۲-۱۰ تجاری سازی یافته های پژوهشی
در فرایند توسعه تکنولوژی ، مرحله تجاری سازی یکی از مراحلی است که در کشورهایی مثل ایران به آن کم توجه شده می شود.به علت وجود نیروی انسانی خوش فکر و خلاق ، ایده های خوبی در مرحله تحقیقاتی (چه در سطح دانشگاهی و چه در سطح تجربی و کارگاهی)در کشور ما ارائه می شود، اما متاسفانه بیشتر آنها در همان حد توقف نموده و در جهت به تولید رساندن آن ایده ها ، اقدام عملی صورت نمی پذیرد. بعد از انقلاب نیز تلاش های زیادی در این جهت صورت گرفته ولی به نظر می رسد به دلایل ریشه ای نهفته در اقتصاد کشور و سایر معضلات ساختاری، سیاسی و غیره آن هنوز مرحله تجاری سازی نهادینه نشده است. مشکلات اقتصادی و معیشتی و عدم اشتغال با وجود درآمدهای قابل توجه نفتی و سایر مزیت های ملی نشان از این معضلات ریشه ای می دهند.
تجاری سازی در برگیرنده آرایه های مختلفی از فرایند های مهم فنی ، تجاری و مالی است که باعث تبدیل تکنولوژی جدید به محصولات یا خدمات مفید می شود، به عبارت دیگر فرایند تبدیل تکنولوژی های جدید به محصولات موفق تجاری را تجاری سازی نامند. این فرایند شامل فعالیت هایی از قبیل ارزیابی بازار ، طراحی محصول ، مهندسی تولید ، مدیریت حقوق مالکیت معنوی ، توسعه استراتژی بازاریابی ، افزایش سرمایه و آموزش کارگر می شود (Icerman, Youtie, & Reamer, 2003).
مرکز انتقال تکنولوژی آمریکا^[۲۹] تجاری سازی را به صورت توسعه تکنولوژی موجود تعریف می کند. بطوری که می تواند در سطح وسیع تری نسبت به کاربرد فعلی مورد بهره برداری قرار گیرد. همچنین می تواند در بازارهای متقاضی که قبلا مورد بهره برداری قرار نگرفته است ، استفاده شود (APCTT, 2005) .
در مفهوم مذاکره ، تجاری سازی را تولید نمونه اولیه از طریق انتقال تکنولوژی توسعه یافته و تحقیقاتی می دانند بطوریکه می توان آن را به عنوان ترکیبی از فرآیندهای تولید و مهندسی قبل از ارائه کالا به بازار دانست. به طور جامع می توان گفت تجاری سازی شامل مجموعه ای از فعالیت هایی می شود که قادر به کسب ایده های تجاری سازی تکنولوژی ، به مرحله رشد رساندن آنها ، توسعه تکنولوژی تحقیق یافته تحقیقاتی ، ساخت نمونه اولیه با بهره گرفتن از تکنولوژی های توسعه یافته ، توسعه فرایند جدید یا بهینه سازی فرآیندهای موجود عرضه محصول به بازار ، ایجاد موقعیت فروش و ایجاد زیر ساخت های جدید است (APCTT, 2005). تجاری سازی فرایند تبدیل تکنولوژی به محصولات موفق از نظر اقتصادی است (Icerman, Youtie, & Reamer, 2003).
فرآیندی است که در آن نتایج و دستاوردهای تحقیقاتی تبدیل به تکنولوژی و نهایتا تولید محصول می گردد. به بیانی دیگر ورود تکنولوژی به بازار به منظور کسب درآمد اقتصادی را تجاری سازی گویند. در این فرایند چگونگی ارتباط مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی با مراکز صنعتی مورد بررسی قرار می گیرد، به تعبیر دیگر تجاری سازی به معنی کاربردی کردن نتایج تحقیقات تولید شده در مراکز تحقیقاتی است.
در تعریفی دیگر تجاری سازی عبارت است از فرآیندی که در آن صنعت و حرفه ای ، راهی را برای استفاده از پیشرفت های مهندسی و علمی ساده تر تکنولوژی می یابد تا به تقاضای بازار نزدیک شود. به عبارت دیگر تجاری سازی تکنولوژی یعنی نقل مکان دادن طرح و ایده تا بازار به صورت سریع و بهینه در محیط تجاری امروزی. این فرایند با مراحل طرح ایده ، طراحی ، توسعه ، بالا بردن تولید ، بازاریابی و کوشش های بعدی برای پیشرفت محصول ادامه می یابد (kumar & jain, 2003).

تجاری سازی تکنولوژی نیاز به همکاری نهادهای مختلفی دارد که به صورت یک شبکه گسترده فعالیت ها و مراحل فوق الذکر را به انجام برساند. در شکل ۲-۵ ارتباط صنعت، دانشگاه و مراکز تحقیقاتی نشان داده شده است.
شکل ۲- ۵ : نهادهای درگیر در تجاری سازی
همچنین تجاری سازی فرآیندی است که طی آن نتایج بدست آمده از تحقیق در یک محیط پژوهشی به یک محصول موفق قابل عرضه به بازار تبدیل می شود. اغلب چنین فکر می کنند که تجاری سازی گام های پیوسته و مرتبی است که شامل تعریف محصول ( یا فرایند ) ، ساخت یک پیش نمونه و آزمایش امکانات آن ، تکمیل ساخت محصول و طراحی ، آغاز مرحله تولید و در نتیجه فرستادن این محصول به بازار و بخش فروش می شود. یقینا این یک مسیر پیوسته و پی در پی نیست بلکه یک جریان آهسته و پر هزینه است (Junaid Zaidi & Naeem) .
اصولا مقوله تجاری سازی را در کشورهای مختلف باید در نظام های ملی نوآوری و نظام های حمایتی این کشورها از فعالیت های تحقیق و توسعه جستجو کرد. چرا که تجاری سازی تکنولوژی های حاصل از تحقیق و توسعه ، نمی تواند تضمینی یکجانبه باشد و لازم است که زمینه های آن در نظام صنعتی ، اقتصادی فراهم گردد. (ناصری, ۱۳۸۵)
تجاری سازی در فرهنگ لغات هریتج به معنی ” به کارگیری روش های کسب و کار به منظور سود ” و ” انجام بهره گیری” آمده است. تعاریف متعددی از قبیل"معرفی یک محصول یا خدمت در بازار برای سود” ، “فرایند تبدیل چیزی به فعالیت تجاری” تعاریف تقریباً مترادفی هستند که در سایر فرهنگ لغات ها برای تجاری سازی می توان یافت (فکور, ۱۳۸۵).
از دیدگاه چیسا و پیکالیج^[۳۰] (۱۹۹۸) تجاری سازی را می توان فرایند انتقال و تبدیل دانش تولید شده در مراکز تحقیقاتی به انواع فعالیت های تجاری به شمار آورد(صمدی و همکاران, ۱۳۸۸). در ادبیات نوآوری نیز تعاریفی نزدیک به هم از تجاری سازی صورت گرفته است. ساده ترین تعریف تجاری سازی را “عرضه یک محصول جدید در بازار” می داند. ریمر،آیسرمن و دیگران تجاری سازی را “فرایند تبدیل تکنولوژی به محصولات موفق اقتصادی” تعریف کرده اند.
دولت کانادا در سند برنامه بودجه ای سال ۲۰۰۴ تجاری سازی را اینگونه تعریف کرده است:"فرآیندی که از طریق آن یافته های حاصل از تحقیق به بازار آورده می شوند و ایده ها یا یافته های جدید به محصولات و خدمات جدید یا تکنولوژی های فروختنی در سراسر جهان ، توسعه می یابند.
تعریف اسکاتیش اینتر پرایز^[۳۱] (۱۹۹۶) از تجاری سازی چنین است:” تجاری سازی فرایند تبدیل علم و تکنولوژی ، تحقیق جدید یا یک اختراع به محصول یا فرآیندهای صنعتی قابل عرضه در بازار است.این کار می تواند هم توسط شرکت های موجود و هم از طریق ایجاد شرکت های جدید صورت گیرد” (فکور, ۱۳۸۵) .
بر اساس نظر ریمر^[۳۲] (۲۰۰۳) تجاری سازی فرایند تبدیل تکنولوژی های جدید به محصولات موفق تجاری است. به عبارت دیگر، تجاری سازی در برگیرنده آرایه های مختلفی از فرآیندهای مهم فنی، تجاری و مالی است که باعث تبدیل تکنولوژی جدید به محصولات یا خدمات مفید می شوند. این فرایند شامل فعالیتهایی از قبیل ارزیابی بازار ، طراحی محصول ،مهندسی تولید، مدیریت حقوق مالکیت معنوی ،توسعه استراتژی بازاریابی ، افزایش سرمایه و آموزش کارگر می شود (Reamer & Others, 2003) .
بر اساس دیدگاه مرکز منطقه ای انتقال تکنولوژی آسیا و اقیانوسیه ^[۳۳] ،تجاری سازی شامل مجموعه ای از فعالیت ها می شود که قادر به کسب ایده ها ، به مرحله رشد رساندن آنها ، توسعه تکنولوژی های حاصل از تحقیقات ،ساخت نمونه اولیه ،گسترش تکنولوژی های توسعه یافته، توسعه فرایند جدید یا بهینه سازی فرآیندهای موجود،عرضه محصول به بازار،ایجاد موقعیت فروش و ایجاد زیر ساختهای جدید است (APCTT, 2005).
تجاری سازی تحقیقات مجموعه تلاش هایی است که منظور آنها فروش نتایج و یافته های فعالیت های دانشگاهی با هدف کسب سود و ارتباط هر چه بیشتر آموزش و پژوهش با اهداف اقتصادی و اجتماعی می باشد. به عبارت دیگر تجاری سازی به طور کلی فرآیندی است که طی آن ایده ها، یافته های تحقیقاتی بخش دانشگاهی به محصولات، خدمات و فرآیندهای قابل عرضه در بازار تبدیل می شود که از طریق آن یافته های حاصل از تحقیق به بازار آورده می شوند و ایده ها یا یافته های جدید به محصولات و خدمات جدید یا تکنولوژی های قابل فروش در سراسر جهان توسعه می یابند(فکور, ۱۳۸۵).
همانطور که تجربه سایر کشورها نشان می دهد ، یکی از مهمترین عوامل موفقیت تجاری سازی تحقیقات در بخش دانشگاهی کشور تامین بودن منابع مالی مورد نیاز است . علاوه بر نیاز نهادهای انتقال تکنولوژی در بخش دانشگاهی به منابع مالی جهت فعالیت های تخصصی خود در زمینه انتقال تکنولوژی و تجاری سازی تحقیقات ، به طور کلی در فرایند تجاری سازی تحقیقات در دو مقطع خاص دیگر به طور ویژه نیاز به منابع مالی وجود دارد. اول زمانی که ایده های تحقیقاتی لازم است مرحله نمونه سازی و اثبات مفهوم را طی کنند و دوم زمانی که پس از طی شدن این مرحله ، تکنولوژی های حاصل شده در بخش دانشگاهی اقتضا دارند در قالب یک شرکت انشعابی^[۳۴] مبتنی بر تکنولوژی مورد راه اندازی قرار گیرند (فکور, ۱۳۸۵).
۲-۱۱ مکانیسم های انتقال دانش بین دانشگاه و صنعت
مکانیسم های مختلفی برای انتقال تکنولوژی وجود دارد. علی رغم آنکه انتقال نتایج تحقیقات به صنعت به طور وسیعی به عنوان عامل اساسی جهت رشد و رقابت پذیری صنعت پذیرفته شده است ولی مکانیسمی به عنوان بهترین مکانیسم انتقال تکنولوژیی وجود ندارد. بسیاری از نوشته ها در زمینه انتقال تکنولوژی از دانشگاه به صنعت به نقش امتیاز ثبت اختراع و مجوز دهی تمرکز یافته اند. تشکیل شرکت های انشعابی از دانشگاه نیز توجه بسیاری از محققین را به خود جلب کرده است علاوه بر این موارد بخشی از تحقیقات بر روی مشاوره ، تحقیقات قراردادی و مشتری تمرکز کرده اند و بخشی از مطالعات نیز بیشتر به جابجایی افراد از بخش دانشگاهی به صنعت توجه داشته اند. با در نظر گرفتن انواع مختلف مکانیسم های انتقال تکنولوژی، مسیرهای مختلفی که بخش تجاری می تواند به دانش تولید شده در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی دسترسی پیدا کرده و از آنها بهره مند شوند به قرار زیر است:
انتشار و تبادل آزاد ایده ها و اطلاعات از طریق سمینارها و سایر شکلهای ارتباطات غیر رسمی.
ارتباط های علم – صنعت.
آموزش و تربیت پرسنل شرکت ها.
انتقال افراد شامل استخدام دانشجویان، محققان و کارکنان سابق توسط شرکت ها و انتقال کارکنان به داخل و بیرون از پایگاه علمی.
مشاوره، تحقیقات قراردادی و مشترک با صنعت
مجوزدهی یا اعطای حق استفاده از دارایی فکری از طریق مجوزدهی محدود (هنگامیکه دانشگاه مالکیت دارایی فکری را نگاه می دارد) یا واگذاری (هنگامیکه دانشگاه به مالکیت دارایی فکری پایان داده اما ممکن است برای امکان ادامه استفاده از آن در تحقیقات آتی خود توافق کند) به شرکت های موجود یا جدید.بهره برداری از دارایی فکری از طریق روش های متعدد و متنوع تشکیل شرکت های دانشگاهی بر مبنای فعالیت های مجوزدهی ، تاسیس شرکت هایی با سرمایه گذاری مشترک و شرکت های تاسیس یافته توسط کارکنان و دانشجویان فارغ التحصیل.
۲-۱۲ فرایند تجاری سازی نتایج تحقیقات در بخش دانشگاهی
فرایند تجاری سازی تحقیقات از مراحل مختلف و متفاوتی تشکیل می گردد، جهت سهولت توضیح این فرایند بهتر است به طور مرحله وار آن را به سه مرحله تقسیم کنیم:
مرحله اول (مرحله انجام تحقیق):
این مرحله با فعالیت های تحقیقاتی جهت دستیابی به نتایج آغاز و با توسعه دانش جدیدی در قالب یافته ها و یا اختراعات مبتنی بر تکنولوژی این مرحله به پایان می رسد.
مرحله دوم (مرحله انتقال نتایج حاصل از تحقیق):
فعالیت های این مرحله نیز تحت تاثیر مدلی است که مرحله تحقیق بر اساس آن انجام شده است.اما اساسا در این مرحله فعالیت های مربوط به انتقال صورت می گیرد که شامل موارد زیر می گردند:
ارزیابی قابلیت تجاری سازی نتایج، ارزیابی قابلیت ثبت و حفاظت قانونی از نتایج ، مطالعه بازار و بازاریابی، بررسی و انتخاب مکانیزم های مختلف قابل استفاده جهت تجاری سازی از قبیل لیسانس دهی و تشکیل شرکت های تحقیقاتی جهت توسعه یا تجاری سازی یک نوآوری و غیره و نهایتاً انتقال نتایج.
جهت انجام فعالیت های این مرحله ، نهاد تجاری سازی و توانمندی های تخصصی آن از اهمیت اساسی برخوردار است. این مرحله عملا با انتقال رسمی نتایج به طرف انتقال گیرنده پایان می پذیرد.
مرحله سوم (مرحله پس از انتقال):
این مرحله با تصاحب نتایج منتقل شده از طرف انتقال گیرنده شروع شده و نیز در این مرحله فعالیت های بهره برداری از نتایج و فعالیت ها و روابط متقابل طرفین انتقال دهنده و انتقال گیرنده مطرح می باشد.
مراحل فوق در فرایند تجاری سازی به صورت ترتیبی می باشند اما این مراحل دارای تاثیر متقابل هستند، به عبارت دیگر این مراحل ممکن است وابسته به یکدیگر باشند اما از روندی ترتیبی پیروی می کنند که در آن هر مرحله حاصل از مراحل پیشین می باشد (فکور,۱۳۸۵).
۲-۱۳ عوامل اصلی فرایند تجاری سازی
می توان گفت فرایند تجاری سازی متشکل از ۳ عامل اصلی می باشد: ابتدا فعالیتهای فنی لازم جهت تبدیل فناوری به یک محصول با ارزش و تولید آن با کیفیت و کمیت لازم. دوم مدیریت بازرگانی و تحلیل بازار جهت تضمین وجود تقاضای کافی و پرمنفعت برای محصول ، مدیریت و کارکرد مناسب شرکتهایی که در راستای محصول جدید فعالیت می کنند. یعنی مالکیت فکری به طور مناسب مدیریت شده و بخشی از بنگاه که در اطراف محصول جدید ساخته شده به خوبی عمل کند. سوم دسترسی به عوامل تولید مورد نیاز برای تجاری سازی موفقیت آمیز که شامل سرمایه ، مالی ، تسهیلات فیزیکی و نیروی کار ماهر است (Icerman, Youtie, & Reamer, 2003) .
در زیر به توضیح بیشتر هر یک از این عوامل ۳ گانه که شامل نوع منابع تجاری سازی موجود برای تکنولوژی بنگاه ها می باشد، پرداخته شده است:
جنبه های فنی
توسعه و طراحی محصول و مهندسی تولید ، دو جنبه اصلی فرایند تجاری سازی از لحاظ فنی می باشند. در توسعه و طراحی محصول ، دانشمندان و مهندسان ، نوآوری ها را به محصولاتی مقرون به صرفه برای تولید ، با ویژگی های فنی ، ارزشی و زینتی جذاب برای مصرف کنندکان تبدیل می کنند. ویژگی های فنی مورد توجه عبارتند از قابلیت عملکرد ، قابلیت اطمینان ، قابلیت تولید و قابلیت نگهداری. در مهندسی تولید طراحی فرایند تولید برای تولید محصول جدید مورد توجه است. غالبا مهندسین تولید در فرایند مهندسی همزمان با طراحان محصول همکاری می کنند. بدین ترتیب همه جنبه های توسعه محصول و طراحی سیستم های تولید نه بصورت تدریجی یا جداگانه بلکه بصورت یکپارچه عمل می کنند. تولید در مقیاس کوچک غالبا جهت آزمون همزمان طرح های محصول و روش های تولید صورت می گیرد (Icerman, Youtie, & Reamer, 2003).
مدیریت بازرگانی و تحلیل بازار
حل مسایل فنی مهندسی تولید و طراحی محصول ، برای موفقیت تجاری سازی لازم است ولی کافی نیست. درآمد و سود ناشی از فروش محصول باید به میزانی باشد که شرکت بازگشت سرمایه ای در حد مطلوب داشته باشد. عناصر اصلی مدیریت بازرگانی و تحلیل بازار در فرایند تجاری سازی به شرح زیر هستند: