.
۲- برای حل مسایل پیچیده ، فرایند تحلیل سلسله مراتبی هم نگرشی سیستمی و هم تحلیل جزء به جزء را بصورت توام به کار برد. مجموعاً افراد در تحلیل مسایل یا کلی نگری کرده و یا به جزئیات پرداخته و کلیات را رها می کند در حالی که فرایند تحلیل سلسله مرابتی هر دو بعد را با هم به کار می بندد.
۳- فرایند تحلیل سلسله مراتبی وابستگی را بصورت خطی در نظر می گیرد . ولی برای حل مسایل که اجزاء به صورت غیرخطی وابسته اند نیز بکار گرفته می شود.
۴- فرایند تحلیل سلسله مراتبی اجزای یک سیستم را بصورت سلسله مراتبی سازماندهی می کند . این نوع سازماندهی با تفکر انسان تطابق داشته و اجزا در سطوح مختلف طبقه بندی می شوند.
۵- فرایند تحلیل سلسله مراتبی مقیاس برای اندازه گیری معیارهای کیفی تهیه کرده و روشی برای تخمین و برآورد اولویت ها فراهم می کند.
۶- فرایند تحلیل سلسله مراتبی سازگاری منطقی قضاوت های استفاده شده در تعیین اولویت ها را محاسبه کرده و ارائه می نماید.
۷- فرایند تحلیل سلسله مراتبی منجر به برآورد رتبه نهایی و گزینه می شود.
۸- فرایند تحلیل سلسله مراتبی اولویت های وابسته به فاکتورها در یک سیستم را در نظر گرفته و بین آنها تعادل برقرار می کند و فرد را قادر می سازد که بهترین گزینه را بر اساس اهدافش انتخاب کند.
۹- فرایند تحلیل سلسله مراتبی برای توافق گروهی اصرار و پافشاری ندارد ولی تلفیقی از قضاوت های گوناگون را می تواند ارائه نماید.
۱۰- فرایند تحلیل سلسله مراتبی فرد را قادر می سازد که تعریف خود را از یک مساله تصحیح می کند و قضاوت و تصمیم خود را بهبود دهد.
ساختن درخت سلسله مراتبی
اولین قدم در فرایند تحلیل سلسله مراتبی ایجاد یک نمایش گرافیکی یکی از مساله می باشد که در راس آن هدف کلی مساله و در سطوح بعدی معیارها، زیرمعیارها و گزینه ها قرار دارند . هر چند یک قاعده ثابت و قطعی برای رسم سلسله مراتبی وجود ندارد، اما معمولاً یک سلسله مراتب بصورت زیر می باشد :
هدف- معیارها – زیرمعیارها- گزینه ها
در یک نگاه کلی می توان گفت که روش ساختن یک درخت سلسله مراتبی به نوع تصمیمی که باید اتخاذ گردد وابستگی دارد . بطور مثال ، اگر تصمیم موردنظر انتخاب یک گزینه باشد می توان از گزینه ها شروع کرده و آن را در پائین ترین سطح نشان داد و در سطح بعدی معیارهایی که برای انتخاب گزینه ها موردنظر می باشند قرار گیرند و در بالاترین سطح هدف سلسله مراتبی که یک عنصراست قرار گیرد . یک نمونه کلی از درخت سلسله مراتبی بصورت زیر است :
تصمیم کلی مساله (هدف)
معیار n
معیار ۱
معیار ۲
زیر معیار ۱
گزینه ۲
زیر معیار ۲
گزینه n
زیر معیار n
گزینه ۱
نمودار ۳-۱- یک نمونه کلی از یک درخت سلسله مراتبی ( مومنی، ۱۳۸۵)
گاهی اوقات خود معیارها نیز باید بصورت جزئی تر مورد تجزیه و تحلیل واقع شوند که در این گونه موارد یک سطح دیگر(که شامل زیر معیارها می شود) به سلسله مراتب اضافه می گردد. البته ضرورتی ندارد که تمام معیارها دارای زیر معیار باشند.
محاسبه وزن
در فرایند تحلیل سلسله مراتبی عناصر هر سطح نسبت به عنصر مربوط خود در سطح بالاتر بصورت زوجی مقایسه شده و وزن آن ها محاسبه می گردد که این وزن ها را وزن نسبی می نامیم. سپس با تلفیق وزن های نسبی ، وزن نهایی هر گزینه مشخص می گردد که آن را وزن مطلق می نمامیم .
در این مقایسه ها تصمیم گیرندگان از قضاوت های شفاهی استفاده خواهند کرد، به گونه ای که اگر عنصر i با عنصر j مقایسه شود تصمیم گیرنده خواهد گفت که ارجحیت i برj یکی از حالات زیر است:
- کاملاً مرجح یا کاملاً مهم تر یا کاملاً مطلوب تر
- ترجیح یا اهمیت یا مطلوبیت خیلی قوی
- ترجیح یا اهمیت یا مطلوبیت قوی
- کمی مرجع یا کمی مهم تر یا کمی مطلوب تر
- ترجیح یا اهمیت یا مطلوبیت یکسان
این قضاوت ها توسط ساعتی به مقادیر کمی بین ۱ تا ۹ تبدیل شده اند که در جدول زیر مشخص گردیده اند.
جدول شماره ۳-۲- مقادیر ترجیحات برای مقایسه های زوجی